Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 17 listopada 1995 r.
II URN 42/95
Na podstawie art. 109 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników (jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 71, poz. 342 ze zm.) w
sprawach o świadczenia emerytalno-rentowe dla rolników, wszczętych lecz nie
zakończonych przed dniem 1 stycznia 1991 r. decyzją organu rentowego, nadal
stosuje się przepisy ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (jednolity tekst Dz. U. z 1989
r., Nr 24, poz. 133 ze zm.)
Wyrok Sądu Apelacyjnego, wydany mimo braku zwrotnego poświadczenia
odbioru zawiadomienia o terminie rozprawy rewizyjnej strony działającej bez
adwokata, jest - z mocy art. 369 pkt 5 w związku z art. 393 § 1 k.p.c. - nieważny.
Przewodniczący SSN: Stefania Szymańska, Sędziowie SN: Jerzy Kuźniar
(sprawozdawca), Maria Mańkowska,
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Jana Szewczyka, po rozpoznaniu w
dniu 17 listopada 1995 r. sprawy z wniosku Stanisława Z., w miejsce którego wstąpiła
żona Janina Z., przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddział
Regionalny w S. o przyznanie dodatku pielęgnacyjnego od wcześniejszej daty, na
skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości [...] od wyroku Sądu Apelacyj-
nego w Lublinie z dnia 27 października 1994 r., [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu Wojewódz-
kiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie z dnia 1 lipca 1994 r., [...] i
sprawę przekazał temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Wnioskodawca Stanisław Z. we wniosku z dnia 12 września 1990 r. dochodził
przyznania renty inwalidzkiej rolniczej według I grupy inwalidów, bez przekazywania
gospodarstwa rolnego, wskazując jako następcę 16 letniego wówczas Leszka Z. Oce-
niając sprawę na podstawie art. 16 ust. 1a ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (jednolity
tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 24, poz. 133 ze zm.), Zakład Ubezpieczeń Społecznych-
Oddział w S. decyzją z dnia 4 lutego 1991 r. nie uwzględnił wniosku, powołując się na
orzeczenia komisji lekarskich nie zaliczające ubiegającego się do pierwszej grupy in-
walidów.
Na skutek odwołania wnioskodawcy, Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Lublinie, wyrokiem z dnia 19 maja 1992 r. [...] uchylił zaskarżoną
decyzję i sprawę przekazał organowi rentowemu do ponownego rozpoznania, z
zaleceniem przeprowadzenia koniecznych badań lekarskich, także w domu wniosko-
dawcy i ocenienia, czy i ewentualnie do dnia 31 grudnia 1990 r. był on inwalidą pierw-
szej grupy.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy organ rentowy - Kasa Rolniczego Ubez-
pieczenia Społecznego-Oddział Regionalny w S. - ponownie odmówił przyznania do-
chodzonego świadczenia po ustaleniu, że inwalidztwo pierwszej grupy istnieje od dnia 1
września 1992 r. - decyzja z dnia 12 października 1992 r.
Po uzupełnieniu wniosku, ostatecznie decyzją z dnia 10 listopada 1992 r. organ
rentowy przyznał wnioskodawcy rentę inwalidzką od dnia 1 stycznia 1991 r. na
podstawie art. 21 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rol-
ników (jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 71, poz. 342 ze zm.) wraz z dodatkiem pie-
lęgnacyjnym od dnia 1 września 1992 r. wobec orzeczenia komisji lekarskiej, stwier-
dzającego inwalidztwo I grupy od października 1990 r.
W piśmie z dnia 10 listopada 1993 r. nazwanym odwołaniem, a skierowanym do
Sądu Wojewódzkiego w Lublinie, wnioskodawca dochodził wyrównania świadczenia
wskazując, że inwalidztwo pierwszej grupy powstało u niego przed dniem 31 grudnia
1990 r.
Powyższe odwołanie Sąd Wojewódzki Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Lublinie częściowo uwzględnił wyrokiem z dnia 1 lipca 1994 r. przyznając wniosko-
dawcy dodatek pielęgnacyjny z tytułu inwalidztwa I grupy od dnia 1 stycznia 1991 r. W
uzasadnieniu Sąd ten stwierdził w oparciu o opinię biegłych, że inwalidztwo I grupy
istnieje od października 1990 r., stąd też dochodzony dodatek przysługuje od daty
przyznania świadczenia w zaskarżonej decyzji, tj. od dnia 1 stycznia 1991 r.
Stanowisko to podzielone zostało przez Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Lublinie, który wyrokiem z dnia 27 października 1994 r. oddalił
rewizję wnioskodawcy.
Powyższy wyrok zaskarżył rewizją nadzwyczajną Minister Sprawiedliwości i
zarzucając rażące naruszenie prawa, a to art. 369 pkt 5 i art. 3 § 2 k.p.c. oraz art. 16
ust. 1a ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu rolników indywidualnych i
członków ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 24, poz. 133 ze zm.), a nadto
naruszenie interesu Rzeczypospolitej Polskiej, wnosił o uchylenie tego wyroku, jak też
poprzedzającego wyroku Sądu Wojewódzkiego i przekazanie sprawy temu Sądowi do
ponownego rozpoznania.
Zdaniem rewidującego wyrok Sądu Apelacyjnego dotknięty jest nieważnością,
skoro na rozprawie w dniu 20 października 1994 r. wnioskodawca nie był obecny, brak
też było zwrotnego poświadczenia odbioru powiadomienia o terminie posiedzenia. Z akt
rentowych wynika nadto, że w dniu 15 października 1994 r., tj. w trakcie postępowania,
wnioskodawca zmarł, zaś w postępowaniu nie wzięły udziału osoby uprawnione - art.
104 st. 1 i 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników
i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), doszło nadto - wobec niewyjaśnienia
wszystkich okoliczności sprawy - do naruszenia art. 16 ust. 1a cytowanej ustawy z dnia
14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych...
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rewizja nadzwyczajna jest uzasadniona z przyczyn w niej podniesionych, a jej
uwzględnienie skutkuje uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wy-
roku Sądu Wojewódzkiego i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego roz-
poznania.
Z akt sprawy wynika, że w czasie rozprawy rewizyjnej przed Sądem Apelacyjnym
w Lublinie w dniu 20 października 1994 r. wnioskodawca nie był obecny, brak też było
zwrotnego poświadczenia odbioru zawiadomienia o terminie rozprawy. Mimo tego Sąd
zamknął rozprawę odraczając jedynie ogłoszenie wyroku na dzień 27 października
1994 r. Powyższe narusza przepis art. 214 w związku z art. 393 § 1 k.p.c., który obliguje
sąd do odroczenia rozprawy w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w doręczeniu
wezwania, zaś w przypadku postępowania rewizyjnego także zawiadomienia o terminie
rozprawy. Fakt, że rozprawa rewizyjna odbywa się bez względu na niestawiennictwo
stron - art. 378 k.p.c. - oznacza że termin takiej rozprawy musi być stronom znany.
Powyższe świadczy o pozbawieniu wnioskodawcy możności obrony swych praw,
powodując nieważność postępowania w myśl art. 369 pkt 5 k.p.c.
Z akt rentowych wynika nadto, że w toku postępowania rewizyjnego wniosko-
dawca zmarł, a więc w jego miejsce miały prawo wejść małżonka i dzieci, z którymi
wnioskodawca prowadził wspólne gospodarstwo domowe - art. 104 ust. 2 ustawy z dnia
14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40,
poz. 267 ze zm.).
Ust. 1 cytowanego art. 104 ustawy stanowi, że w razie śmierci osoby, która
zgłosiła wniosek o świadczenie, świadczenie należne jej do dnia śmierci wypłaca się
małżonkowi i dzieciom, z którymi prowadziła wspólne gospodarstwo domowe. Prawa
tego żona wnioskodawcy została pozbawiona, skoro postępowanie w sprawie zostało
prawomocnie ukończone wyrokiem z dnia 27 października 1994 r., mimo iż dwa tygod-
nie wcześniej (15 października 1994 r.) Stanisław Z. zmarł.
Tak Sąd Apelacyjny, jak i Sąd Wojewódzki w Lublinie rozpoznawały sprawę
poddając ocenie decyzję Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddział Re-
gionalny w S. z dnia 10 listopada 1992 r., zajmując - za organem rentowym - stanowis-
ko, że w sprawie ma zastosowanie art. 21 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników, wobec nieobowiązywania już ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich
rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 24, poz. 133 ze zm.).
Sądy przeoczyły jednak, że pierwszy wniosek w sprawie dotyczący przyznania
świadczenia rentowego, złożony został w dniu 12 września 1990 r. i oparty był na
przesłankach zawartych w art. 16 ust. 1a cytowanej ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. W
myśl tego przepisu (zawartego w ustawie z dnia 24 lutego 1990 r. o niektórych wa-
runkach funkcjonowania ubezpieczeń społecznych rolników indywidualnych i członków
ich rodzin w 1990 r. - Dz. U. Nr 14, poz. 90) rolnikowi zaliczonemu do I grupy inwalidów
przysługuje renta inwalidzka bez przekazywania gospodarstwa rolnego, jeżeli prowadzi
on to gospodarstwo wspólnie z małżonkiem, który nie ma ustalonego prawa do
emerytury lub renty na podstawie odrębnych przepisów i nie spełnia warunków do
otrzymania emerytury lub renty na wypadek przekazania gospodarstwa rolnego lub ma
niepełnoletniego następcę, który ukończył 15 lat [...] jeżeli pozostaje z nim we
wspólnym gospodarstwie domowym.
Sprawa dotycząca tego świadczenia została załatwiona przez organ rentowy
ostatecznie w dniu 12 października 1992 r. decyzją odmowną po ustaleniu daty pows-
tania inwalidztwa według I grupy od dnia 1 września 1992 r. Należy zauważyć, że brak
wiadomości by decyzja ta została wnioskodawcy doręczona, a jego zarzuty zawarte w
odwołaniu świadczą, że w istocie kwestionuje on tę właśnie decyzję, dochodząc
przyznania świadczenia rentowego według poprzednio obowiązujących zasad. Fakt, że
w dacie przyznania wnioskodawcy uprawnień rentowych nie obowiązywała już ustawa z
dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych... nie
oznacza, że nie ma ona zastosowania. Wiosek o świadczenie rentowe, jak to wyżej
podano, złożony został jeszcze we wrześniu 1990 r., a więc przed wejściem w życie
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, zaś pierwsza
decyzja (odmowna) organu rentowego, tj. w tym czasie Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych Oddział w S., wydana została w dniu 4 lutego 1991 r., a więc już po
wejściu w życie cytowanej wyżej ustawy - art. 123. W myśl jej art. 109 sprawy o
świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i
członków ich rodzin (z ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r.), do których prawo powstało
przed dniem wejścia w życie ustawy, tj. przed 1 stycznia 1991 r., wszczęte i nie
zakończone przed tym dniem decyzją organu rentowego podlegają załatwieniu na
zasadach i w trybie określonych dotychczasowymi przepisami, chyba że uprawniony
złoży wniosek, aby sprawę rozpoznać według "nowych" przepisów. Wniosek taki jednak
w sprawie nie został złożony, zaś wnioskodawca w odwołaniach i pismach je
uzupełniających dochodził zastosowania przepisów poprzedniej ustawy, wobec spełnie-
nia, w swojej ocenie, warunków do przyznania świadczenia.
Skoro w toku postępowania odwoławczego przed Sądem Wojewódzkim, usta-
lono, na podstawie nie kwestionowanej przez strony opinii biegłych sądowych, że
wnioskodawca był inwalidą I grupy od października 1990 r. to z powyższego wynika, że
spełnił on jeden z warunków do otrzymania świadczenia rentowego w oparciu o
powołany wyżej przepis art. 16 ust. 1a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
indywidualnych i członków ich rodzin.
Przesądzenie powyższego zobowiązywało Sąd Wojewódzki rozpoznający od-
wołanie do czynienia ustaleń, czy zostały też spełnione pozostałe warunki zawarte w
cytowanym wyżej przepisie, uzasadniające przyznanie świadczenia według poprzednio
obowiązujących zasad.
W materiale dowodowym sprawy brak koniecznych ustaleń w tym zakresie, co
uniemożliwiło wydanie orzeczenia reformatoryjnego.
W ponownym postępowaniu rzeczą Sądu Wojewódzkiego będzie uzupełnienie
postępowania we wskazanym kierunku i ocenienie czy wnioskodawca miał prawo do
dochodzonej renty inwalidzkiej na podstawie wniosku z dnia 12 września 1990 r., przy
czym postępowanie to winno się toczyć z udziałem uprawnionych członków rodziny,
którzy mieliby prawo do należnego ich poprzednikowi prawnemu świadczenia do dnia
jego śmierci.
Zaskarżony wyrok nie tylko rażąco narusza prawo, ale także interes Rzeczypos-
politej Polskiej, skoro pozbawia uprawnionych członków rodziny zmarłego rolnika
należnych im świadczeń. W interesie państwa leży bowiem, by sprawy z zakresu ubez-
pieczeń społecznych - zwłaszcza dotyczące emerytur i rent - rozpoznawane były ze
szczególną wnikliwością, zaś świadczenia wypłacane według zasad i w wysokości
zagwarantowanej prawem.
Z tych wszystkich względów, na podstawie art. 422 § 2 k.p.c., orzeczono jak w
sentencji.
=======================================