Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 2 czerwca 1995 r.
II UZP 4/95
Przewodniczący SSN: Stefania Szymańska, Sędziowie SN: Maria Tyszel
(sprawozdawca), Jadwiga Skibińska-Adamowicz,
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Jana Szewczyka, w sprawie z wniosku
Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Ł. przeciwko
Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Ł. o ustalenie obowiązku ubezpiecze-
nia, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 9 maja 1995 r. zagadnienia prawnego
przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Łodzi postanowieniem z dnia 11 stycznia 1995
r., [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.
Czy nagroda dla pracownika szkoły wyższej przyznana z okazji Dnia Edukacji
Narodowej, finansowana ze środków wyodrębnionych z dotacji budżetowej przyznanej
na wynagrodzenia osobowe i fundusz nagród - jest nagrodą okolicznościową o jakiej
mowa w § 7 ust. 1, pkt 7 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w
sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne,
zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z
ubezpieczenia społecznego (jednolity tekst: Dz. U.z 1993 r., Nr 68, poz. 330, zm. Dz. U.
z 1994 r., Nr 25, poz, 86) ?
p o d j ą ł następującą uchwałę:
Nagrody dla pracowników uczelni nie będących nauczycielami akademic-
kimi, przyznane z okazji Dnia Edukacji Narodowej, wypłacone ze specjalnego
funduszu nagród utworzonego na podstawie art. 121 ust. 3 ustawy z dnia 12
września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 65, poz. 385) stanowią
nagrody okolicznościowe, o jakich mowa w § 7 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego
oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego (jednolity
tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 68, poz. 330 ze zm.).
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Ł. decyzją z dnia 7 stycznia 1984 r.
wezwał Państwową Wyższą Szkołę Filmową, Telewizyjną i Teatralną w Ł. do ure-
gulowania nieopłaconych składek na ubezpieczenie społeczne od wartości nagród
wypłaconych pracownikom administracyjnym w październiku i grudniu 1990 r., w paź-
dzierniku 1991 r. i w listopadzie 1992 r., a przyznanych na podstawie art. 121 ust. 1
ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 65, poz. 385).
W odwołaniu, wniesionym do Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Łodzi, Państwowa Wyższa Szkoła kwestionowała decyzję Zakładu
twierdząc, że od nagród okolicznościowych wypłaconych pracownikom w związku z
uroczystym dniem, Dniem Edukacji Narodowej, nie ma obowiązku odprowadzania
składek na ubezpieczenie społeczne.
Wyrokiem z dnia 13 października 1994 r., [...] Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi oddalił odwołanie wskazując w uzasadnieniu, że
nagrody objęte zaskarżoną decyzją nie były nagrodami okolicznościowymi w rozumie-
niu § 7 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie
wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne... (jednolity tekst:
Dz. U. z 1993 r., Nr 68, poz. 330), lecz nagrodą wynikającą bezpośrednio ze stosunku
pracy, uzależnioną od indywidualnych osiągnięć zawodowych.
Rozpatrujący sprawę, w wyniku rewizji wniesionej przez Państwową Wyższą
Szkołę Filmową, Telewizyjną i Teatralną, Sąd Apelacyjny uznał, że występuje w niej
zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, sformułowane w sposób przyto-
czony w sentencji uchwały, i przedstawił je do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W myśl § 7 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w
sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłasza-
nia do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubez-
pieczenia społecznego (jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 68, poz. 330 ze zm.), zwa-
nego dalej rozporządzeniem w sprawie składek, podstawę wymiaru składek na ubez-
pieczenie społeczne pracowników stanowi dochód pracowników w gotówce i w naturze
z tytułu wykonywania pracy w ramach stosunku pracy, z wyjątkiem m.in. nagród
okolicznościowych, wypłacanych w związku z uroczystym dniem lub też należących do
sfery praw honorowych (pkt 7), a także z wyjątkiem dodatkowych świadczeń pienięż-
nych, bądź wartości świadczeń w naturze nie mających charakteru deputatu,
przyznawanych na podstawie przepisów szczególnych (kart branżowych), np. świad-
czeń przyznawanych z okazji uroczystych dni, jak tradycyjne "barbórkowe"... (pkt 6).
Przedstawione przez Sąd Apelacyjny zagadnienie prawne powstało na tle cha-
rakteru nagród wypłaconych pracownikom administracyjnym Państwowej Wyższej
Szkoły Filmowej, Teatralnej i Telewizyjnej, w przytoczonych wyżej terminach, na pods-
tawie art. 121 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 65,
poz. 385 ze zm.), zwanej dalej ustawą o szkolnictwie wyższym.
W myśl art. 121 ust. 1 tej ustawy pracownikowi uczelni przysługuje roczna nagro-
da z zakładowego funduszu nagród na podstawie odrębnych przepisów. Ponadto
przepis ten przewiduje utworzenie specjalnych funduszy nagród: 1) w ust. 2 dla nau-
czycieli akademickich w wysokości 2% planowanych rocznych wynagrodzeń osobo-
wych, za osiągnięcia naukowe, artystyczne i dydaktyczne, 2) w ust. 3 dla pracowników
nie będących nauczycielami akademickimi w wysokości 1% planowanych rocznych
wynagrodzeń osobowych, za osiągnięcia w pracy zawodowej. Zgodnie z ust. 4 tegoż
przepisu, zasady podziału funduszu specjalnego dla pracowników nie będących
nauczycielami akademickimi oraz zasady przyznawania nagród z niego, określa senat
uczelni.
Przedstawiając swoje stanowisko w sprawie, Państwowa Wyższa Szkoła Fil-
mowa... prezentuje pogląd, że: "Przepisy szczególne (karta branżowa), o których mówi
§ 7 ust. 1 pkt 6 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie
wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne..., oraz "odrębne
przepisy", o których mówi art. 121 ust. 1 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkol-
nictwie wyższym, to karta branżowa jaką jest "Karta Nauczyciela" oraz takie odrębne
przepisy branżowe, wykonawcze, jak zarządzenie Nr 2 Ministra Edukacji Narodowej z
dnia 21 lutego 1991 r. w sprawie podziału funduszu nagród i ich przyznawania
nauczycielom akademickim (Dz. Urz.MEN Nr 1, poz. 2) i zarządzenie Nr 15/93 Rektora
Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej z dnia 1 września 1993
r., wydane z upoważnienia ustawy o szkolnictwie wyższym".
Sąd Najwyższy nie podziela tego poglądu. "Odrębne przepisy", o których mowa
w art. 121 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym, odnoszącym się do zakładowego
funduszu nagród, to rzeczywiście ustawa z dnia 16 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela
(Dz. U. Nr 3, poz. 19 ze zm.), na podstawie której utworzono zakładowy fundusz nagród
określony w ustawie z dnia 23 czerwca 1973 r. o zasadach tworzenia i podziału
zakładowego funduszu nagród oraz zakładowego funduszu socjalnego i
mieszkaniowego (Dz. U. Nr 27, poz. 150). Ta ustawa w art. 4 ust. 1 i nast. wskazuje
zasady wypłacania nagród z zakładowego funduszu nagród, nie reguluje natomiast za-
sad wypłacania nagród ze specjalnych funduszy objętych art. 121 ust. 2 i 3 ustawy o
szkolnictwie wyższym.
Wbrew poglądowi wyrażonemu w pisemnym stanowisku wnioskodawcy Karta
Nauczyciela nie stanowi podstawy prawnej nagród wypłacanych ze specjalnego a nie z
zakładowego funduszu nagród, a więc nie stanowi też "przepisów szczególnych" w
rozumieniu § 7 ust. 1 pkt 6 rozporządzenia w sprawie składek. Karta Nauczyciela
ustanawiając w art. 74 święto wszystkich pracowników oświaty, dzień wolny od zajęć,
nie ustanawia dla pracowników prawa do nagrody z okazji Dnia Edukacji Narodowej,
przewiduje jedynie nadawanie nauczycielom i innym osobom za szczególne zasługi dla
oświaty i wychowania odznaczenia "Medal Komisji Edukacji Narodowej" (art. 51 Karty
Nauczyciela).
Powołując się na analogię z Kartą Górnika wnioskodawca pomija fakt, że w
rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1981 r. w sprawie szczególnych
przywilejów dla pracowników górnictwa - Karta Górnika (Dz. U. z 1982 r., Nr 2, poz. 13)
wyraźnie przewidziano prawo pracowników do nagrody pieniężnej z okazji Dnia Górnika
(§ 3 ust. 2) oraz prawo do tradycyjnego "barbórkowego", tj. świadczenia w naturze lub
jego ekwiwalentu pieniężnego (§ 3 ust. 3). Pomiędzy "tradycyjnym barbórkowym" a
nagrodami będącymi przedmiotem przedstawionego zagadnienia nie ma więc żadnej
analogii.
Wskazane przez wnioskodawcę przepisy branżowe, a mianowicie wymienione
wyżej zarządzenie Nr 2 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 lutego 1991 r., wydane z
upoważnienia art. 121 ust. 4 ustawy o szkolnictwie wyższym, dotyczy wyłącznie
specjalnego funduszu nagród utworzonego dla nauczycieli akademickich na mocy ust.
2 tegoż przepisu i nie odnosi się ani do nagród z zakładowego funduszu nagród (art.
121 ust. 1), ani też do specjalnego funduszu nagród, utworzonego na podstawie ust. 3
tego samego przepisu, dla pracowników nie będących nauczycielami akademickimi.
Argumentacja wnioskodawcy za przedstawionym stanowiskiem, oparta na tym akcie
normatywnym jest więc w niniejszej sprawie bezprzedmiotowa.
Słusznie natomiast podniosła odwołująca się Szkoła, że fundusze nagród ut-
worzone na podstawie art. 121 ust. 2 i 3 ustawy o szkolnictwie wyższym nie są częścią
osobowego funduszu płac, a wskazane w tych przepisach odniesienie do tego fun-
duszu określa jedynie wysokość obydwu tworzonych specjalnych funduszy nagród. Za
prawidłowością tego stanowiska przemawia treść art. 122 ust. 1 ustawy o szkolnictwie
wyższym określającego w podobny sposób wysokość tworzonych na uczelni funduszy:
socjalnego i mieszkaniowego, tj. określającego ich wysokość przez wskazanie
stosownego procentu od planowanych środków przeznaczonych na wynagrodzenia
osobowe.
Dodatkowym argumentem jest porównanie omawianego art. 121 ustawy o
szkolnictwie wyższym z treścią odpowiednich przepisów Karty Nauczyciela. Tworząc,
na podstawie art. 48 tej Karty, zakładowy fundusz nagród dla nauczycieli i określając
jego wysokość, równocześnie w art. 49 stwierdzono, że zachowuje się specjalny fun-
dusz nagród dla nauczycieli za ich osiągnięcia dydaktyczno -wychowawcze w wyso-
kości 1% planowanego rocznego osobowego funduszu płac. Określenie zasad podziału
tego funduszu pozostawiono ówczesnemu Ministrowi Oświaty i Wychowania.
Według art. 24 ust. 1 pkt 1 ustawy o szkolnictwie wyższym wprawdzie uczelnia
państwowa otrzymuje z budżetu państwa dotacje na działalność uczelni, jednakże mo-
że uzyskiwać środki finansowe na ten cel również z innych źródeł i tytułów (art. 23 ust. 1
i 2 tej ustawy). Na mocy § 2 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 sierpnia
1991 r. w sprawie zasad gospodarki finansowej uczelni (Dz. U. Nr 84, poz. 380)
uczelnia prowadzi samodzielną gospodarkę finansową w ramach środków pocho-
dzących z dotacji budżetowej, przychodów uzyskiwanych z tytułu odpłatnie prowadzonej
działalności oraz wpływów z innych źródeł...W rozdziale 8 tego rozporządzenia
dotyczącym funduszy uczelni brak jest regulacji dotyczących specjalnych funduszy
nagród z art. 121 ust. 2 i 3, a jedynie w odniesieniu do zakładowego funduszu nagród
(art. 121 ust. 1) § 19 ust. 4 stanowi, że roczne koszty nagród z tego funduszu obciążają
koszty działalności w roku, w którym są wypłacone. Regulacji dotyczącej specjalnego
funduszu nagród nie zawiera również rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z
dnia 17 października 1990 r. w sprawie stanowisk pracy oraz zasad wynagradzania
pracowników szkół wyższych nie będących nauczycielami akademickimi (Dz. U. Nr 75,
poz. 448).
Sąd Najwyższy, stwierdza, że zasady przyznawania nagród z zakładowego
funduszu nagród [...] oraz zasady wykorzystania zakładowych funduszy socjalnego,
mieszkaniowego także dla byłych pracowników, [...] są uregulowane odrębnymi
przepisami. Natomiast określenie zasad podziału specjalnego funduszu nagród dla
pracowników nie będących nauczycielami akademickimi, [...], oraz zasad przyznawania
nagród z tego funduszu pozostawiono senatowi uczelni (art. 121 ust. 4 tegoż przepisu).
Dlatego senat, działając w ramach samodzielnej gospodarki finansowej, jest
uprawniony do nadania tym nagrodom charakteru nagród okolicznościowych, o których
mowa w § 7 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia w sprawie składek. O takim charakterze nagród
decydują bowiem zasady ich przyznawania, a zasady te są określone w zarządzeniu
Rektora PWSFTViT w Łodzi oraz w regulaminie stanowiącym załącznik do niego.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń w Łodzi uzasadniając zaskarżony
wyrok uznał, że sporne nagrody nie stanowiły nagród okolicznościowych, ponieważ ich
przyznanie było uzależnione od indywidualnych osiągnięć zawodowych, a więc wynikały
bezpośrednio ze stosunku pracy. Również Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu
przedstawionego zagadnienia podkreślił, że: "okolicznościowy" charakter nagrody nie
daje się jednak pogodzić z ustawowym i regulaminowym uzależnieniem jej przyznania
od osiągnięć w pracy zawodowej i wyróżniającego wykonywania podstawowych
obowiązków pracowniczych. Podobnie Prokurator przedstawiając swe stanowisko w
sprawie, po dokonaniu wnikliwej analizy znaczenia określenia "okolicznościowy" wyraził
pogląd, że skoro przyznanie nagrody jest uzależnione od osiągnięć w pracy zawodowej,
to pomimo wypłacania jej z okazji uroczystego dnia, stanowi ona nagrodę w rozumieniu
art. 105 kodeksu pracy i nie jest nagrodą okolicznościową w rozumieniu § 7 ust. 1 pkt 7
rozporządzenia w sprawie składek.
Sąd Najwyższy podziela pogląd, że omawiane nagrody są nagrodami w rozu-
mieniu art. 105 k.p. i stanowią część dochodu w gotówce z tytułu wykonywania pracy
przez pracownika, jednakże ta część dochodu podlega wyłączeniu z podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne. Skoro bowiem § 7 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia w
sprawie składek nie ogranicza wyłączenia z podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne nagród okolicznościowych do tych, które są przyznawane na
podstawie przepisów szczególnych, jak to ustawodawca uczynił w pkt 6 tego przepisu,
to - zdaniem Sądu Najwyższego - nie ma przeszkód prawnych do nadania przez władze
uczelni nagrodom ze specjalnego funduszu nagród utworzonego na podstawie art. 121
ust. 3 ustawy o szkolnictwie wyższym charakteru nagród okolicznościowych. Fakt, że w
myśl tego przepisu fundusz jest przeznaczony na nagrody za osiągnięcia w pracy
zawodowej wskazuje jedynie, że są to nagrody przeznaczone dla określonej grupy
pracowników, jednakże nie oznacza, że nagrody nie mogą stanowić nagród
okolicznościowych. Jak już wyżej wspomniano, określenie tych zasad pozostawiono
senatowi uczelni. Skoro zatem postanowienia zarządzenia Rektora i regulaminu
określającego zasady podziału specjalnego funduszu nagród i przyznawania z niego
nagród nie przekraczają umocowania ustawowego z art. 6 ust. 1 i art. 121 ust. 4 ustawy
o szkolnictwie wyższym, ani z przepisu powołanego wyżej rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 27 sierpnia 1991 r. w sprawie zasad gospodarki finansowej uczelni, to
nagrody przyznawane ze specjalnego funduszu nagród mogą być nagrodami
okolicznościowymi, od których nie ma obowiązku odprowadzania składek na
ubezpieczenie społeczne. Nadanie takiego charakteru nagrodom z omawianego fun-
duszu potwierdzają postanowienia regulaminu pozwalające na ich przyznawanie
zespołom pracowniczym, a również emerytowanym pracownikom uczestniczącym
nadal w działalności uczelni.
Sąd Najwyższy zauważa, że przy rozpatrywaniu sprawy Sąd Apelacyjny winien
zwrócić uwagę, iż przedłożony regulamin stanowiący załącznik Nr 2 do zarządzenia
Rektora PWSFTViT w Ł. z dnia 1 września 1993 r. zawiera uregulowania mające
zastosowanie do nagród wypłaconych po tej dacie, natomiast spór w niniejszej sprawie
dotyczy nagród wypłaconych w latach 1990-1992, a więc w okresie wcześniejszym.
Przedstawione zagadnienie prawne zostało tak sformułowane, że Sąd Najwyższy mógł
wydać uchwałę na podstawie treści aktualnie obowiązującego regulaminu, jednakże
rozstrzygnięcie sporu przez Sąd orzekający będzie mogło nastąpić po uwzględnieniu
treści regulaminu obowiązującego w latach 1990-1992.
Słusznie podniesiono zarówno w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia,
jak i w stanowisku Prokuratora, iż konsekwencją uznania spornych nagród za nagrody
okolicznościowe, wartości których nie wlicza się do podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne, będzie pominięcie tej części dochodu pracownika przy usta-
laniu wysokości podstawy wymiaru świadczeń z ubezpieczenia społecznego, a więc
będzie miało bezpośredni wpływ m.in. na wysokość emerytur, rent, zasiłku cho-
robowego. Opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne od całego dochodu, jaki
pracownik uzyskuje z tytułu wykonywania pracy w ramach stosunku pracy, jest w
ostatecznym rachunku w interesie pracownika. Możliwe jest jednak uregulowanie cha-
rakteru nagród z funduszu określonego w art. 121 ust. 3 ustawy o szkolnictwie wyższym
w ten sposób, by ich wysokość była uwzględniana zarówno w podstawie wymiaru
składek, jak również w podstawie wymiaru świadczeń z ubezpieczenia społecznego
przysługujących pracownikom, jednakże może ono nastąpić w trybie art. 6 ustawy o
szkolnictwie wyższym, tj. poprzez działania poszczególnych grup społeczności akade-
mickiej i związków zawodowych, a nie poprzez działanie Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych, czy też orzecznictwo sądów.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy, na podstawie powołanych prze-
pisów i art. 391 k.p.c. udzielił odpowiedzi, jak w sentencji.
========================================