Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 29 sierpnia 1995 r.
I PZP 22/95
Przewodniczący SSN: Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Józef Iwulski
(sprawozdawca), Jadwiga Skibińska- Adamowicz,
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Iwony Kaszczyszyn, w sprawie z po-
wództwa Michała K. przeciwko Ministrowi Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa w
W. o wynagrodzenie, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 29 sierpnia 1995 r.
zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku postano-
wieniem z dnia 30 maja 1995 r., [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.
1) Czy ogłoszenie upadłości przedsiębiorstwa państwowego w likwidacji jest
równoznaczne z zakończeniem likwidacji o którym mowa w § 51 Rozporządzenia Rady
Ministrów z 30 listopada 1981 r. w sprawie wykonania ustawy o przedsiębiorstwach
państwowych (Dz. U. nr 31, poz. 170 z późn. zm.) i w piśmie Ministra Gospodarki
Przestrzennej i Budownictwa z 17 września 1992 r. wyznaczającym powoda na
stanowisko likwidatora?
2) w przypadku udzielenia odpowiedzi przeczącej na pytanie pierwsze, w jakim
postępowaniu likwidator powinien dochodzić wynagrodzenia za pełnione obowiązki, to
znaczy, czy przeciwko organowi założycielskiemu, który go wyznaczył, czy też w
postępowaniu upadłościowym przeciwko masie upadłości" ?
p o d j ą ł następująca uchwałę:
1. Ogłoszenie upadłości przedsiębiorstwa państwowego w likwidacji nie
jest równoznaczne z zakończeniem likwidacji, o którym mowa w § 51 rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1981 r. w sprawie wykonania ustawy o
przedsiębiorstwach państwowych (Dz. U. Nr 31, poz. 170 ze zm.).
2. Likwidator przedsiębiorstwa państwowego wykonujący swoje obowiązki
na podstawie stosunku pracy może dochodzić roszczeń o wynagrodzenie za
okres po ogłoszeniu upadłości przeciwko syndykowi upadłości w postępowaniu
przed sądem pracy.
U z a s a d n i e n i e
Powód Michał K. wniósł o zasądzenie od Ministra Gospodarki Przestrzennej i
Budownictwa kwoty 210 000 000 zł tytułem wynagrodzenia za czynności likwidatora [...]
Przedsiębiorstwa Budownictwa Przemysłowego "P." w B., za okres od 1 września 1993
r. do października 1994 r. Powód twierdził, że w okresie tym pełnił funkcję likwidatora
mimo ogłoszenia upadłości Przedsiębiorstwa. Powinien więc otrzymać wynagrodzenie
za pracę niezależnie od wynagrodzenia, które pobierał będąc zatrudnionym przez
syndyka na podstawie umowy o pracę na czas określony.
Wyrokiem z dnia 21 lutego 1995 r., [...], Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Bydgoszczy oddalił powództwo. Sąd Wojewódzki ustalił, że
zarządzeniem Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 14 września
1992 r., wydanym na podstawie art. 19 ust. 2 w zw. z art. 19 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia
25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (jednolity tekst: Dz. U. z 1991
r., Nr 18, poz. 80 ze zm.) otwarto z dniem 1 października 1992 r. likwidację Przedsię-
biorstwa "P.". Powód został wówczas wyznaczony likwidatorem. Minister określił jego
obowiązki i stwierdził, że umocowanie wygasa z chwilą zakończenia likwidacji Przed-
siębiorstwa. Równocześnie wyznaczył powodowi ryczałtowe wynagrodzenie miesięczne
w kwocie 15 000 000 zł na czas pełnienia funkcji likwidatora. Postanowieniem z dnia 23
sierpnia 1993 r. Sąd Rejonowy w Bydgoszczy ogłosił upadłość likwidowanego
Przedsiębiorstwa. Pismem z dnia 1 października 1993 r. syndyk upadłości zwrócił się
do Ministerstwa o wyznaczenie pełnomocnika do reprezentowania spraw upadłego. W
odpowiedzi na to pismo Minister Budownictwa stwierdził, że zgodnie z art. 18 Prawa
upadłościowego upadłego reprezentuje likwidator, tj. powód. Za zgodą
sędziego-komisarza syndyk upadłości zawarł z powodem umowę o pracę na czas
określony od 1 września 1993 r. do 31 grudnia 1993 r. na stanowisku koordynatora, za
wynagrodzeniem ryczałtowym 15 000 000 zł miesięcznie. Następnie zostały zawarte
kolejne umowy na czas określony, za wynagrodzeniem 8 000 000 zł miesięcznie,
łącznie na okres od 1 stycznia 1994 r. do 31 marca 1995 r. W odpowiedzi na pisma
powoda kierowane do Ministerstwa Budownictwa, strona pozwana w przedmiocie
zatrudnienia i wynagrodzenia odsyłała powoda do syndyka i sędziego-komisarza. W
okresie wykonywania przez powoda obowiązków likwidatora do czasu ogłoszenia upad-
łości jego wynagrodzenie wypłacane było z funduszu osobowego Przedsiębiorstwa i
odprowadzano od niego składkę na pracownicze ubezpieczenie społeczne. Za okres
ten powód uzyskał świadectwo pracy podpisane przez kierownika działu zatrudnienia
stwierdzające, że był zatrudniony na podstawie umowy o pracę na stanowisku
likwidatora i umowa ta wygasła z mocy prawa z dniem 31 sierpnia 1993 r.
Zdaniem Sądu Wojewódzkiego stosunek prawny, na podstawie, którego powód
pełnił czynności likwidatora, zawierał elementy umowy o pracę. Stosunek ten nie wygasł
z mocy prawa z chwilą ogłoszenia upadłości. Sąd uznał jednak, że rozstrzygnięcie o
żądaniu powoda nie jest uzależnione od charakteru tego stosunku prawnego. Sąd
Wojewódzki nie podzielił bowiem stanowiska, że z ogłoszeniem upadłości zmieniło się
źródło finansowania wynagrodzenia powoda, które w czasie likwidacji wchodziło do jej
kosztów, a od momentu ogłoszenia upadłości miałoby obciążać Skarb Państwa.
Według Sądu Wojewódzkiego wynagrodzenie należne powodowi jako likwidatorowi z
chwilą ogłoszenia upadłości nie przestało obciążać majątku likwidowanego
Przedsiębiorstwa. Skoro tak, to powód mógłby swych roszczeń dochodzić tylko w
ramach postępowania upadłościowego, a to prowadzi zdaniem tego Sądu, do
oddalenia powództwa.
Rozpatrując rewizję powoda Sąd Apelacyjny przedstawił Sądowi Najwyższemu
rozpatrywane zagadnienie prawne. Sąd Apelacyjny podkreślił, że po nowelizacji ustawy
o przedsiębiorstwach państwowych dokonanej ustawą z dnia 19 lipca 1991 r. (Dz. U. Nr
75, poz. 329), określono pojęcie likwidacji przedsiębiorstwa państwowego, stanowiąc
m.in., że końcowym zdarzeniem tej likwidacji jest wykreślenie przedsiębiorstwa z
rejestru. Wszczęcie postępowania likwidacyjnego zarządza organ założycielski,
odwołując dyrektora i wyznaczając likwidatora, który do czasu zakończenia likwidacji
zarządza mieniem przedsiębiorstwa i wykonuje obowiązki dyrektora. Pod pojęciem
"wyznacza likwidatora" rozumieć należy zarówno akt o charakterze administracyjnym,
jak również nawiązanie stosunku pracy, a ocena charakteru prawnego wykonywanych
przez likwidatora obowiązków zależy od okoliczności sprawy. Sąd Apelacyjny podzielił
stanowisko, że powód wykonywał swoje obowiązki na podstawie stosunku pracy.
Powziął jednak wątpliwości co do ewentualnego zakończenia tego stosunku wraz z
zakończeniem likwidacji. Możliwe jest bowiem przyjęcie, że proces ten kończy się z
ogłoszeniem upadłości Przedsiębiorstwa. Zdaniem Sądu Apelacyjnego proces likwidacji
może przebiegać równolegle z postępowaniem upadłościowym. Przemawia za tym
m.in. art. 85 Prawa upadłościowego, który przewiduje obowiązek współdziałania
upadłego z syndykiem, co stosuje się odpowiednio do likwidatora. Po umorzeniu,
zakończeniu lub uchyleniu postępowania upadłościowego likwidator kontynuuje proces
likwidacji przedsiębiorstwa, w tym przede wszystkim doprowadza do wykreślenia
przedsiębiorstwa z rejestru.
Jeżeli likwidator wykonuje swoje obowiązki także w trakcie postępowania upad-
łościowego, to powstaje problem z kim łączy go stosunek pracy: z organem
założycielskim czy z likwidowanym przedsiębiorstwem, a następnie z masą upadłości.
Sąd Apelacyjny przytoczył uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 11 sierpnia 1994 r., II
UZP 19/94 (OSNAPiUS 1994 nr 10 poz. 166), według której likwidator jest pra-
cownikiem organu założycielskiego. Uznał jednak, że budzi to wątpliwości, jeżeli po-
równa się pozycję likwidatora z pozycją dyrektora przedsiębiorstwa. Dyrektor chociaż
jest powoływany przez organ założycielski, to jest jednakże pracownikiem przedsię-
biorstwa. Gdyby uznać, że wierzytelność powoda powstała po ogłoszeniu upadłości,
czyli jest skierowana przeciwko masie upadłości, to zdaniem Sądu Apelacyjnego,
proces powinien toczyć się z udziałem syndyka upadłości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Należy uznać, że w założeniu przedstawionego zagadnienia prawnego przyjęto,
iż powód wykonywał obowiązki likwidatora na podstawie umowy o pracę zawartej na
czas trwania postępowania likwidacyjnego (czas wykonania określonej pracy - art. 25 §
1 in fine k.p.). Tym samym zakończenie procesu likwidacji oznaczało rozwiązanie
terminowej umowy o pracę (art. 35 § 1 pkt 5 k.p.). Założenie to zostało przyjęte w
sposób prawidłowy. W wyroku z dnia 15 marca 1994 r., II UR 2/94 (OSNAPiUS 1994 nr
2 poz. 31, OSNCP 1994 z. 11 poz. 224, OSP 1994 z. 12 poz. 231) Sąd Najwyższy
stwierdził, że wyznaczenie likwidatora przedsiębiorstwa państwowego na mocy § 45 pkt
2 i § 48 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1981 r. w sprawie
wykonania ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (Dz. U. Nr 31, poz. 170 ze zm.)
nie oznacza automatycznego nawiązania z nim stosunku pracy (art. 2 i 68 § 1 k.p.);
ocena charakteru prawnego wykonywanej przez likwidatora pracy zależy od
okoliczności sprawy. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy podkreślił, że
przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1981 r. nie określają
jednoznacznie stosunku prawnego jaki nawiązuje się między likwidatorem, a
przedsiębiorstwem w likwidacji. W myśl § 10 tego rozporządzenia wszczęcie
postępowania w sprawie likwidacji przedsiębiorstwa zarządza postanowieniem organ
założycielski. Z § 48 tegoż rozporządzenia wynika, że likwidator wykonuje prawa i
obowiązki dyrektora przedsiębiorstwa w zakresie niezbędnym do zakończenia dzia-
łalności likwidowanego przedsiębiorstwa. Z przepisu tego nie można wprawdzie wypro-
wadzić ogólnego wniosku, iż w każdej sytuacji wyznaczenie likwidatora przedsię-
biorstwa jest równoznaczne z nawiązaniem stosunku pracy, jednakże powstanie ta-
kiego stosunku prawnego jest możliwe i zależy od analizy okoliczności konkretnej spra-
wy, a przede wszystkim od treści umowy wynikającej z oświadczeń woli stron, ich celu i
rzeczywistego zamiaru. Pogląd ten potwierdził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały
z dnia 11 sierpnia 1994 r., II UZP 19/94 (OSNAPiUS 1994 nr 10 poz. 166), w którym
uznał, że wprawdzie przepisy art. 19 ust. 2 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o
przedsiębiorstwach państwowych (jednolity tekst: Dz. U. z 1991 r., Nr 18, poz. 80 ze
zm.) oraz § 45 pkt 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1981 r. nie
przewidują jaki jest status prawny likwidatora, ale rozporządzenie to stanowi, że
zarządza on mieniem likwidowanego przedsiębiorstwa, wykonując prawa i obowiązki
dyrektora w zakresie niezbędnym do zakończenia działalności likwidowanej jednostki (§
48). Obowiązki te określone zostały w szczególności w § 49 rozporządzenia i są
zbieżne z obowiązkami pracowniczymi kierownika jednostki z tym, że głównie polegają
na czynnościach zmierzających do zakończenia działalności i wykreślenia
przedsiębiorstwa z rejestru. Nie można wyprowadzić więc ogólnego wniosku, iż w
każdej sytuacji wyznaczenie likwidatora przedsiębiorstwa jest równoznaczne z
nawiązaniem stosunku pracy. Nie jest jednak wykluczone, że organ założycielski i
likwidator mogą zawrzeć umowę cywilną, np. umowę zlecenia, ale także brak jest
podstawy do twierdzenia, że nie może istnieć stosunek pracy. Wprawdzie stosunek
prawny łączący organ założycielski i likwidatora wykazuje cechy nadrzędności organu
założycielskiego i podległości likwidatora, to jednak nie może to przesądzać o
występowaniu pomiędzy tymi podmiotami tylko stosunku administracyjnoprawnego.
Jednym z istotnych elementów umowy o pracę jest bowiem także podporządkowanie
pracownika pracodawcy. Jeżeli więc z okoliczności sprawy wynika, że w stosunku tym
występują istotne elementy umowy o pracę, to mamy do czynienia z takim stosunkiem
prawnym w rozumieniu art. 2 k.p.
Analizując charakter stosunku prawnego na podstawie którego powód pełnił
obowiązki likwidatora należy zgodzić się ze stanowiskiem, iż była to umowa o pracę na
czas wykonywania obowiązków likwidatora (trwania postępowania likwidacyjnego).
Powód wykonywał bowiem w sposób podporządkowany obowiązki pracownicze
(właściwe kierownikowi zakładu pracy), za co otrzymywał wynagrodzenie, nie ponosząc
ryzyka działalności Przedsiębiorstwa. Istotnym elementem jest w tej ocenie uwz-
ględnienie faktu opłacania z funduszów Przedsiębiorstwa składek na pracownicze
ubezpieczenie społeczne powoda.
Przed przystąpieniem do rozpoznania przedstawionego zagadnienia prawnego
należy rozważyć skutek, jaki dla treści łączących strony stosunków prawnych miało
wystawienie powodowi świadectwa pracy, w którym stwierdza się, że umowa o pracę z
powodem jako likwidatorem Przedsiębiorstwa wygasła z mocy prawa z dniem 31
sierpnia 1993 r. Można bowiem bronić poglądu, iż oznaczało to stwierdzenie
wygaśnięcia stosunku pracy, które mogło być skutecznie podważone wyłącznie w
drodze stosownego powództwa o przywrócenie do pracy (art. 67 w zw. z art. 63 k.p.).
Przyjęcie takiego poglądu oznaczałoby, że bez względu na to, czy ogłoszenie upadłości
powodowało zakończenie postępowania likwidacyjnego, to i tak stosunek pracy wygasł.
W tym zakresie Sąd Najwyższy uznał, że samo wydanie pracownikowi świadectwa
pracy nie oznacza podjęcia przez zakład pracy czynności prawnej skutkującej
rozwiązanie (stwierdzającej wygaśnięcie) stosunku pracy (por. wyrok z dnia 7 czerwca
1994 r., I PRN 29/94, OSNAPiUS 1994 nr 12 poz. 189). W tym przedmiocie należy
także podkreślić, że świadectwo pracy zostało powodowi wydane nie przez organ
założycielski, ale przez służby pracownicze likwidowanego Przedsiębiorstwa. Nie może
być więc ono uznane za stwierdzenie przez organ założycielski wygaśnięcia stosunku
pracy i wobec tego jego wydanie pozbawione było skutków prawnych.
Wobec tego istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy ma odpowiedź na
pierwsze z przedstawionych zagadnień prawnych. W analizowanym układzie stosunków
prawnych zakończenie postępowania likwidacyjnego oznaczałoby bowiem zakończenie
stosunku pracy (rozwiązanie umowy o pracę wskutek wykonania pracy na którą była
zawarta - art. 35 § 1 pkt 5 k.p.).
W tym przedmiocie Sąd Najwyższy zważył, że zgodnie z art. 18a ust. 1 wymie-
nionej ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, likwidacja przedsiębiorstwa polega
na zadysponowaniu jego składnikami materialnymi i niematerialnymi, o których mowa w
art. 55
1
kodeksu cywilnego i wykreśleniu przedsiębiorstwa z rejestru, po zaspokojeniu
lub zabezpieczeniu wierzycieli. Z chwilą postawienia przedsiębiorstwa państwowego w
stan likwidacji, organ założycielski odwołuje dyrektora przedsiębiorstwa i wyznacza
likwidatora. Z mocy prawa ulegają rozwiązaniu organy samorządu załogi
przedsiębiorstwa (art. 21 tej ustawy). Już z tych przepisów wynika, że zarządzenie
likwidacji powoduje ustanie działalności organów przedsiębiorstwa (dyrektora i rady
pracowniczej). Ich rolę przejmuje więc organ założycielski, a czynności dyrektora
wykonuje likwidator. Równocześnie określony jest moment zakończenia postępowania
likwidacyjnego, sprowadzający się do daty wykreślenia przedsiębiorstwa z rejestru, po
zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wierzycieli. Z chwilą likwidacji przedsiębiorstwa mienie
tego przedsiębiorstwa pozostałe po likwidacji przejmuje Skarb Państwa lub Agencja
Własności Rolnej Skarbu Państwa (art. 49 ust. 1 ustawy o przedsiębiorstwach
państwowych).
Sposób likwidacji przedsiębiorstw państwowych, a w szczególności obowiązki i
uprawnienia likwidatora, sposób zadysponowania składnikami materialnymi i niema-
terialnymi przedsiębiorstwa oraz przekazywania jego mienia, w toku likwidacji, gminie
(związkowi międzygminnemu) lub państwowym osobom prawnym, a także sposób
zaspokojenia albo zabezpieczenia wierzycieli, określiło wydane na podstawie art. 25
ust. 1 pkt 2 tej ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, rozporządzenie Rady Mi-
nistrów z dnia 30 listopada 1981 r. Stanowi ono w § 18 ust. 1, że likwidacja przedsię-
biorstwa państwowego polega na całkowitym zakończeniu jego działalności gospodar-
czej. Do czasu zakończenia likwidacji mieniem likwidowanego przedsiębiorstwa
zarządza likwidator, który wykonuje prawa i obowiązki dyrektora w zakresie niezbędnym
do zakończenia działalności likwidowanego przedsiębiorstwa (§ 48 tego rozporzą-
dzenia). Po zakończeniu likwidacji organ założycielski wydaje decyzję o uznaniu
przedsiębiorstwa za zlikwidowane, która stanowi podstawę do wykreślenia przedsię-
biorstwa z rejestru. Potwierdza to wniosek, że dopiero wykreślenie likwidowanego
przedsiębiorstwa z rejestru, po zakończeniu likwidacji i uznaniu tego decyzją organu
założycielskiego, stanowi zakończenie postępowania likwidacyjnego.
Zgodnie z art. 24 ustawy z dnia 25 września 1981 r. przedsiębiorstwo może być
postawione w stan upadłości, a warunki, zasady i tryb postępowania upadłościowego
określają przepisy odrębne. Są to przepisy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypos-
politej z dnia 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe (jednolity tekst: Dz. U. z
1991 r., Nr 118, poz. 512 ze zm.). Upadłość przedsiębiorstwa państwowego znaj-
dującego się w stanie likwidacji, będzie zgodnie z art. 1 ust. 2 tego Prawa ogłoszona
wówczas, gdy jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie długów. W przypadku
przedsiębiorstwa państwowego w likwidacji na likwidatorze ciąży obowiązek złożenia
wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 4 ust. 1 pkt 4 Prawa upadłościowego). Po ogło-
szeniu upadłości syndyk obejmuje z samego prawa majątek upadłego, zarządza tym
majątkiem i przeprowadza jego likwidację (art. 90 Prawa upadłościowego). Jednakże
przepisy o prawach i obowiązkach upadłego stosuje się odpowiednio do likwidatorów.
Stosuje się do nich także przepisy o środkach przymusu wobec upadłego (art. 85).
Oznacza to m.in., że likwidator obowiązany jest wskazać i wydać syndykowi cały
majątek, jak również wydać księgi handlowe, korespondencję i inne dokumenty, a także
obowiązany jest udzielać sędziemu-komisarzowi i syndykowi wszelkich potrzebnych
wyjaśnień (art. 18 Prawa upadłościowego). Likwidator po ogłoszeniu upadłości
wykonuje więc dalej swoje obowiązki, a jedynie zmienia się ich zakres. W szczególności
wynika to z tego, że na skutek ogłoszenia upadłości likwidator traci z samego prawa
zarząd oraz możność korzystania i rozporządzenie majątkiem, który staje się masą
upadłości (art. 20 Prawa upadłościowego). Potwierdza to regulacja art. 98 Prawa
upadłościowego, zgodnie z którą syndyk, za zezwoleniem sędziego-komisarza może
przyjąć upadłego (a więc także likwidatora) do pracy za wynagrodzeniem przy
prowadzeniu przedsiębiorstwa.
Analiza tych przepisów wskazuje jednoznacznie na to, że postępowanie likwida-
cyjne nie kończy się wraz z ogłoszeniem upadłości przedsiębiorstwa państwowego.
Zmienia się jedynie charakter tego postępowania oraz zakres obowiązków likwidatora.
Wynika to także z uwzględnienia zasad zakończenia postępowania likwidacyjnego i
upadłościowego. Zgodnie z art. 217 Prawa upadłościowego sąd umorzy postępowanie,
gdy się okaże, że majątek masy nie wystarcza nawet na zaspokojenie kosztów
postępowania; gdy wierzyciel, na którego wniosek upadłość była ogłoszona, nie złożył
w wyznaczonym terminie zażądanej przez sędziego-komisarza zaliczki na koszty
postępowania, a brak płynnych funduszów na te koszty lub gdy wszyscy wierzyciele,
którzy zgłosili swe wierzytelności, zażądają umorzenia postępowania. Z dniem
prawomocnego umorzenia postępowania upadły odzyskuje swobodne rozporządzanie
swym majątkiem, a syndyk wyda niezwłocznie upadłemu jego majątek, księgi,
korespondencję i dokumenty (art. 220 Prawa upadłościowego). Po umorzeniu
postępowania, nie ukończone procesy wszczęte przez syndyka o uznanie za bezs-
kuteczną czynności zdziałanej przez upadłego ze szkodą wierzycieli, będą umorzone.
W innych procesach upadły wchodzi na miejsce masy upadłości (art. 221 Prawa
upadłościowego). Zasady te stosuje się odpowiednio w przypadkach, gdy postępowanie
upadłościowe zostało prawomocnie ukończone lub gdy postanowienie o ogłoszeniu
upadłości zostało prawomocnie uchylone. Są więc możliwe sytuacje, w których
postępowanie upadłościowe nie kończy się faktyczną likwidacją podmiotu
gospodarczego. W każdym razie zawsze konieczne jest formalne zakończenie bytu
prawnego przedsiębiorstwa państwowego, do czego niezbędne jest wykreślenie go z
rejestru przedsiębiorstw, a dopiero ten moment oznacza zakończenie postępowania
likwidacyjnego.
Prowadzi to do udzielenia odpowiedzi na pierwsze z przedstawionych zagadnień
prawnych w sposób sprowadzający się do przyjęcia, że ogłoszenie upadłości
przedsiębiorstwa państwowego znajdującego się w likwidacji nie oznacza zakończenia
postępowania likwidacyjnego. Po ogłoszeniu upadłości likwidator pełni więc w dalszym
ciągu swoje obowiązki. Jeżeli świadczył je na podstawie umowy na czas wykonania
określonej pracy (czas trwania postępowania likwidacyjnego), to ogłoszenie upadłości
nie oznacza rozwiązania stosunku pracy. Zmieniony zakres obowiązków likwidatora
uzasadnia w takiej sytuacji zmianę warunków jego pracy i płacy w trybie przewidzianym
prawem pracy. Przy ocenie zakresu roszczeń likwidatora o
wynagrodzenie za pracę po ogłoszeniu upadłości należy mieć także na względzie
podstawowe zasady prawa pracy, iż wynagrodzenie co do zasady należy się za pracę
wykonaną (art. 13 i art. 78 i nast k.p.).
Dla rozstrzygnięcia drugiego z przedstawionych zagadnień należy ocenić kto był
stroną stosunku pracy po stronie pracodawcy. W tym zakresie Sąd Apelacyjny
krytycznie odnosi się do wykładni dokonanej przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 11
sierpnia 1994 r., II UZP 19/94 (OSNAPiUS 1994 nr 10 poz. 166), według której
likwidator przedsiębiorstwa państwowego ustanowiony przez organ założycielski na
podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1981 r., z którym zawarto
umowę o pracę, jest pracownikiem tego organu. W uzasadnieniu tej uchwały Sąd
Najwyższy przyjął, że za takim stanowiskiem przemawia to, iż likwidację przed-
siębiorstwa zarządza organ założycielski, ten organ wyznacza zainteresowaną osobę
likwidatorem zakreślając jej wykonanie konkretnych czynności (zlikwidowanie przed-
siębiorstwa) oraz to, że likwidator działa w imieniu organu założycielskiego. Dlatego
zdaniem Sądu Najwyższego, mimo pewnej zbieżności obowiązków likwidatora z
obowiązkami pracowniczymi kierownika jednostki, jego pozycja nie jest tożsama z
pozycją dyrektora przedsiębiorstwa.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejsze zagadnienie prawne nie
podziela tego poglądu. Przede wszystkim stosunek pracy nie może łączyć likwidatora z
organem założycielskim, gdyż stroną tego stosunku prawnego może być tylko jednostka
organizacyjna będąca zakładem pracy w rozumieniu art. 3 k.p. Likwidator
przedsiębiorstwa państwowego, jak wyżej wskazano, wykonuje prawa i obowiązki
dyrektora przedsiębiorstwa, z tym jedynie ograniczeniem, że zmierzać one powinny do
realizacji jego zadania, jakim jest likwidacja przedsiębiorstwa. W zakresie wyznaczenia
go przez organ założycielski i podlegania jego kontroli, pozycja likwidatora niczym nie
różni się od dyrektora przedsiębiorstwa. Odnośnie dyrektora (czy szerzej mówiąc
pracowników, których stosunek pracy powstaje na podstawie powołania lub
mianowania) nie budzi wątpliwości pogląd, że pracownik taki jest pracownikiem jednos-
tki organizacyjnej, w której wykonuje swoje obowiązki pracownicze (por. wyrok z dnia 9
września 1977 r., I PRN 115/77, OSNCP 1978 z. 10 poz. 177, według którego
jednostka organizacyjna będąca w rozumieniu art. 3 k.p. zakładem pracy jest biernie
legitymowana w sporach o roszczenia ze stosunku pracy jej pracowników, nie wyłą-
czając pracowników zatrudnionych w niej na podstawie powołania przez właściwy organ
nadrzędny, dochodzących roszczeń wynikających z rozwiązania z nimi stosunku pracy
wskutek odwołania ich przez ten organ z zajmowanych stanowisk; wyrok z dnia 3
czerwca 1988 r., II URN 102/88, OSNCP 1991 z. 1 poz. 7, OSPiKA 1989 z. 5 poz. 106;
uchwałę z dnia 23 lipca 1993 r., I PZP 30/93, OSNCP 1994 z. 6 poz. 123; czy
uzasadnienie uchwały z dnia 20 kwietnia 1994 r., I PZP 19/94, OSNAPiUS 1994 nr 5
poz. 80, OSP 1995 z. 7-8 poz. 147). Nie jest także słuszny argument sprowadzający się
do przyjęcia, że organ założycielski wyznaczając likwidatora działa we własnym imieniu.
Wręcz przeciwnie, jak wyżej zaznaczono, zarządzenie likwidacji przedsiębiorstwa
powoduje odwołanie dyrektora i rozwiązanie organów samorządu załogi. Tym samym
jedynym organem, który może działać w imieniu przedsiębiorstwa staje się organ
założycielski. Tylko on jest uprawniony do podejmowania czynności prawnych na rzecz
tego przedsiębiorstwa (por. uzasadnienia uchwały z dnia 17 listopada 1993 r., I PZP
37/93, OSNCP 1994 z. 6 poz. 125, OSP 1994 z. 10 poz. 191; wyroku z dnia 7 września
1994 r., I PR 1/94, OSNAPiUS 1995 nr 6 poz. 78; czy wyroku z dnia 4 października
1994 r., I PRN 72/94, OSNAPiUS 1995 nr 4 poz. 47 - dotyczących tymczasowego
kierownika). Wyznaczenie likwidatora, jeżeli prowadzi do nawiązania stosunku pracy,
powoduje więc jego nawiązanie na rzecz likwidowanego przedsiębiorstwa, w imieniu
którego działa organ założycielski. Taki pogląd został przyjęty w cyt. wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 15 marca 1994 r., II UR 2/94 (OSNAPiUS 1994 nr 2 poz. 31,
OSNCP 1994 z. 11 poz. 224, OSP 1994 z. 12 poz. 231) i należy go podzielić.
Następną kwestią związaną z drugim z przedstawionych zagadnień jest problem,
w jakim trybie należy dochodzić roszczeń pracowniczych powstałych po ogłoszeniu
upadłości zakładu pracy. Problem ten był w ostatnim okresie przedmiotem kilku
wypowiedzi Sądu Najwyższego. W uchwale z dnia 25 sierpnia 1994 r., I PZP 33/94
(OSNAPiUS 1994 nr 10 poz. 161, OSP 1995 z. 4 poz. 83), Sąd Najwyższy wyjaśnił, że
pozew wniesiony po ogłoszeniu upadłości dłużnika obejmujący powstałą po tym
zdarzeniu wierzytelność, stanowiącą nie zaspokojoną należność pracowniczą, która
została uwzględniona z urzędu w projekcie listy wierzytelności na podstawie art. 7a ust.
5 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z
pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz zmianie
niektórych ustaw (Dz. U. z 1990 r., Nr 4, poz. 19 ze zm.) nie podlega odrzuceniu, lecz
przekazaniu sędziemu komisarzowi. W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy
wyjaśnił, że o tym w jakim trybie, w przypadku ogłoszenia upadłości, będzie docho-
dzona wierzytelność w procesie przeciwko syndykowi (art. 59 Prawa upadłościowego)
czy w postępowaniu upadłościowym decyduje chwila powstania wierzytelności. Jeżeli
wierzytelność stała się wymagalna przed ogłoszeniem upadłości, czyli dotyczy
upadłego podmiotu, to właściwą jest droga postępowania upadłościowego (art. 151,
153, 161 i 203 Prawa upadłościowego). Jeżeli natomiast powstała po ogłoszeniu
upadłości, czyli jest skierowana wobec masy upadłości, to właściwa jest droga
postępowania procesowego. Podobnie w uzasadnieniu uchwały z dnia 6 stycznia 1995
r., I PZP 53/94 (OSNAPiUS 1995 nr 11 poz. 129), Sąd Najwyższy wyjaśnił, że zgodnie z
art. 150 Prawa upadłościowego każdy wierzyciel upadłego, który chce uczestniczyć w
czynnościach postępowania upadłościowego, do udziału w których niezbędne jest
ustalenie wierzytelności, winien w terminie oznaczonym zgłosić swoją wierzytelność
sędziemu-komisarzowi. Jeżeli natomiast powód dochodzi roszczenia, które powstało już
po ogłoszeniu upadłości, jest więc skierowane przeciwko masie upadłości a nie
przeciwko upadłemu, to właściwa jest droga procesu. W przypadku sprawy z zakresu
prawa pracy będzie to oczywiście droga procesu przed właściwym sądem pracy (por.
też uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 1994 r., I PRN 43/94,
OSNAPiUS 1994 nr 11 poz. 177).
Powyższe rozumowanie prowadzi do podjęcia uchwały jak w sentencji.
=======================================