Pełny tekst orzeczenia

- 1 -
Uchwała z dnia 2 czerwca 1995 r.
I PZP 16/95
Przewodniczący SSN: Jadwiga Skibińska-Adamowicz, Sędziowie SN: Józef
Iwulski (sprawozdawca), Kazimierz Jaśkowski,
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Stefana Trautsolta, w sprawie z po-
wództwa Zdzisława W., Ireneusza C., Zenona B., Romana Z., Edmunda K., Bogdana
R., Stanisława M., Waldemara J., Stefana P. przeciwko Kombinatowi Cementowo-
-Wapienniczemu "W." S.A. w D. o ustalenie stosunku prawnego i zapłatę po rozpoz-
naniu na posiedzeniu jawnym dnia 2 czerwca 1995 r. zagadnienia prawnego przeka-
zanego przez Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi pos-
tanowieniem z dnia 28 lutego 1995 r. [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.
a) czy Spółka Akcyjna Skarbu Państwa powstała wskutek przekształcenia
przedsiębiorstwa państwowego w trybie przepisów ustawy z dnia 13 listopada 1990
r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. nr 51, poz. 298 z późn. zm.)
przejmuje z mocy art. 9 ust. 4 wyżej cytowanej ustawy zobowiązania wobec pracow-
ników, emerytów i rencistów wynikające z układu zbiorowego pracy obowiązującego
w przekształconym przedsiębiorstwie,
b) czy świadczenia wynikające z układu zbiorowego pracy obowiązujące w
przekształconym przedsiębiorstwie w Spółkę Akcyjną Skarbu Państwa, takie jak
zwolnienia z opłat za czynsz i energię elektryczną stanowią indywidualne warunki
umów o pracę mimo, że w umowach tych bezpośrednio nie zostały przewidziane,
c) w przypadku pozytywnej odpowiedzi na powyższe pytania wątpliwości bu-
dzi, czy umowa darowizny działek i budynków mieszkalnych stanowiących własność
przekształconego przedsiębiorstwa, zawarta między Spółką Skarbu Państwa a Spół-
dzielnią Mieszkaniową zrzeszającą pracowników, emerytów i rencistów przekształ-
conego przedsiębiorstwa państwowego uprawnionych z układu zbiorowego pracy do
świadczeń mieszkaniowych zwalnia tę Spółkę od obowiązku dalszych świadczeń
wynikających z układu zbiorowego pracy na rzecz tych osób?"
- 2 -
p o d j ą ł następującą uchwałę:
1. Spółka akcyjna powstała w wyniku przekształcenia przedsiębiorstwa
państwowego na zasadach określonych w ustawie z dnia 13 lipca 1990 r. o pry-
watyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. Nr 51, poz. 298 ze zm.) nie jest
związana postanowieniami układu zbiorowego pracy obowiązującego w przek-
ształconym przedsiębiorstwie.
2. Spółka określona w pkt 1 wstępuje względem pracowników i byłych
pracowników przekształconego przedsiębiorstwa w obowiązki wynikające z
układu zbiorowego pracy dotychczas w nim obowiązującego. Obowiązki wyni-
kające z takiego układu zbiorowego pracy wobec przejętych pracowników
przekształconego przedsiębiorstwa stanowią warunki indywidualnych umów o
pracę, także w zakresie zwolnienia od czynszu i opłat za energię elektryczną.
3. Darowizna nieruchomości zabudowanej domami mieszkalnymi, stano-
wiącej własność spółki określonej w pkt 1, dokonana na rzecz spółdzielni
mieszkaniowej zrzeszającej pracowników i byłych pracowników przekształco-
nego przedsiębiorstwa, uprawnionych z układu zbiorowego pracy do świad-
czeń mieszkaniowych, nie jest wystarczającą przesłanką do zwolnienia spółki
od obowiązku kontynuowania świadczeń wynikających z tego układu zbioro-
wego pracy.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 16 sierpnia 1994 r., [...], Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Wielu-
niu zasądził od pozwanego Kombinatu Cementowo-Wapienniczego "W." Spółka Ak-
cyjna w D. na rzecz 9 powodów określone kwoty, tytułem zwrotu czynszów i opłat za
energię elektryczną. Sąd Rejonowy ustalił, że powodowie na mocy postanowień Uk-
ładu Zbiorowego Pracy dla Przemysłu Materiałów Budowlanych nabyli przed 1965 r.
prawo do bezpłatnego zamieszkiwania w lokalach pozwanego oraz prawo do zwrotu
kosztów energii elektrycznej, z której korzystali w tych mieszkaniach. Pod koniec
1991 r. strona pozwana powiadomiła powodów, że w związku z przekształceniem się
przedsiębiorstwa państwowego w spółkę akcyjną przestaje obowiązywać układ zbio-
- 3 -
rowy pracy. Został wówczas ustalony czynsz najmu w zajmowanych przez powodów
mieszkaniach oraz wstrzymano wypłatę ekwiwalentu za energię elektryczną. W dniu
30 grudnia 1992 r. strona pozwana dokonała darowizny "osiedla mieszkaniowego"
na rzecz spółdzielni mieszkaniowej utworzonej przez pracowników. Układ zbiorowy
pracy nie został rozwiązany.
Sąd Rejonowy w oparciu o ten stan faktyczny, uwzględnił powództwa co do
zwrotu należności za okres od 1 kwietnia 1991 r. do 31 grudnia 1992 r. Sąd Rejono-
wy uznał, że pozbawienie powodów świadczeń za ten okres nie miało podstaw praw-
nych wobec dalszego obowiązywania układu zbiorowego. Z uwagi na to, że strona
pozwana począwszy od 1 stycznia 1993 r. nie pobierała już od powodów czynszu i
opłat za energię elektryczną, gdyż nie była właścicielem nieruchomości, Sąd Rejono-
wy oddalił w pozostałym zakresie powództwa.
Rozpoznając rewizje obu stron od tego wyroku Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi przedstawił Sądowi Najwyższemu rozpoznawane
zagadnienie prawne. Sąd Wojewódzki podniósł, że strona pozwana przekształciła się
w spółkę akcyjną i działa na podstawie przepisów kodeksu handlowego i ustawy z
dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. Nr 51, poz.
298 ze zm.). Zgodnie z art. 8 ust. 2 i art. 9 ust. 1 ustawy o prywatyzacji spółka wstę-
puje we wszystkie prawa i obowiązki przekształconego przedsiębiorstwa państwowe-
go, a pracownicy tego przedsiębiorstwa stają się z mocy prawa pracownikami spółki.
Zgodnie z art. 9 ust. 4 ustawy prywatyzacyjnej spółka odpowiada za zobowiązania
wynikające ze stosunku pracy powstałe przed przekształceniem przedsiębiorstwa.
Zgodnie z Układem Zbiorowym Pracy dla Przemysłu Materiałów Budowlanych z dnia
23 grudnia 1974 r. wraz z załącznikiem Nr 17 do tego układu, pracownikom i rencis-
tom przysługiwało uprawnienie do bezpłatnego zamieszkiwania w mieszkaniach fab-
rycznych, jeżeli uprawnienie takie nabyli przed 30 września 1965 r. W tej sytuacji,
Sąd Wojewódzki przedstawił wątpliwość, czy świadczenia wynikające z omawianego
układu zbiorowego przysługujące pracownikom i rencistom przekształconego przed-
siębiorstwa państwowego stanowią zobowiązanie spółki akcyjnej. Sąd Wojewódzki
wywiódł to zagadnienie w aspekcie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyż-
szego z dnia 25 marca 1993 r., I PZP 65/92, według której postanowienia układu
zbiorowego pracy obowiązującego w przejmowanym zakładzie pracy nie wiążą pra-
- 4 -
codawcy przejmującego zakład lub jego część, jeżeli nie jest on podmiotem repre-
zentowanym przez stronę tego układu. Wymienionego pracodawcę wiążą natomiast
warunki indywidualnych umów o pracę wynikające z układu zbiorowego pracy obo-
wiązującego w przejmowanym zakładzie pracy. Sąd Wojewódzki podzielając ten
pogląd zauważył, że w sprawie nie nastąpiło przejęcie zakładu pracy lecz przeksz-
tałcenie przedsiębiorstwa państwowego w spółkę akcyjną na podstawie przepisów
ustawy o prywatyzacji. Sąd Wojewódzki podniósł, że zarówno przed przekształce-
niem jak i po nim zakład pracy stanowił własność Skarbu Państwa. Nawiązując do
zdania drugiego cytowanej uchwały Sądu Najwyższego nasunęła się Sądowi Woje-
wódzkiemu wątpliwość, czy takie świadczenia jak zwolnienie od czynszu czy ekwi-
walent za energię elektryczną stanowią indywidualne warunki umów o pracę. Wresz-
cie Sąd Wojewódzki przedstawił wątpliwość, jakie znaczenie dla analizowanych sto-
sunków prawnych ma fakt wyzbycia się przez stronę pozwaną własności nierucho-
mości, na której znajdują się budynki, w których mieszkają powodowie, dla ewentual-
nie utrzymanych świadczeń poprzednio wynikających z układu zbiorowego pracy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 9 ust. 1 i ust. 4 ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. Nr 51, poz. 298 ze zm.) pracownicy przekształ-
conego przedsiębiorstwa stają się z mocy prawa pracownikami spółki i za zobowią-
zania wynikające ze stosunku pracy powstałe przed przekształceniem przedsiębiors-
twa odpowiada spółka. Jest to przepis szczególny w stosunku do art. 23
1
kodeksu
pracy i reguluje status prawny pracowników przekształconego w spółkę akcyjną
przedsiębiorstwa państwowego. Nie zmienia to jednak faktu, że zawarta w uchwale
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 1993 r., I PZP 65/92
(OSNCP 1993 z. 10 poz. 168, OSP 1994 z. 4 poz. 66 z częściowo krytyczną glosą G.
Goździewicza) wykładnia, iż postanowienia układu zbiorowego pracy obowiązujące-
go w przejmowanym zakładzie pracy nie wiążą pracodawcy przejmującego zakład
lub jego część, jeżeli nie jest on podmiotem reprezentowanym przez stronę tego
układu; wiążą go natomiast warunki indywidualnych umów o pracę wynikające z
układu zbiorowego pracy obowiązującego w przejmowanym zakładzie pracy - stosuje
- 5 -
się odpowiednio. Wynika to z tożsamości regulacji prawnych zawartych w tych prze-
pisach. Wykładnia ta, w publikowanym orzecznictwie Sądu Najwyższego jest
utrwalona i była wielokrotnie powtarzana oraz uzupełniana. Wskazać można
przykładowo na uchwałę składu siedmiu sędziów z dnia 29 października 1992 r., I
PZP 52/92 (OSNCP 1993 z. 4 poz. 48, OSP 1993 z. 10 poz. 200 z gl. U. Jackowiak),
według której zakaz wypowiedzenia lub rozwiązania stosunku pracy bez zgody
zarządu zakładowej organizacji związkowej w okresie roku po wygaśnięciu mandatu
członka zarządu lub komisji rewizyjnej zakładowej organizacji związkowej (art. 32 ust.
1 i 2 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych - Dz. U. Nr 55, poz.
234 ze zm.) obowiązuje w zakładzie pracy powstałym w wyniku połączenia, przejęcia
i podziału zakładu pracy (art. 23
1
kodeksu pracy), czy wyrok z dnia 15 czerwca 1993
r., I PRN 63/93 (OSP 1994 z. 5 poz. 95, PiZS 1993 nr 12 str. 79), zgodnie z którym
pracodawcę przejmującego na zasadzie art. 23
1
§ 2 k.p. inny zakład pracy wiążą
warunki indywidualnych umów o pracę wynikające z zakładowego systemu
wynagradzania obowiązującego w przejmowanym zakładzie. Sąd Najwyższy,w
składzie rozpoznającym niniejsze zagadnienie prawne,podziela te poglądy,co przy
uznaniu analogicznej sytuacji prawnej przy przekształceniu przedsiębiorstwa
państwowego w spółkę akcyjną skutkuje udzielenie odpowiedzi jak w pkt 1.
Różnego rodzaju świadczenia w naturze, wynikające z układów zbiorowych
pracy czy zakładowych porozumień płacowych, stanowią element uzupełniający wy-
nagrodzenie za pracę pobierane przez pracowników w pieniądzu. Są one więc w
szerszym tego słowa znaczeniu składnikiem wynagrodzenia za pracę i wobec tego
stanowią element treści stosunku pracy. Do takich świadczeń odnosić się musi pog-
ląd, że po zdarzeniu prawnym skutkującym brak związania zakładu pracy układem
zbiorowym, te elementy wynagrodzenia za pracę stają się jednym z warunków indy-
widualnych umów o pracę.
Inaczej kwestia ta przedstawia się w odniesieniu do byłych pracowników, w
stosunku do których oczywistym jest, że świadczenia takie nie mogą stać się ele-
mentem treści stosunku pracy, gdyż takiego stosunku już nie ma. Powstaje wówczas
problem ich dalszego bytu, a w szczególności, czy zwolnienie od związania układem
zbiorowym pracy powoduje zwolnienie od tego rodzaju obowiązków względem byłych
pracowników przekształconego w spółkę akcyjną przedsiębiorstwa państwowego. W
- 6 -
tym zakresie Sąd Najwyższy uważa, że do takiej sytuacji należy odpowiednio od-
nieść zasady regulujące wejście w życie nowych przepisów prawa, nie przewidują-
cych określonych, poprzednio istniejących świadczeń. Sytuacja jest bowiem analo-
giczna. W wyniku określonych zdarzeń prawnych (przekształcenia przedsiębiorstwa
państwowego w spółkę akcyjną) powstał nowy stan prawny, w którym określone
świadczenia nie przysługują. Należy w tej sytuacji odpowiedzieć na pytanie, czy oz-
nacza to pozbawienie praw słusznie nabytych na podstawie dotychczas obowiązują-
cego stanu prawnego? Trzeba na nie odpowiedzieć przecząco. Zaistnienie nowego
stanu prawnego nie przewidującego określonych świadczeń nie może oznaczać poz-
bawienia praw słusznie nabytych zgodnie z obowiązującym prawem, gdyż
oznaczałoby to działanie prawa wstecz i sprzeciwiało się zasadzie oceny stanów
faktycznych według stanu prawnego obowiązującego w czasie zdarzeń prawnych, z
których one wynikają. Problem ten analizował Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10
grudnia 1993 r., I PRN 124/93 (OSNCP 1994 z. 9 poz. 183, PiZS 1994 nr 4 str. 64,
Sł. Prac. 1994 nr 12 str. 21) stwierdzając, że zmiana treści art. 54 ustawy z dnia 26
stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. Nr 3, poz. 19 ze zm.) dokonana ustawą z
dnia 5 czerwca 1992 r. o zmianie ustawy - Karta Nauczyciela (Dz. U. Nr 53, poz.
252) nie spowodowała utraty prawa do dodatku mieszkaniowego nabytego i
zachowanego po przejściu na emeryturę przez nauczyciela na podstawie poprzednio
obowiązujących przepisów. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy przyjął
m.in., że z tego, iż w nowym stanie prawnym nie są przewidziane określone
świadczenia, nie wynika pozbawienie pracowników-emerytów prawa do świadczeń
nabytych w przeszłości. Aby można przyjąć, że w oparciu o brzmienie przepisów
uprzednio obowiązujących nastąpiło pozbawienie uprawnień skutecznie nabytych,
wyraźny przepis ustawy musiałby tak stanowić. Samo wejście w życie nowego stanu
prawnego, nie oznacza pozbawienia tych praw osób, które uprzednio je skutecznie
nabyły. Na tym właśnie polega natychmiastowe działanie nowego brzmienia ustawy
oznaczające także dalsze działanie przepisów poprzednio obowiązujących w
zakresie, w którym spowodowały one skuteczne nabycie prawa podmiotowego. Dla
przyjęcia odmiennego poglądu niezbędne byłoby wprowadzenie do nowej ustawy
przepisu przejściowego pozbawiającego uprawnień skutecznie nabytych uprzednio,
a nie jest wystarczające jedynie odmienne uregulowanie uprawnień na przyszłość.
- 7 -
Odnosząc tę wykładnię do niniejszej sprawy należy stwierdzić, że podejmując
zatrudnienie w przedsiębiorstwie państwowym, w którym obowiązywał układ zbioro-
wy pracownicy uwzględniali nie tylko świadczenia wynikające wprost z treści umów o
pracę, ale także świadczenia wynikające z układu zbiorowego pracy. Godzili się więc
na warunki płacy, często gorsze niż w innych zakładach pracy, ale rekompensowane
dodatkowymi, istotnymi świadczeniami układowymi. Pozbawienie ich tych dodatko-
wych świadczeń, na skutek zdarzeń od nich niezależnych, bez odpowiedniej rekom-
pensaty, stanowiłoby wywłaszczenie ich z praw majątkowych bez stosownego odsz-
kodowania, co jest nie do pogodzenia z konstytucyjną zasadą ochrony własności.
Zaistnienie nowej sytuacji prawnej, w której niemożliwe jest już nabycie uprawnień
określonych układem zbiorowym pracy, nie oznacza, że uprawnienia te wygasły w
stosunku do osób, które je uprzednio, słusznie i zgodnie z prawem nabyły. W ana-
lizowanym przypadku nie tylko nie istnieje żaden przepis prawny pozbawiający takich
uprawnień, ale istnieje prawna regulacja przewidująca skutek odmienny w postaci
utrzymania się wszelkich obowiązków przekształconego w spółkę przedsiębiorstwa
państwowego. Zgodnie bowiem z art. 8 ust. 2 cyt. ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o
prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych spółka powstała w wyniku przekształcenia
przedsiębiorstwa państwowego wstępuje we wszystkie prawa i obowiązki przeksz-
tałconego przedsiębiorstwa. Przepis ten przewiduje więc wejście spółki w całą
sytuację prawną tego przedsiębiorstwa. Z mocy tego przepisu spółka ma takie same
obowiązki jak przekształcone przedsiębiorstwo. Wobec niezwiązania układem zbioro-
wym pracy, obowiązki wynikające uprzednio z takiego układu przekształcają się w
zwykłe zobowiązania o charakterze cywilnoprawnym (zgodnie z ich charakterem) i w
dalszym ciągu wiążą powstałą w wyniku przekształcenia spółkę akcyjną. Prowadzi to
do udzielenia odpowiedzi jak w pkt 2 uchwały.
Powyższe rozumowanie determinuje w znacznym zakresie także odpowiedź na trze-
cie z przedstawionych zagadnień prawnych. Jeżeli bowiem wyżej opisane obowiązki
w dalszym ciągu spoczywają na spółce, to dla ich wygaśnięcia konieczne jest zais-
tnienie zdarzenia prawnego, z którym można wiązać ten skutek. Żaden przepis praw-
ny nie łączy wygaśnięcia określonych obowiązków z wyzbyciem się majątku, z któ-
rym pośrednio były one związane. Samo więc dokonanie darowizny nieruchomości,
w której znajdują się lokale mieszkalne zajmowane przez pracowników i byłych pra-
- 8 -
cowników strony pozwanej nie skutkuje wygaśnięcia obowiązku świadczeń, wynika-
jących uprzednio z układu zbiorowego pracy. Jest to jednak okoliczność istotna,
która w połączeniu z innymi zdarzeniami może prowadzić do uwolnienia się tych
obowiązków. W stosunku do aktualnych pracowników takie zdarzenie będzie mogło
być ocenione jako przyczyna uzasadniająca dokonanie wypowiedzenia warunków
płacy (art. 42 k.p.). Natomiast w stosunku do byłych pracowników okoliczność ta
może być uznana za nadzwyczajną, nie przewidzianą zmianę stosunków, w których
spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami lub groziłoby
jednej ze stron rażącą stratą. Zgodnie więc ze stosowanym odpowiednio przepisem
art. 357
1
§ 1 i 2 k.c. można żądać w takiej sytuacji, aby sąd po rozważeniu interesów
stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczył sposób wykonania
zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet zwolnił z tego obowiązku, orzekając
w miarę potrzeby o rozliczeniach stron. Jest to możliwe, gdyż w stosunku do byłych
pracowników, świadczenia wynikające uprzednio z układu zbiorowego, nie są już
świadczeniami pozostającymi w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Skutkuje
to do udzielenia odpowiedzi jak w pkt 3 uchwały.
========================================