Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 3 listopada 1994 r.
I PZP 45/94
Przewodniczący SSN: Teresa Flemming-Kulesza, Sędzia SN: Antoni Filcek
(sprawozdawca), Sędzia SA: Barbara Wagner,
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Stefana Trautsolta, w sprawie z powództwa
Klausa Piotra B. przeciwko Fabryce Maszyn Rolniczych "A.-U." w G. o uznanie okresu
pracy w warunkach szkodliwych, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 3 listopada
1994 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Toruniu postanowieniem z dnia 22 września 1994 r. [...] do
rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.
Czy pracownikowi przysługuje roszczenie przeciwko zakładowi pracy o ustalenie
zatrudnienia w szczególnych warunkach dla uzyskania zasiłku dla bezrobotnych do czasu
nabycia uprawnień do emerytury ?
p o d j ą ł następującą uchwałę:
Pracownikowi nie przysługuje roszczenie przeciwko zakładowi pracy o ustalenie
wykonywania zatrudnienia w szczególnych warunkach w celu uzyskania zasiłku dla
bezrobotnych do czasu nabycia prawa do emerytury.
U z a s a d n i e n i e
Powód w pozwie skierowanym przeciwko pozwanemu zakładowi pracy domagał się
ustalenia 15-letniego okresu pracy w tym zakładzie wykonywanej w warunkach szkodliwych
dla zdrowia. Potrzebę takiego ustalenia powód uzasadnił zamiarem dochodzenia w
Rejonowym Biurze Pracy zasiłku przedemerytalnego dla bezrobotnych.
Strona pozwana wniosła o oddalenie powództwa twierdząc, że powód nie wykonywał
pracy uznanej za zatrudnienie w szczególnych warunkach.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Grudziądzu wyrokiem z dnia 13 czerwca 1994 r., [...] na
podstawie art. 189 k.p.c. oddalił powództwo wobec braku interesu prawnego po stronie
powoda w domaganiu się ustalenia zatrudnienia w szczególnych warunkach, jako przesłanki
uzasadniającej roszczenie o wypłatę zasiłku przedemerytalnego dla bezrobotnych, skoro
może on domagać się tego świadczenia od właściwego Urzędu Pracy w trybie określonym
przepisami kodeksu postępowania administracyjnego. W tym zaś postępowaniu Rejonowy
Urząd Pracy dokona ustaleń co do charakteru wykonywanej przez powoda pracy.
Przy rozpoznawaniu rewizji powoda od powyższego wyroku Sądowi Wojewódz-
kiemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Toruniu nasunęły się wątpliwości,
którym dał wyraz w przytoczonym w sentencji niniejszej uchwały zagadnieniu prawnym
przedstawionym w trybie art. 391 k.p.c. do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
W uzasadnieniu swego postanowienia z dnia 22 września 1994 r. w tym przedmiocie
Sąd Wojewódzki w zasadzie podzielił pogląd Sądu Rejonowego o braku interesu prawnego
powoda w domaganiu się ustalenia okresu pracy wykonywanej w szczególnych warunkach,
jako przesłanki uzasadniającej prawo do zasiłku przedemerytalnego dla bezrobotnych, skoro
może on dochodzić tego świadczenia w trybie administracyjnym, w którym właściwy
Rejonowy Urząd Pracy na podstawie zgłoszonych dowodów (nie wyłączając dowodów z
zeznań świadków) dokona samodzielnej oceny charakteru pracy wykonywanej przez
powoda. Sąd Wojewódzki podniósł, że przedstawienie Sądowi Najwyższemu pytania
prawnego, uzasadnia jednak okoliczność, że z identycznym roszczeniem występuje w okręgu
spora ilość osób. Wątpliwości Sądu Wojewódzkiego rodzi jeszcze i to, że w przypadku
ubiegania się w późniejszym okresie przez powoda o emeryturę (w przypadku udowodnienia
w postępowaniu administracyjnym zatrudnienia w warunkach szczególnych) będzie on
musiał na nowo wykazywać charakter jego zatrudnienia w postępowaniu przed organem
rentowym a i być może odwoławczym t.j. przed Sądem Pracy i Ubezpieczeń Społecznych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jak ustalono w dotychczasowym postępowaniu sądowym powód zamierza ubiegać się
o zasiłek przedemerytalny dla bezrobotnych przewidziany w art. 21 ust. 5 ustawy z dnia 16
października 1991 r. o zatrudnieniu i bezrobociu (Dz. U. Nr 106, poz. 457 ze zm.). Zgodnie z
tym przepisem prawo do zasiłku do czasu nabycia prawa do emerytury zachowują (m.in.) ci
bezrobotni, którzy w okresie zatrudnienia wynoszącego 25 lat dla kobiet i 30 lat dla
mężczyzn wykonywali prace uznane w przepisach emerytalno-rentowych za zatrudnienie w
szczególnych warunkach przez okres co najmniej 15 lat. W myśl art. 21 ust. 8 wym. ustawy
decyzje o przyznaniu zasiłku wydaje kierownik rejonowego urzędu pracy, co wskazuje na
administracyjny tryb postępowania określony przepisami kodeksu postępowania
administracyjnego. Przedmiotem powództwa o ustalenie wniesionego w niniejszej sprawie
jest 15-letni okres pracy wykonywanej w szczególnych warunkach będący przesłanką
nabycia prawa do wspomnianego zasiłku.
Powództwo o ustalenie uregulowane jest przepisem art. 189 k.p.c. Musi ono
odpowiadać określonym warunkom, a mianowicie: 1) w drodze takiego powództwa można
żądać tylko ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa; 2) powództwo
o ustalenie może wytoczyć ten, kto ma interes prawny w tym ustaleniu; 3) powództwo o
ustalenie może wytoczyć podmiot, który ma czynną legitymację. W niniejszej sprawie
przedmiotem powództwa nie jest wprawdzie bezpośrednie ustalenie stosunku prawnego lub
prawa, ale faktu prawotwórczego, od którego uzależnione jest powstanie prawa, co w istocie
zmierza do ustalenia prawa i może być przedmiotem powództwa ustalającego (por.
orzeczenie SN z 11 września 1953 r., I C 581/53 - OSN 1954 z. III poz. 65).
Kwestia istnienia interesu prawnego po stronie powoda, który domaga się ustalenia
okoliczności stanowiących przesłankę powstania prawa do świadczeń przyznawanych w
innym trybie niż w cywilnym postępowaniu sądowym, była przedmiotem wielu orzeczeń
Sądu Najwyższego wydanych zarówno na podstawie art. 189 k.p.c. jak też na podstawie
będącego odpowiednikiem tego przepisu w postępowaniu przed komisjami rozjemczymi, nie
obowiązującego już art. 248 § 1 pkt 6 k.p. w pierwotnym brzmieniu tego przepisu. Chodziło
w szczególności o ustalenie przesłanek do świadczeń z ubezpieczenia społecznego
przyznawanych w drodze administracyjnej przez organy rentowe.
I tak m.in.: w orzeczeniu z dnia 4 listopada 1971 r., I PR 344/71 (OSNCP 1972 z.5
poz. 89) Sąd Najwyższy uznał, że postępowanie sądowe o ustalenie (art. 189 k.p.c.) nie może
być środkiem do uzyskania dowodów, które miałyby być wykorzystane w postępowaniu
rentowo-administracyjnym; w orzeczeniu z dnia 1 grudnia 1983 r., I PRN 189/83 (OSNCP
1984 z. 7, poz.121) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że wnioskodawca nie ma interesu prawnego
żądania przed organami rozstrzygającymi spory o roszczenia pracownicze ustalenia
rzeczywistej wysokości jego wynagrodzenia za pracę (art. 248 § 1 pkt 6 k.p.) dla celów
emerytalnych, jeśli jest możliwe wniesienie w odrębnym trybie przed organem rentowym
sprawy o wysokość emerytury, a tym bardziej gdy taka sprawa jest w toku; w uchwale składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 października 1978 r., V UZP 5/78 (OSNCP
1979 z. 1 poz. 1), przyjęto, że w postępowaniu o ustalenie wysokości zasiłku chorobowego
organ rentowy samodzielnie ocenia okoliczności, od których zależy to ustalenie. Chodziło o
ustalenie, czy nieobecność pracownika w pracy była usprawiedliwiona. Sąd Najwyższy
podkreślił, że jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, nie można w innym trybie
dochodzić roszczenia, a w innym ustalenia uprawnień do tego roszczenia, bądź przesłanek,
które je uzasadniają, w nie publikowanym orzeczeniu z dnia 9 stycznia 1986 r., I PRN 107/85
Sąd Najwyższy wskazał, że jeżeli uprawniony może dochodzić wzrostu świadczeń rentowych
bezpośrednio przed właściwym organem rentowym, uprawnionym do samodzielnego
rozstrzygania o prawie do świadczeń ubezpieczeniowych należy przyjąć brak interesu
prawnego do żądania ustalenia - w odrębnym postępowaniu sądowym - zatrudnienia w
warunkach szkodliwych dla zdrowia, mającego stanowić tylko podstawę do uzyskania
wzrostu pobieranej renty inwalidzkiej; analogiczne do ostatniego stanowisko zajął Sąd
Najwyższy także w uchwale z dnia 17 czerwca 1987 r., III PZP 19/87 (OSNCP 1988 z. 10
poz. 132), w myśl której roszczenie pracownika przeciwko zakładowi pracy o ustalenie
wykonywania zatrudnienia w szczególnych warunkach dla celów ubezpieczeniowych
podlega oddaleniu z braku interesu prawnego.
Identyczny kierunek wykładni art. 189 k.p.c. należy przyjąć w sprawie objętej
przedstawionym pytaniem prawnym, brak jest bowiem interesu prawnego u powoda w
dochodzeniu przed Sądem ustalenia wykonywania zatrudnienia w szczególnych warunkach
w celu uzyskania zasiłku dla bezrobotnych, skoro okoliczność tę, jako przesłankę
świadczenia, ustalać będzie Rejonowy Urząd Pracy w postępowaniu administracyjnym o
przyznanie tego zasiłku stosownie do przepisu art. 21 ust. 5 pkt 2 i ust. 8 ustawy z dnia 16
października 1991 r. o zatrudnieniu i bezrobociu (Dz. U. Nr 106, poz. 457 ze zm.). Z tych
samych względów o istnieniu po stronie powoda interesu prawnego nie może przesądzić
okoliczność, że objęte pozwem ustalenie wykonywania pracy w szczególnych warunkach
może okazać się powodowi potrzebne w przyszłości przy ubieganiu się o emeryturę.
Poza brakiem w rozważanej sytuacji interesu prawnego po stronie powoda uznać
należy, że powodowi nie służy czynna legitymacja do wystąpienia z tego rodzaju
powództwem. Można o niej mówić w odniesieniu do podmiotu, który w konkretnej sprawie
ma wobec przeciwnika interes prawny w ustaleniu istnienia lub nieistnienia stosunku
prawnego lub prawa (por. Z. Resich w pracy zbiorowej "System prawa procesowego
cywilnego, tom II, wyd. PAN 1987 r.). Właściwym zaś przeciwnikiem powoda jest
Rejonowy Urząd Pracy przyznający zasiłki dla bezrobotnych, lecz nie pozwany zakład pracy.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę sformułowaną w tej sentencji. Jest
ona zgodna ze stanowiskiem prokuratora występującego w sprawie przed Sądem
Najwyższym.
========================================