Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 4 listopada 1994 r.
III ARN 56/94
Określony w art. 64 ust. 2 dekretu z dnia 6 maja 1953 r. - Prawo górnicze
(jednolity tekst: Dz. U. z 1978 r., Nr 4, poz. 12 ze zm.) w brzmieniu ustalonym
ustawą z dnia 9 marca 1991 r. o zmianie Prawa górniczego (Dz. U. Nr 31, poz. 128)
obowiązek ponoszenia kosztów eksploatacji i remontów urządzeń zbiorowego
zaopatrzenia w wodę dotyczy urządzeń wybudowanych i oddanych do użytku
powszechnego po dniu 27 kwietnia 1991 r.
Przewodniczący SSN: Walery Masewicz, Sędziowie SN: Adam Józefowicz, Jerzy
Kwaśniewski, Janusz Łętowski, Andrzej Wróbel (sprawozdawca),
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Włodzimierza Skoniecznego, po roz-
poznaniu w dniu 4 listopada 1994 r. sprawy ze skargi Kopalni Węgla Brunatnego "B." w
R. na orzeczenie Odwoławczej Komisji do Spraw Szkód Górniczych przy Wyższym
Urzędzie Górniczym w K. z dnia 8 lipca 1993 r. [...] w przedmiocie zwrotu kosztów
eksploatcji i remontu urządzeń wodociągowych wybudowanych na terenie gmin S., R. i
in., na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości [...] od wyroku Naczelnego
Sądu Administracyjnego-Ośrodek Zamiejscowy w Katowicach z dnia 8 marca 1994 r.
[...]
o d d a l i ł rewizję nadzwyczajną.
U z a s a d n i e n i e
Orzeczeniem Okręgowej Komisji do Spraw Szkód Górniczych w K. z dnia 31
lipca 1992 r. [...] Kopalnia Węgla Brunatnego "B." w R. zobowiązana została do ponie-
sienia kosztów eksploatacyjnych i remontów urządzeń wodnych zbiorowego zao-
patrzenia w wodę w stosunku do wodociągów znajdujących się na obszarze gmin [...],
Gmina B., Miasto B. i L.W., znajdujących się w granicach oddziaływania leja de-
presyjnego, począwszy od dnia 27 kwietnia 1991 r.Odwoławcza Komisja do Spraw
Szkód Górniczych przy Wyższym Urzędzie Górniczym w K. orzeczeniem z dnia 8 lipca
1993 r. [...] utrzymała w mocy zaskarżone odwołaniem Kopalni orzeczenie organu
pierwszej instancji, podzielając wyrażony przez ten organ pogląd, że wynikający z art.
64 ust. 2 dekretu z dnia 6 maja 1953 r. - Prawo górnicze (jednolity tekst: Dz. U. z 1978
r., Nr 4, poz. 12 ze zm.), zwanego niżej "Prawem górniczym", w brzmieniu ustalonym
ustawą z dnia 9 marca 1991 r. o zmianie Prawa górniczego (Dz. U. Nr 31, poz. 128),
zwanej niżej "ustawą z dnia 9 marca 1991 r." obowiązek dotyczy wszystkich urządzeń
wodociągowych wybudowanych w związku z powstaniem szkody górniczej, w tym
wybudowanych przed dniem wejścia w życie tej ustawy, tj. przed dniem 27 kwietnia
1991 r. Naczelny Sąd Administracyjny-Ośrodek Zamiejscowy w Katowicach wyrokiem z
dnia 8 marca 1994 r., [...] uchylił powyższe orzeczenie Odwoławczej Komisji do Spraw
Szkód Górniczych przy Wyższym Urzędzie Górniczym w K. oraz poprzedzające je
orzeczenie Okręgowej Komisji do Spraw Szkód Górniczych w K. W ocenie Sądu
znowelizowany art. 64 ust. 2 Prawa górniczego ma zastosowanie do wodociągów
wybudowanych po wejściu w życie nowelizacji z dnia 9 marca 1991 r., bowiem gdyby
ustawodawca miał zamiar objąć zasięgiem tego przepisu wszystkie wodociągi
wybudowane w ramach naprawienia szkody górniczej, uczyniłby to z zastosowaniem
techniki przepisów przejściowych. Ponadto rezultatem postępowania o naprawienie
szkód górniczych w postaci zaniku wody było wybudowanie przez Kopalnię sieci
wodociągowej na terenie tych miejscowości, które znalazły się na terenie oddziaływania
leja depresyjnego, powodujące nawiązanie stosunku administracyjnego, który ustał z
chwilą wybudowania tego obiektu i oddania go do powszechnego użytku. Poza tym
treść art. 64 ust. 2 Prawa górniczego w nowym brzmieniu nie wskazuje na to, że ma on
charakter retroaktywny. Minister Sprawiedliwości we wniesionej od tego wyroku rewizji
nadzwyczajnej zarzucił rażące naruszenie art. 64 ust. 2 Prawa górniczego w brzmieniu
określonym ustawą z dnia 9 marca 1991 r. W ocenie Ministra Sprawiedliwości
zbudowanie sieci wodociągów przez Kopalnię oznacza naprawienie szkody górniczej
tylko w części, ponieważ koszty eksploatacji i remontów tych urządzeń obciążają osoby
korzystające z wodociągów, w przeciwieństwie do bezpłatnego korzystania z wody z
własnych studzien. Koszty te - zdaniem rewidującego - z punktu widzenia użytkowników
stanowią szkodę i to szkodę o charakterze ciągłym, która do czasu nowelizacji Prawa
górniczego w 1991 r. podlegała naprawieniu na podstawie przepisów kodeksu cywil-
nego, a po wejściu w życie ustawy z dnia 9 marca 1991 r. szkoda ta stała się szkodą w
rozumieniu prawa górniczego. Ponadto w treści art. 64 ust. 2 Prawa górniczego nie
można doszukiwać się jakiegokolwiek rozróżnienia odpowiedzialności przedsiębiorstwa
górniczego z tytułu kosztów eksploatacji urządzeń wodociągowych według kryterium
czasu wykonywania tych urządzeń.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istotą spornego zagadnienia prawnego w rozpatrywanej sprawie jest zakres
czasowego obowiązywania znowelizowanej treści art. 64 ust. 2 Prawa górniczego, która
poszerzyła w istotny sposób zakres obowiązku odszkodowawczego przedsiębiorstwa
górniczego w stosunku do obowiązującego w poprzednim stanie prawnym. Zagadnienia
tego nie rozstrzyga art. 6 powołanej wyżej ustawy, który stanowi, że w odniesieniu do
zmienionego tą ustawą art. 64 ust. 2 Prawa górniczego ustawa wchodzi w życie po
upływie 14 dni od dnia ogłoszenia, tj. od dnia 27 kwietnia 1991 r. Z art. 6 ustawy
zmieniającej Prawo górnicze wynika jedynie, że wprowadzony tą ustawą obowiązek
ponoszenia przez przedsiębiorstwo górnicze kosztów eksploatacji i remontów urządzeń
zbiorowego zaopatrzenia wodę może być rozważany dopiero od dnia wejścia w życie tej
ustawy. Powyższy przepis nie rozstrzyga natomiast kwestii, czy obowiązek dotyczy
takich urządzeń wybudowanych po wejściu w życie ustawy, czy również przed dniem jej
wejścia w życie. Kwestia ta może być rozstrzygnięta po uprzednim rozważeniu, czy w
rozpoznawanej sprawie ma zastosowanie, jak twierdzi Sąd Administracyjny, zasada
niedziałania prawa wstecz, co z kolei wymaga odniesienia się do charakteru
ustanowionego Prawem górniczym reżimu odszkodowawczego, w tym zwłaszcza w
zakresie tzw. szkód wodnych.
Charakter prawny szkody górniczej został określony w art. 53 Prawa górniczego,
który stanowi, że jest nią szkoda powstała wskutek robót górniczych w nieruchomości,
budynku lub innej części składowej nieruchomości, a także w urządzeniach służących
do doprowadzania lub odprowadzania wody, gazu, prądu elektrycznego oraz w liniach
kolejowych bez względu na to, czy szkodę można było przewidzieć oraz czy ktokolwiek
ponosi winę uszkodzenia. Z kolei art. 54 Prawa górniczego stwierdza, że powstanie
szkody górniczej powoduje obowiązek jej naprawienia w granicach przewidzianych
przez prawo górnicze. W związku z treścią tych przepisów w literaturze prawniczej
wskazuje się na ich odrębność w stosunku do przepisów kodeksu cywilnego.
Odrębności te wyrażają się w tym, że szkoda górnicza jest - w porównaniu ze szkodą
cywilną - ograniczona ze względu na jej przedmiot (odnosi się tylko do nieruchomości) i
przyczynę (powstaje na skutek robót górniczych) (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
20 września 1984 r., IV CR 337/84, OSNCP 1985 z. 5-6 poz. 77). Naprawienie zaś
szkody górniczej następuje w granicach przewidzianych przez prawo górnicze, a zatem
nie mają tu zastosowania przepisy kodeksu cywilnego. Szczególny jest również tryb
dochodzenia roszczeń, który następuje według reguł postępowania administracyjnego,
wszakże z odmiennościami wprowadzonymi przez Prawo górnicze i wydane na jego
podstawie akty wykonawcze.
Z powyższego wynika, że zasady naprawiania szkód górniczych odbiegają w
części od zasad przyjętych w prawie cywilnym. Nie oznacza to jednak, że Prawo górni-
cze reguluje całokształt zagadnień szkód górniczych tworząc własne instytucje
publiczne. Na podstawie przepisów prawa cywilnego muszą być rozstrzygane spory o
wyrządzone ruchem przedsiębiorstw górniczych szkody w rzeczach ruchomych lub na
osobie, nie zakwalifikowane jako szkody górnicze (por. cyt. wyżej wyrok Sądu
Najwyższego). Należy zatem podzielić stanowisko wyrażone w uzasadnieniu wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 5 stycznia 1973 r., II CR 620/72 (OSNCP 1973 z. 12 poz.
212), zgodnie z którym to samo zdarzenie może stanowić podstawę do rozróżnienia
pojęcia "szkoda górnicza" w rozumieniu art. 53 Prawa górniczego i pojęcia szerszego,
tj. szkody wyrządzonej ruchem kopalni.
Wśród szkód górniczych przepis art. 64 Prawa górniczego wymienia tzw. szkodę
wodną polegającą na trwałym zaniku wody albo utracie jej przydatności do użytku lub
dla potrzeb inwentarza wskutek robót górniczych. Naprawienie tej szkody polega na
przywróceniu poszkodowanym posiadanej uprzednio możliwości pobierania wody.
Pomiędzy treścią przepisu ust. 1 i 2 art. 64 tego Prawa zachodzi jednakże istotna
różnica. Według art. 64 ust. 1 Prawa górniczego przedsiębiorstwo górnicze
odpowiedzialne za powstanie takiej szkody jest obowiązane ponieść całkowity koszt
budowy studni lub innych urządzeń zapewniających trwałe zaopatrzenie ludności w
odpowiednią ilość wody do użytku domowego i dla potrzeb inwentarza, co najmniej
według stanu z okresu bezpośrednio przed powstaniem szkody. Natomiast obowiązek
przedsiębiorstwa górniczego przewidziany w ust. 2 tego artykułu sprzed jego nowelizacji
ustawą z dnia 9 marca 1991 r. polegał jedynie na nakładach stanowiących udział tego
przedsiębiorstwa w kosztach budowy urządzeń zbiorowego zaopatrzenia w wodę.
Należy podkreślić, że ratio legis ustanowionego w art. 64 ust. 2 obowiązku nie jest
jedynie wyrównanie szkody przez przywrócenie stanu poprzedniego w zakresie dostępu
do wody, lecz także zapewnienie racjonalnej gospodarki wodnej na terenie objętym
szkodą wodną. Oznacza to, że motywem takiego uregulowania nie jest wyłącznie
szkoda górnicza i z tego względu ustawodawca pierwotnie ograniczył obowiązek
przedsiębiorstwa górniczego do nakładów na budowę urządzeń zbiorowego
zaopatrzenia w wodę.
Wyrównanie wyrządzonej szkody górniczej - w warunkach przewidzianych w art.
64 ust. 1 Prawa górniczego w dawnym brzmieniu - następowało z momentem
wybudowania lub remontu studni albo urządzenia zapewniającego trwałe zaopatrzenie
ludności w wodę, np.podłączenie nieruchomości do sieci wodociągowej. Należy uznać
za zasadny pogląd wyrażony w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego, że
w przypadku podłączenia nieruchomości do sieci wodociągowej przez przedsiębiorstwo
górnicze jako formy wyrównania szkody górniczej w postaci zaniku wody w studni,
poszkodowanemu nie przysługuje z tytułu tej szkody roszczenie w związku z
ponoszeniem opłaty za dostarczoną wodociągiem wodę (np. wyrok Naczelnego Sądu
Administracyjnego z dnia 26 października 1988 r., SA/Ka 605/88, ONSA 1988 Nr 2 poz.
87; wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 5 września 1991 r., SA/Ka
566/91, ONSA 1993 Nr 1 poz. 3). Podobnie uznać trzeba, że wybudowanie sieci
wodociągów przed wejściem w życie ustawy z dnia 9 marca 1991 r. spowodowało
wygaśnięcie stosunku prawnego, jaki powstał - pod rządem nieznowelizowanego
jeszcze art. 64 ust. 2 Prawa górniczego - między przedsiębiorstwem górniczym z jednej
strony, a poszkodowanymi użytkownikami gruntów z drugiej strony. Stanowisko
skarżącego, że zbudowanie przez Kopalnię sieci wodociągów oznacza naprawienie
szkody wodnej tylko w części, ponieważ koszty eksploatacji i remontów tych urządzeń
obciążałyby osoby korzystające z wodociągów, w przeciwieństwie do bezpłatnego
zaopatrzenia w wodę z własnych studzien, nie jest przekonywujące. Przede wszystkim
należy podkreślić, że obowiązek uiszczenia opłat za wodę, a tym samym ponoszenia
kosztów utrzymania urządzeń zbiorowego zaopatrzenia w wodę przez osoby
poszkodowane powstaje w wyniku wybudowania sieci wodociągów i podłączenia
nieruchomości do tej sieci, a zatem wskutek wskazanego w art. 64 ust. 2 sposobu
naprawienia szkody polegającej na zaniku wody. Nie można zatem przyjąć, że
obowiązek uiszczenia opłat za dostarczoną wodociągiem wodę stanowi szkodę w
rozumieniu art. 435 k.c., bowiem obowiązek ten nie powstaje w związku przyczynowym
z ruchem zakładu górniczego, lecz w wyniku naprawienia szkody przez kopalnię
zgodnie z art. 64 ust. 2 Prawa górniczego. Ponadto brak jest podstaw do przyjęcia, że
zakres odpowiedzialności odszkodowawczej kopalni w związku ze szkodą wodną
miałby być zróżnicowany ze względu na zastosowany w danym przypadku sposób jej
naprawienia. Nie można w szczególności przyjąć poglądu skarżącego, że tylko jeden ze
wskazanych w art. 64 Prawa górniczego sposobów naprawienia szkody górniczej,
polegającej na zaniku wody oznacza naprawienie tej szkody w całości (wybudowanie
lub remont studni albo innego urządzenia zapewniającego trwałe zaopatrzenie w
wodę), bowiem tylko w tym przypadku poszkodowany odzyskiwałby posiadaną
możliwość bezpłatnego czerpania wody, podczas gdy inny, w istocie bardziej racjonalny
i powiększający wartość nieruchomości, sposób ( wybudowanie urządzeń zbiorowego
zaopatrzenia w wodę) oznaczałby wyrównanie tej szkody jedynie w części, ponieważ
równocześnie z naprawieniem szkody górniczej powstawałoby po stronie
poszkodowanego zobowiązanie do ponoszenia opłat za pobieraną z wodociągów wodę,
ujęte jako szkoda w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego. Należy w związku z tym
stwierdzić, że wybudowanie i oddanie do powszechnego użytku, przez kopalnię przed
dniem 27 kwietnia 1991 r. sieci wodociągów oznaczało, w świetle art. 64 ust. 2 Prawa
górniczego w jego dawnym brzmieniu, naprawienie szkody górniczej w całości, a
stronom nie przysługiwałoby z tytułu tej szkody dalsze roszczenie w związku z
ponoszeniem opłaty za dostarczaną tymi wodociągami wodę. Powołane przez
skarżącego orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 5 stycznia 1973 r., II CR 620/72
dotyczy innego, niż w rozpatrywanej sprawie, stanu faktycznego i prawnego. Wskazana
w tym wyroku dwoistość reżimu odszkodowawczego z tytułu szkód wyrządzonych
ruchem zakładu górniczego odnosi się bowiem do sytuacji, w której poszkodowany
doznał szkody w roślinach kwiatowych i ozdobnych oraz warzywach, a szkoda ta
związana była przyczynowo z ruchem przedsiębiorstwa górniczego (art. 435 § 1 k.c.).
Rozważana zmiana art. 64 ust. 2 Prawa górniczego rozszerza obowiązek
przedsiębiorstwa górniczego w związku z powstaniem szkody wodnej. Określony w tym
przepisie obowiązek ponoszenia przez kopalnię kosztów eksploatacji i remontów
urządzeń zbiorowego zaopatrzenia w wodę nie odnosi się jednak do urządzeń
wybudowanych przed dniem 27 kwietnia 1991 r. Ponieważ powołana wyżej ustawa z
dnia 9 marca 1991 r. nie zawiera przepisów przejściowych, pozostaje zatem statuowa-
na w art. 3 k.c. zasada nieretroakcji, od której są przewidziane dwa wyjątki, a mia-
nowicie moc wsteczna ustawy może wynikać z jej brzmienia lub celu. W odniesieniu do
pierwszego z tych wyjątków należy uznać za trafne stanowisko Sądu Administracyjnego
przedstawione w uzasadnieniu kwestionowanego niniejszą rewizją wyroku, że treść art.
64 ust. 2 Prawa górniczego nie wskazuje na to, by przepis ten miał charakter
retroaktywny. Mocy wstecznej powyższego przepisu nie można również wyprowadzić z
celu ustawy, bowiem, jak wspomniano wyżej, w przepisie tym jest mowa o udziale
przedsiębiorstwa w pokryciu szkody, a to wobec założenia, że szkoda górnicza w
postaci zaniku wody była jednym z motywów budowy urządzeń zbiorowego
zaopatrzenia w wodę. Nie można zatem domniemywać., że celem powyższego
przepisu, wprowadzającego obowiązek pokrywania przez kopalnię całości kosztów
eksploatacji i remontów urządzeń zbiorowego zaopatrzenia w wodę, było odniesienie
tego obowiązku także do urządzeń wybudowanych przed dniem wejścia w życie ustawy
z dnia 9 marca 1991 r.
W świetle powyższych argumentów nie można podzielić stanowiska skarżącego,
że brak przepisów przejściowych w tej ustawie nie oznacza, iż ustawodawca nie miał
zamiaru objęcia normą znowelizowanego art. 64 ust. 2 Prawa górniczego wszystkich
wodociągów, a w konsekwencji w niniejszej sprawie ma zastosowanie ogólna reguła
prawa międzyczasowego, że do zobowiązań powstałych przed dniem wejścia w życie
ustawy nowej, stosuje się ustawę nową, jeśli chodzi o skutki zdarzeń powstałe po
wejściu w życie tej ustawy (art. XVIX p.w.k.c). Należy bowiem wskazać, że nawet tam,
gdzie nowe przepisy mają moc wsteczną, nie dotyczą one stosunków prawnych
ostatecznie ustalonych pod rządem przepisów dotychczasowych. Odnosi się to w pełni
do przewidzianego w art. 64 ust. 2 Prawa górniczego wyrównania szkody, które w
całości następowało z momentem wybudowania urządzeń zbiorowego zaopatrzenia w
wodę. Brak jest zatem podstaw do stosowania do takich urządzeń dodatkowego
obowiązku odszkodowawczego przedsiębiorstw górniczych, przewidzianego w
znowelizowanej treści tego przepisu, to jest obciążenia ich kosztami eksploatacji i
remontów tych urządzeń.
Biorąc powyższe okoliczności pod uwagę Sąd Najwyższy na podstawie art. 421
§ 1 k.p.c. orzekł jak w sentencji.
========================================