Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 kwietnia 1995 r.
II UR 3/95
Okresami składkowymi w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17
października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania eme-
rytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450 ze zm.) są te
okresy zatrudnienia wykonywanego po dniu 15 listopada 1991 r., w których
istniał, wynikający z art. 4 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finan-
sowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 25, poz.
137 ze zm.) obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie społeczne, chociażby
pracodawca składek tych nie opłacił.
Przewodniczący SSN: Teresa Romer, Sędziowie SN: Stefania Szymańska,
Maria Tyszel (sprawozdawca),
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Witolda Bryndy, po rozpoznaniu w dniu 5
kwietnia 1995 r. sprawy z wniosku Zbigniewa F. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych Oddział w O. o wcześniejszą emeryturę, na skutek rewizji strony pozwanej
od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Opolu z
dnia 14 lipca 1994 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Wojewódzkiemu-
-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Opolu do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O. decyzją z dnia 24 maja 1994 r.
odmówił Zbigniewowi F., urodzonemu 21 listopada 1937 r. przyznania wcześniejszej
emerytury uznając, że wykazał jedynie 39 lat 4 miesiące i 14 dni okresów składkowych i
nieskładkowych zamiast wymaganych 40 lat zatrudnienia. Na uprawnienia emerytalne
organ rentowy nie wliczył okresu pracy od dnia 24 maja 1993 r. do dnia 28 lutego 1994
r. ponieważ za ten okres nie została opłacona składka na ubezpieczenie społeczne.
W odwołaniu, wniesionym od tej decyzji wnioskodawca podtrzymał żądanie przy-
znania wcześniejszej emerytury przysługującej osobom zwolnionym z przyczyn
dotyczących zakładu pracy, ponieważ nie może ponosić ujemnych konsekwencji nie-
opłacenia przez jego zakład pracy składek na ubezpieczenie społeczne.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Opolu wyrokiem z
dnia 14 lipca 1994 r. w sprawie [...] zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał wniosko-
dawcy prawo do wcześniejszej emerytury od dnia 1 marca 1994 r., natomiast rozpoz-
nający sprawę, wskutek rewizji organu rentowego, Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych we Wrocławiu uznał, że w sprawie powstało zagadnienie budzące
poważne wątpliwości prawne i przedstawił je Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
formułując następująco:
"czy przez pojęcie "okresy opłacania składek na ubezpieczenie społeczne" w rozu-
mieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur
i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr
104, poz. 450) należy rozumieć tylko okresy faktycznego opłacania składek na
ubezpieczenie społeczne, przypadające po dniu 15 listopada 1991 r., tj. po wejściu w
życie przytoczonej ustawy czy też okresy, za które istniał po stronie zakładu pracy usta-
wowy obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie społeczne?"
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Przedstawione zagadnienie prawne powstało na tle sporu o zaliczenie przy
ustalaniu prawa do wcześniejszej emerytury wnioskodawcy, jego zatrudnienia w okresie
od 24 maja 1993 r. do 28 lutego 1994 r., za który to okres zakład pracy wnioskodawcy
nie odprowadził składek na ubezpieczenie społeczne pracowników.
Jak wynika z akt rentowych, wnioskodawca w spornym okresie był zatrudniony
na stanowisku Dyrektora Biura Handlu i Usług Wielobranżowego Przedsiębiorstwa
"E.-P." Sp. z o.o. w O. Zakład ten rozlicza się z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych
deklaracjami bezimiennymi, a co najmniej od maja 1993 r. do kwietnia 1994 r. nie opła-
cał składek na ubezpieczenie społeczne pracowników.
W świadectwie pracy z dnia 9 marca 1994 r. podano, że rozwiązanie stosunku pracy z
wnioskodawcą nastąpiło na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o
szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
dotyczących zakładów pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 4, poz. 19 ze
zm.), zwanej dalej ustawą o szczególnych zasadach rozwiązywania stosunków
pracy...w myśl którego, przepisy ustawy stosuje się w zakładach pracy, w których nas-
tępuje zmniejszenie zatrudnienia z przyczyn w nim wymienionych "(...) jeżeli powodują
one konieczność jednorazowego lub w okresie nie dłuższym niż 3 miesiące,
rozwiązania stosunków pracy z grupą pracowników obejmującą co najmniej 10 proc.
załogi w zakładach zatrudniających do 1000 pracowników lub co najmniej 100
pracowników w zakładach zatrudniających powyżej 1000 pracowników". Uprawnienia
do wcześniejszej emerytury, a więc do emerytury bez względu na wiek, przysługują na
podstawie § 1 ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26
stycznia 1990 r. w sprawie wcześniejszych emerytur dla pracowników zwalnianych z
pracy z przyczyn dotyczących zakładów pracy (Dz. U. Nr 4 poz. 27) tym pracownikom,
którzy do dnia rozwiązania stosunku pracy w okolicznościach określonych w
przytoczonym wyżej art. 1 ust. 1, względnie w art. 1 ust. 2 lub art. 10 ust. 1 ustawy o
szczególnych zasadach rozwiązywania stosunków pracy..., osiągnęli okres zatrudnie-
nia, łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia, wyno-
szący co najmniej 40 lat dla mężczyzn.
Zarówno orzekający w niniejszej sprawie Sąd Wojewódzki jak i Sąd Apelacyjny
uznały, że spór w niniejszej sprawie ogranicza się do rozstrzygnięcia zagadnienia
prawnego przekazanego następnie Sądowi Najwyższemu, pomijając wątpliwości, jakie
nasuwa jej stan faktyczny.
Jak już wyżej wspomniano, w świadectwie pracy, jako przyczynę rozwiązania
stosunku pracy z wnioskodawcą powołano art. 1 ust. 1 ustawy o szczególnych zasa-
dach rozwiązywania stosunków pracy..., natomiast w notatce podano, że wnioskodaw-
ca ubiega się o wcześniejszą emeryturę w związku z likwidacją zakładu pracy podczas,
gdy z informacji Dyrektora tegoż zakładu, udzielonej kontrolerowi ZUS wynika, że
Przedsiębiorstwu likwidacja nie grozi. W opinii prawnej znajduje się adnotacja, że ..."nie
zlikwidowano stanowiska dyrektora" co zdaje się wskazywać, że chodzi o to
stanowisko, na którym był zatrudniony wnioskodawca, natomiast organ rentowy przyjął,
że stosunek pracy wnioskodawcy został rozwiązany w ramach grupowego zwolnienia
(tak, jak podano w świadectwie pracy).
Te rozbieżności dotyczące okoliczności rozwiązania z wnioskodawcą stosunku
pracy budzą wątpliwości, czy rzeczywiście rozwiązanie to nastąpiło w warunkach wska-
zanych w art. 1 ust. 1 powołanej ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania
stosunków pracy... Wątpliwości te pogłębia fakt, że wnioskodawca był zatrudniony na
stanowisku dyrektora Biura Handlu i Usług, a okres pracy w tym ostatnim zakładzie
wynosił niemal dokładnie tyle, ile wnioskodawcy brakowało do wykazania 40-letniego
okresu zatrudnienia (z okresem zaliczalnym).
Świadectwo pracy nie stanowi dokumentu urzędowego, o jakim mowa w art. 244
k.p.c., lecz jest ono środkiem dowodowym podlegającym - jeśli budzi wątpliwości -
weryfikacji zarówno w postępowaniu przed organem rentowym na podstawie § 33 ust. 2
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie postępowania o
świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń (Dz. U. Nr 10 poz. 49
ze zm.), jak i w postępowaniu sądowym.
Wprawdzie okoliczności rozwiązania stosunku pracy z wnioskodawcą, uzasad-
niające uzyskanie prawa do emerytury bez względu na wiek na podstawie powołanego
wyżej rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 stycznia 1990 r. w
sprawie wcześniejszych emerytur dla pracowników zwalnianych z przyczyn dotyczących
zakładów pracy nie były przez żadną ze stron kwestionowane, jednakże Sąd orzekający
ma, wynikający z art. 3 § 2 k.p.c., obowiązek dążenia do wszechstronnego zbadania
wszystkich istotnych okoliczności sprawy i do wyjaśnienia rzeczywistej treści stosunków
faktycznych i prawnych.
Niewyjaśnienie przez Sąd Wojewódzki wątpliwości, jakie nasuwa treść świadectwa
pracy wnioskodawcy jest naruszeniem zarówno art. 3 § 2 jak również art. 232 k.p.c.
stanowiąc podstawę rewizyjną z art. 368 pkt 3 k.p.c.
Bezspornym jest w rozpoznawanej sprawie, że w spornym okresie wnioskodawca był
pracownikiem, jednakże jego pracodawca nie odprowadził (przynajmniej do czasu wy-
rokowania) składek na ubezpieczenie społeczne.
Sąd Najwyższy podziela stanowisko wyrażone w uzasadnieniu wyroku Sądu Woje-
wódzkiego, przytoczone również przez Sąd Apelacyjny, że przy ustalaniu prawa i
wysokości świadczeń emerytalno-rentowych uwzględnia się, na podstawie art. 2 ust. 1
pkt 1 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach
emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104 poz. 450), zwanej dalej,
ustawą o rewaloryzacji, również te okresy zatrudnienia, wykonywanego po dniu 15
listopada 1991 r. tj. po wejściu w życie tej ustawy, w których istniał obowiązek opłacania
składki na ubezpieczenie społeczne także wówczas, gdy pracodawca składek tych nie
opłacił.
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu swej uchwały z dnia 11 maja 1994 r. w sprawie II
UZP 5/94 (OSNAPiUS 1994 z. 6 poz. 97) podkreślił, że zarówno obowiązujące, przed
wejściem w życie ustawy o rewaloryzacji, przepisy o zaopatrzeniu emerytalnym, jak i
orzecznictwo sądowe, w tym byłego Trybunału Ubezpieczeń Społecznych, uzależniały
nabycie prawa do świadczeń emerytalno-rentowych od wykazania wymaganego okresu
zatrudnienia (wraz z okresami równorzędnymi lub zaliczalnymi do niego) nie
uzależniając tego prawa od opłacania składek na ubezpieczenie społeczne. System ten
odpowiadał więc bardziej systemowi zabezpieczenia niż ubezpieczenia społecznego,
bez ekwiwalentności świadczeń i składek. Ustawa o rewaloryzacji, wprowadzająca
pojęcie okresów składkowych i nieskładkowych i różnicując wysokość świadczeń
przysługujących z tytułu tych okresów, ściślej wiąże prawo do świadczeń
emerytalno-rentowych oraz ich wysokość z opłacaniem składek na ubezpieczenie
społeczne. Wprowadzony system nie jest jednak jeszcze systemem ubezpieczeniowym
zakładającym ścisłe powiązanie i ekwiwalentność składki ubezpieczeniowej z
przysługującymi świadczeniami, pozwalającym na uwzględnienie przy ustalaniu prawa i
wysokości świadczeń okresów, za które nie została opłacona składka na ubezpieczenie
społeczne tylko w zakresie wyraźnie wskazanym w ustawie (okresów nieskładkowych).
Jak to słusznie podkreślił Sąd Apelacyjny, wykładnia gramatyczna art. 2 ust. 1
pkt 1 ustawy o rewaloryzacji przemawia za poglądem, że okresami składkowymi są
tylko takie okresy, za które zostały opłacone składki w odpowiedniej wysokości. Wyk-
ładni tego przepisu należy jednak dokonać w jego ścisłym powiązaniu z przepisami
dotyczącymi zasad opłacania składek na ubezpieczenie społeczne. W myśl art. 4 usta-
wy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 25 poz. 137 ze zm.), zwanej dalej ustawą o
składkach, ubezpieczeniu społecznemu podlegają wszyscy pracownicy (wyjątki od tej
zasady są enumeratywnie wymienione w ust. 2 tegoż przepisu). Obowiązek ubezpie-
czenia pracownika powstaje z dniem nawiązania stosunku pracy, a wygasa z dniem
jego ustania (ust. 3 art. 4). Obowiązek zgłoszenia pracownika do ubezpieczenia spo-
czywa na zakładzie pracy (art. 4 ust. 4 i art. 33 ustawy o składkach). Przepisy te jed-
noznacznie wykazują, że pracownik nie ma żadnego wpływu na wywiązywanie się
zakładu pracy z obowiązku opłacania za niego składek na ubezpieczenie społeczne,
nie ma też możliwości kontroli wykonywania tego obowiązku. Kontrolę taką sprawuje
jedynie Zakład Ubezpieczeń Społecznych, który jest również uprawniony do ściągania
zaległych składek wraz z odsetkami za zwłokę i dodatkowymi opłatami (art. 34, 35, 39
powołanej ustawy o składkach). Należy również przypomnieć, że wprawdzie zgodnie z
§ 13 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i
podstawy wymiary składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia
społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego
(jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 68, poz. 330 ze zm.), jeżeli zakład pracy nie zgłosił
do ubezpieczenia zatrudnionego pracownika, oddział ZUS z urzędu ustala i stwierdza w
formie decyzji obowiązek ubezpieczenia, ale na podstawie § 12 tegoż rozporządzenia,
zakłady pracy zatrudniające powyżej 20 pracowników zgłaszają pracowników do
ubezpieczenia poprzez podanie w deklaracji rozliczeniowej łącznej liczby zatrudnionych
na koniec okresu, którego deklaracja dotyczy (zakłady zatrudniające nie więcej niż 20
pracowników wprawdzie dokonują imiennego zgłoszenia każdego pracownika do
ubezpieczenia lecz z tego obowiązku mogą być przez ZUS zwolnione). Te
unormowania powodują praktyczną niemożność indywidualizacji opłaconej (lub
nieopłaconej) składki. Brak odpowiednich zmian w powołanej ustawie o składkach,
pomimo znowelizowania jej art. 4, dokonanego art. 40 ustawy o rewaloryzacji oznacza -
zdaniem Sądu Najwyższego - że intencją ustawodawcy było jedynie pewne zbliżenie
poprzednio obowiązującego systemu zabezpieczenia społecznego do systemu
ubezpieczeniowego a nie wprowadzenie pełnej zasady ekwiwalentności składki na
ubezpieczenie społeczne z wypłacanym z tegoż ubezpieczenia świadczeniem
emerytalno-rentowym.
Gdyby przyjąć za prawidłowe stanowisko organu rentowego, że okres, za który
zakład pracy nie odprowadził składki na ubezpieczenie społeczne pracownika nie może
być uwzględniony przy ustalaniu prawa lub wysokości indywidualnego świadczenia
emerytalno-rentowego, to wobec nieopłacania składek przez kopalnie, huty, stocznie
(fakty powszechnie znane) również do pracowników tych gałęzi przemysłu należałoby
zastosować tą zasadę, a jednak ustawodawca w ustawie z dnia 30 czerwca 1994 r. o
zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz. U. Nr 84, poz. 385) rozszerzył krąg osób uprawnionych do
emerytalno-rentowych świadczeń górniczych. Ponadto zastosowanie tej zasady byłoby
niemożliwe w razie opłacania składek w niepełnej wysokości. Wobec braku
indywidualnych deklaracji ubezpieczeniowych, o czym wyżej wspomniano, nie byłoby
też możliwości ustalenia, czy za ubiegającego się o świadczenia emerytalno-rentowe
pracownika składka została opłacona od całego jego dochodu, czy od części i jakiej,
czy też składki wcale nie opłacono.
Zdaniem składu orzekającego Sądu Najwyższego, okresami składkowymi w rozumieniu
art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent,
o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104,
poz. 450 ze zm.) są okresy zatrudnienia wykonywanego na podstawie umowy o pracę,
w których istniał, wynikający z art. 4 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i
finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 25, poz.
137 ze zm.) obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie społeczne.
Podkreślić należy, że skoro pracownik, w obowiązującym nadal systemie na
opłacania składek na ubezpieczenie społeczne nie ma wpływu, na wywiązywanie się
pracodawcy z obowiązku opłacania tych składek, nie może ponosić ujemnych kon-
sekwencji zaniedbań w wykonywaniu tego obowiązku przez zakład pracy, oraz za-
niechania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych ściągnięcia zaległych składek, do
czego Zakład ten posiada ustawowe umocowanie (art. 35 ustawy o składkach).
Omówione wyżej wątpliwości co do stanu faktycznego sprawy uzasadniają ocenę, że
wyrok Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych został wydany w
sprawie niedojrzałej do rozstrzygnięcia, w związku z czym Sąd Najwyższy - z uwagi na
ekonomię procesową - przejął sprawę do rozpoznania, orzekając z mocy art. 391 § 1 w
zw. z art. 381 § 1 i 388 § 1 k.p.c. jak w sentencji wyroku. Przy ponownym rozpoznaniu
sprawy Sąd Wojewódzki przeprowadzi postępowanie dowodowe, we wskazanym
kierunku dla ustalenia rzeczywistych przyczyn rozwiązania z wnioskodawcą stosunku
pracy. W szczególności Sąd orzekający ustali, czy faktycznie wnioskodawca został
zwolniony w ramach grupowego zwolnienia tj. czy zakład pracy wnioskodawcy
faktycznie dokonał rozwiązania stosunków pracy z grupą pracowników w okresie
wskazanym w art. 1 ust. 1 ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania stosunków
pracy.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy z mocy powołanych wyżej przepisów
orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================