Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 9 grudnia 1994 r.
II UZP 35/94
Przewodniczący SSN: Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Kazimierz
Jaśkowski, Stefania Szymańska (sprawozdawca),
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Jana Szewczyka, w sprawie z wniosku
Stanisława J. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. o wysokość
składek, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 9 grudnia 1994 r. zagadnienia
prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Krakowie postanowieniem z dnia 19
października 1994 r., [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.
Czy adwokat wykonujący zawód indywidualnie jest uprawniony do opłacania z
tego tytułu składki na ubezpieczenie społeczne z 50% zniżką wynikającą z art. 18 ust. 2
ustawy z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób nie-
pełnosprawnych (Dz. U. Nr 46, poz. 201 ze zmianami) ?
p o d j ą ł następującą uchwałę:
Adwokat wykonujący zawód indywidualnie jest uprawniony do opłacania z
tego tytułu składki na ubezpieczenie społeczne z 50 % zniżką wynikającą z art. 18
ust. 2 ustawy z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób
niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 46, poz. 201 ze zm.).
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione zagadnienie prawne powstało na tle następującego stanu
faktycznego sprawy:
Decyzją z dnia 16 grudnia 1993 r. ZUS Oddział w K. ustalił, że Stanisław J.,
inwalida II grupy, wykonujący zawód adwokata indywidualnie, jest zobowiązany do
opłacania składek na ubezpieczenie społeczne w pełnej wysokości, tj. 45 % i 3% na
Fundusz Pracy, od dochodu bieżąco zadeklarowanego za poprzedni miesiąc - nie
niższego od kwoty odpowiadającej 60 % przeciętnego wynagrodzenia i nie wyższego
od dochodu zadeklarowanego za poprzedni miesiąc niż o 50 %.
W uzasadnieniu decyzji Oddział ZUS stwierdził, że art. 18 ust. 2 ustawy z dnia 9
maja 1991 r. o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych (Dz. U.
Nr 46, poz. 201 ze zm.) nie ma zastosowania do adwokatów wykonujących zawód
indywidualnie lub wspólnie z innymi adwokatami, ani do adwokatów - członków
zespołów, gdyż nie są oni pracownikami w rozumieniu kodeksu pracy, a prawo do
opłacania obniżonej składki przysługuje jedynie zakładom pracy i tylko za zatrudnionych
pracowników, będących osobami niepełnosprawnymi.
W odwołaniu od tej decyzji wnioskodawca domagał się jej zmiany poprzez uzna-
nie, że jest uprawniony do opłacania składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu
prowadzenia indywidualnej kancelarii adwokackiej w połowie (50%) obowiązującej
wysokości.
Sąd Wojewódzki wyrokiem z dnia 15 marca 1994 r. oddalił odwołanie. Zdaniem
Sądu, z art. 18 ust. 2 ustawy o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej wynika bowiem
jednoznacznie, że prawo do opłacania obniżonej składki przysługuje tylko "zakładom
pracy oraz osobom fizycznym zatrudniającym pracowników w celach zarobkowych - art.
3 pkt 1 powołanej ustawy" i tylko za zatrudnionych pracowników, będących osobami
niepełnosprawnymi.
Przyznanie adwokatom - członkom zespołów adwokackich i adwokatom wyko-
nującym zawód indywidualnie (art. 24 ust. 1 w związku z art. 37 ustawy - Prawo o ad-
wokaturze z dnia 26 maja 1982 r.- Dz. U. Nr 16, poz. 24 ze zm.), prawa do świadczeń z
zaopatrzenia emerytalnego na równi z pracownikami nie jest równoznaczne z uznaniem
ich za pracowników w rozumieniu kodeksu pracy. Regulacji tej odpowiadają przepisy
art. 2 i 60 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.). Adwokat prowadzący kancelarię adwokacką
nie jest pracownikiem zatrudnionym na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru,
mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę.
W rewizji od tego wyroku Stanisław J. zarzucił błędną interpretację art. 18 ust. 2
ustawy o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych i podtrzymał
stanowisko, że ustawa ta "czyni swymi adresatami" wszystkie osoby niepełnosprawne,
(a więc i te, które zostały uznane za inwalidów II lub I-ej grupy), a nie tylko te, które są
pracownikami w pojęciu kodeksu pracy. Odmienne stanowisko, zawężające stosowanie
ustawy tylko do pracowników w rozumieniu kodeksu pracy, jest błędne i w konsekwencji
narusza zasadę równości wobec prawa.
Sąd Apelacyjny w Krakowie rozpoznając rewizję uznał, iż w sprawie powstało
zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, w związku z czym przedstawił je do
rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu w trybie art. 391 § 1 k.p.c.
W uzasadnieniu postanowienia Sąd Apelacyjny podkreślił, że istotę zagadnienia
stanowi w zasadzie ustalenie powodu, dla którego ustawodawca dokonał zmiany treści
art. 18 ustawy o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych przez
dodanie ust. 2, w którym przyjął, że składka na ubezpieczenie społeczne osób
niepełnosprawnych zaliczonych do inwalidów I lub II grupy wynosi 50% składki
określonej w odrębnych przepisach. W szczególności, czy intencją takiej regulacji były
preferencje dla osób zatrudniających osoby niepełnosprawne przez obniżenie obciążeń
związanych z ich zatrudnieniem, czy też - znajdujące materialny wyraz - uwzględnienie
zwiększonych trudności i wysiłków, jakie pokonują w zatrudnieniu osoby
niepełnosprawne. Czy zatem - jak to uznał organ rentowy - przepis ten dotyczy
zakładów pracy, czy odnosi się do osób wykonujących zatrudnienie mimo całkowitego
inwalidztwa, a więc w zmniejszonym zakresie.
W tym pierwszym przypadku z jego dobrodziejstwa nie mogliby - zdaniem Sądu
Apelacyjnego - korzystać prowadzący kancelarie adwokackie, bowiem adwokaci nie
wykonują swego zatrudnienia na podstawie stosunku pracy w pojęciu kodeksu pracy.
Sąd Apelacyjny podkreślił ponadto, że wprawdzie w myśl art. 24 i 37 ustawy z
dnia 26 maja 1983 r. Prawo o adwokaturze oraz art. 2 ust. 1 i art. 60 ustawy o z.e.p.
adwokaci - członkowie zespołów adwokackich i wykonujący zawód indywidualnie lub
wspólnie z innym adwokatem zostali uprawnieni do korzystania "z pełnego zakresu
świadczeń należnych pracownikom przy obciążeniu obowiązkiem w ramach tego
systemu w postaci składek", to jednak przepisy te nie uznają, w sensie tożsamości lub
równoznaczności, adwokatów za pracowników, a ich pracy za zatrudnienie.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, przy uwzględnieniu zasad pracy zawodowej
adwokata, mającej charakter działalności indywidualnej, miejsca jego pracy nie sposób
zakwalifikować jako zakładu pracy w pojęciu kodeksu pracy (por. art. 3 pkt 1 ustawy o
zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych). Zespoły lub kancelarie
adwokackie nie są bowiem zakładami pracy, a co najwyżej mogą być jako takie
traktowane. W przypadku wykonywania zawodu adwokata na zasadach określonych w
art. 4 Prawa o adwokaturze (w obsłudze prawnej, w zespole lub indywidualnie, czy też
wspólnie z innym adwokatem), "wykonywania tego zawodu nie można kwalifikować jako
wykonywania zatrudnienia lub świadczenia pracy w znaczeniu podmiotu
zatrudniającego lub miejsca jej świadczenia". Przemawia za tym stanowisko wyrażone
w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów SN z dnia 23 stycznia 1992 r., II UZP
16/91 (OSNCP 1992 z. 5 poz. 66), że: "problem, czy można być pracownikiem i
pracodawcą jest problemem prawa pracy i choć pojęcie pracownika w ubezpieczeniach
społecznych nie jest identyfikowane z tym, którego używa kodeks pracy, to są to
pojęcia spójne. Adwokaci zostali tylko objęci ubezpieczeniem społecznym i był to wyraz
ich uprzywilejowania".
Sąd Apelacyjny wywiódł ponadto, że sprawa ponoszenia kosztów ubezpieczenia
uregulowana została odrębnie przez ustawę emerytalną, włączającą adwokatów w krąg
ubezpieczenia pracowniczego, w wydanym na podstawie delegacji ustawowej z art. 24
ust. 4 ustawy Prawo o adwokaturze rozporządzeniu Ministra Pracy, Płac i Spraw
Socjalnych z dnia 17 maja 1983 r. w sprawie ubezpieczenia społecznego adwokatów -
członków zespołów adwokackich (Dz. U. Nr 28, poz. 138), a także rozporządzeniu Rady
Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek
na ubezpieczenie społeczne (Dz. U. Nr 7, poz. 41). To ostatnie powołuje się nadto na
przepis art. 37 Prawa o adwokaturze, a więc znajduje wprost zastosowanie do
adwokatów prowadzących indywidualne kancelarie i określa (§ 1 ust. 1 pkt 5) wysokość
oraz podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zasady, terminy i tryb
zgłaszania do ubezpieczenia społecznego, rozliczanie składek i świadczeń z
ubezpieczenia społecznego oraz opłacania składek na ubezpieczenie społeczne
adwokatów. W § 42 ustala podstawę wymiaru składek, określając ją jako dochód z
tytułu pracy w zespole adwokackim albo wykonywania zawodu indywidualnie lub
wspólnie z innym adwokatem. Przepisy te nie mają żadnego związku i nie znajdują
odniesienia do ustawy z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej
osób niepełnosprawnych.
Reasumując, Sąd Apelacyjny zaznaczył, że (odmiennie niż Sąd Apelacyjny w
Krakowie w wyroku z dnia 8 września 1994 r., III AUr 264/94) skłania się do poglądu
Sądu Wojewódzkiego w Krakowie, nadto dlatego, że postulowane przez wnioskodawcę
zastosowanie analogii prawa do praw pracowniczych lub uprawnień zakładów pracy
tylko w zakresie opłacania składek spowodowałoby niespójność systemu prawnego
ubezpieczenia społecznego, w którym od zakresu opłacania składek zależy zakres
świadczeń. Skoro ten dla adwokatów jest pełny, to nie może doznać ograniczeń w
zakresie opłacania składek, tym bardziej, że "traktowanie nadal składek ubezpiecze-
niowych jako podatku celowego przemawia za ścisłym, a nie rozszerzającym
interpretowanie w zakresu stosowania nowych rozwiązań prawnych" (cytat z uzasad-
nienia powoływanej już uchwały Sądu Najwyższego z 23 stycznia 1992 r.).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Przedstawione zagadnienie prawne sprowadza się do wykładni art. 18 ust. 2
ustawy z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełno-
sprawnych (Dz. U. Nr 46, poz. 201 ze zm.).
Przepis ten został wprowadzony ustawą z dnia 10 października 1991 r. o zmianie
ustawy o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 110,
poz. 472) i ma treść następującą:
"Składka na ubezpieczenie społeczne osób niepełnosprawnych zaliczonych do
inwalidów I lub II grupy, z wyjątkiem zatrudnionych w zakładach pracy, o których mowa
w art. 4 ust. 1, wynosi 50% składki na ubezpieczenie społeczne określone w odrębnych
przepisach".
Brzmienie tego przepisu nie jest jednoznaczne, co niewątpliwie utrudnia jego
wykładnię. Wprawdzie można utrzymywać, że zamieszczenie tego przepisu w rozdziale
II noszącym tytuł: "Obowiązki i szczególne uprawnienia zakładów pracy w związku z
zatrudnieniem osób niepełnosprawnych", mogłoby sugerować, iż w tym przepisie
również chodzi tylko o osoby zatrudnione w zakładach pracy w rozumieniu kodeksu
pracy oraz zatrudnione przez osoby fizyczne zatrudniające pracowników w celach
zarobkowych (por. art. 3 pkt 1 omawianej ustawy), to jednak takie stanowisko podważa
wykładnia funkcjonalna tego przepisu. Treść art. 18 ust. 2 należy bowiem rozpatrywać
w zestawieniu z art. 1 ust. 1 ustawy oraz jej preambułą.
Ustawa ta została wydana w celu "realizacji zasady równości szans osób nie-
pełnosprawnych w społeczeństwie oraz tworzenia polityki zatrudniania tych osób,
mającej na celu rehabilitację zawodową i społeczną". Ratio legis tej ustawy, wyłożona w
jej preambule świadczy więc, iż nie odnosi się ona tylko do niepełnosprawnych osób
wykonujących pracę zawodową na podstawie stosunku pracy w rozumieniu kodeksu
pracy. Świadczy o tym powołanie się na zasadę równości szans osób
niepełnosprawnych i zapewnienie im rehabilitacji zawodowej i społecznej. Nie można
zatem przypisać ustawodawcy zamiaru objęcia dobrodziejstwem tej ustawy tylko tych
osób, które są zatrudniane w zakładach pracy określonych w art. 3 pkt 1 ustawy,
bowiem przeczyłoby to temu celowi.
Za takim rozumieniem celu ustawy przemawia także art. 1 ust. 1, znajdujący się
w rozdziale 1 - Przepisy ogólne.
W art. 1 ust. 1 bowiem wyraźnie zaznaczono, że ustawa dotyczy osób niepeł-
nosprawnych..., które z powodu istotnego ubytku zdolności fizycznych, psychicznych
lub umysłowych mają ograniczoną zdolność do wykonywania pracy zarobkowej, przy
czym osoby takie określa się dalej jako "osoby niepełnosprawne".
Rozdział 2 omawianej ustawy, traktujący o obowiązkach i szczególnych upraw-
nieniach zakładów pracy w związku z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych, zawiera
szereg przepisów, które z jednej strony wprost zobowiązują zakłady pracy do
określonych działań, zaś z drugiej strony stwarzają im określone przywileje. W rozdziale
tym znajdują się ponadto przepisy, które wprost odnoszą się do pracowników, używając
określenia "pracownik". Taka terminologia natomiast nie występuje w art. 18 ust. 2. W
przepisie tym - jak zaznaczono wyżej - jest bowiem mowa o "osobach
niepełnosprawnych" zaliczonych do I lub II grupy inwalidów. Mając to na uwadze, oraz
zważywszy na cel ustawy (o czym także była mowa wyżej), uzasadniony jest wniosek,
iż dodanie w art. 18 ustępu 2 stanowiło preferencje zarówno dla zakładów pracy
zatrudniających osoby niepełnosprawne, jak i dla osób wykonujących zatrudnienie
mimo całkowitego inwalidztwa, [...]. W pierwszym przypadku chodzi o preferencje dla
zakładów pracy przez obniżenie obciążeń związanych z zatrudnieniem osób
niepełnosprawnych, zaś w drugim przypadku o przyjście z pomocą takim osobom, które
pomimo inwalidztwa I lub II grupy, wykonują zatrudnienie, niewątpliwie ze zwiększonym
wysiłkiem i większymi trudnościami. Dlatego w tym przepisie mówi się wprost o składce
na ubezpieczenie społeczne, bowiem składka - z uwagi na jej aktualną wysokość -
stanowi istotne obciążenie zarówno dla zakładu pracy, jak i osoby wykonującej zawód
na innej podstawie niż stosunek pracy. Odmienne stanowisko podważałoby zasadę
równości osób niepełnosprawnych, wyraźnie podkreśloną w preambule ustawy.
2. Trafnie podkreślił Sąd Apelacyjny, iż ustawodawca w przepisach art. 24 i 37
ustawy Prawo o adwokaturze z dnia 26 maja 1982 r. oraz art. 2 i 60 ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o z.e.p. ustanowił prawo adwokatów - członków zespołów adwokackich i
adwokatów wykonujących zawód indywidualnie lub wspólnie z innym adwokatem, do
korzystania z pełnego zakresu świadczeń należnych pracownikowi, przy obciążeniu
obowiązkiem świadczeń w ramach tego systemu w postaci składek. Trafne jest również
stwierdzenie, że powołane przepisy nie uznają w sensie tożsamości - adwokatów za
pracowników, a ich pracy za zatrudnienie. Należy mieć jednak na uwadze, iż dla celów
ubezpieczenia społecznego, przy ustalaniu prawa do świadczeń i ich wysokości pracę
w zespołach traktuje się jako zatrudnienie, a otrzymywane wynagrodzenie, jako
wynagrodzenie z tytułu zatrudnienia. Odnosi się to również do adwokatów
wykonujących zawód indywidualnie lub wspólnie z innym adwokatem. Takie
uregulowanie nie może być obojętne przy rozważaniu przedstawionego zagadnienia.
Objęcie adwokatów ubezpieczeniem pracowniczym niewątpliwie było wyrazem ich
szczególnego uprzywilejowania, co podkreślono w uzasadnieniu uchwały składu
siedmiu sędziów SN z dnia 23 stycznia 1992 r., II UZP 16/91 (OSNCP 1992 z. 5 poz.
66).
W uzasadnieniu tejże uchwały stwierdzono ponadto, że jakiekolwiek zmiany w
tym zakresie wymagają interwencji ustawodawczej. Wprawdzie przedmiotem rozważań
Sądu Najwyższego w tej uchwale była kwestia, czy adwokat wykonujący zawód
indywidualnie i mający uprawnienia emerytalne podlega obowiązkowi pracowniczego
ubezpieczenia społecznego, czy też objęty jest ubezpieczeniem społecznym osób
prowadzących działalność gospodarczą, tym niemniej pogląd prawny wyrażony w
uzasadnieniu tej uchwały, co do podlegania adwokatów nadal pracowniczemu ubez-
pieczeniu społecznemu, ma istotne znaczenie także przy rozważaniu niniejszego
zagadnienia. Jeżeli bowiem adwokaci wykonujący zawód indywidualnie lub wspólnie z
innym adwokatem, podlegają wszystkim rygorom w zakresie opłacania składek na
ubezpieczenie społeczne tak, jak pracownicy, to konsekwentnie powinni korzystać
także z ulg wprowadzonych co do wysokości tych składek, tj. obniżających wysokość
składki na ubezpieczenie społeczne o 50% w przypadku osób niepełnosprawnych,
zaliczonych do I lub II grupy inwalidów.
Mając na uwadze wyżej przytoczone argumenty, Sąd Najwyższy podjął uchwałę
o treści przytoczonej w sentencji.
========================================