Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 22 listopada 1995 r.
II UZP 18/95
Brak jest przesłanek do podjęcia uchwały na podstawie art. 13 pkt 3 ustawy
z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym (jednolity tekst: Dz. U. z 1994 r.,
Nr 13, poz. 48) w sytuacji, gdy nie zachodzi potrzeba wyjaśnienia przepisów
prawnych ponieważ stosowanie nie wywołuje wątpliwości w praktyce ani
rzobieżności w orzecznictwie.
Przewodniczący Prezes SN: Jan Wasilewski, Sędziowie SN: Andrzej Kijowski,
Jerzy Kuźniar, Maria Mańkowska, Teresa Romer, Stefania Szymańska (sprawozdaw-
ca), Maria Tyszel (współsprawozdawca),
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Stefana Trautsolta, po rozpoznaniu na
posiedzeniu w dniu 22 listopada 1995 r. wniosku Pierwszego Prezesa Sądu Najwyż-
szego o podjęcie przez skład siedmiu sędziów Izby Administracyjnej, Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych Sądu Najwyższego uchwały zawierającej odpowiedź na nastę-
pujące zagadnienie prawne:
Czy rolnik, który przekazał gospodarstwo rolne w okresie do dnia 31 grudnia
1990 r. może po tej dacie nabyć prawo do pobierania renty lub emerytury w zbiegu ze
świadczeniem rolniczym z tytułu przekazania gospodarstwa rolnego w tym terminie ?
p o s t a n o w i ł :
odmówić podjęcia uchwały.
U z a s a d n i e n i e
I
W uzasadnieniu pytania prawnego podkreślono, że w naszym prawie ubezpie-
czenia społecznego powszechną jest zasada pobierania tylko jednego świadczenia z
ubezpieczenia społecznego. Wyjątki od tej zasady są ściśle wyliczone i są nieliczne.
Jak się wydaje, do tych wyjątków nie należy możliwość łączenia "prawa do renty lub
emerytury rolniczej z prawem do renty rodzinnej", jeżeli śmierć małżonka nastąpiła po
dniu 1 stycznia 1989 r. Mimo to, praktyka przyznawania po tej dacie prawa do obu
świadczeń w zbiegu jest powszechnie stosowana przez Kasę Rolniczego Ubezpiecze-
nia Społecznego (KRUS) oraz Zakład Ubezpieczeń Społecznych, co obciąża budżet
Państwa wypłatą nienależnych świadczeń.
Zdaniem Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, za takim stanowiskiem prze-
mawia analiza niżej przedstawionych przepisów.
Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywi-
dualnych i członków ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 268) ustanowiła zasadę pobierania
jednego własnego świadczenia rolniczego (art. 35 ust. 1). Natomiast można było łączyć
pobieranie własnego świadczenia rolniczego z prawem do innego świadczenia o
charakterze rentowym (art. 35 ust. 2 pkt 1) w stosownym zbiegu, tj. świadczenie
wybrane przez rolnika, powiększone o połowę drugiego. Zasady łączenia prawa do
pobierania świadczenia rolniczego z prawem do renty inwalidzkiej wojennej (kom-
batanckiej), renty inwalidzkiej wypadkowej i rent zagranicznych regulowały odrębne
przepisy (art. 35 ust. 3).
Od 1 stycznia 1989 r., z mocy ustawy z dnia 24 lutego 1989 r. o zmianie ustawy
o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin oraz o
zmianie ustawy o podatku rolnym (Dz. U. Nr 10, poz. 53) dokonano nowelizacji art. 35
ust. 1 i 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. w ten sposób, że jako generalną zasadę
wprowadzono pobieranie jednego świadczenia. Pozostawiono jedynie możliwość
zbiegu świadczenia rolniczego z prawem do renty inwalidzkiej wojennej (kombatan-
ckiej), wypadkowej i świadczenia zagranicznego.
W ustawie z 1989 r. zagwarantowano jednak osobom mającym przed dniem 1
stycznia 1989 r. ustalone prawo do emerytury lub renty za przekazane gospodarstwo
rolne oraz do innych świadczeń o charakterze rentowym lub emerytalnym, prawo do
pobierania tych świadczeń na zasadach dotychczasowych (art. 4 ust. 1). W ustawie tej
znalazł się przepis, że na zasadach dotychczasowych wypłaca się również emerytury
lub renty osobom, o których mowa w art. 2 i 3, jeżeli przekażą gospodarstwo rolne do
dnia 31 grudnia 1989 r. (art. 4 ust. 2).
Kolejna nowelizacja powyższych przepisów, wprowadzona przez ustawę z dnia
24 lutego 1990 r. o niektórych warunkach funkcjonowania ubezpieczenia społecznego
rolników indywidualnych i członków ich rodzin w 1990 r. (Dz. U. Nr 14, poz. 90)
przedłużyła możliwość wypłaty świadczeń rolniczych w zbiegu, ale pod warunkiem, że
wniosek o świadczenie rolnicze został zgłoszony do dnia 30 czerwca 1990 r., a
gospodarstwo rolne zostało przekazane do dnia 31 grudnia 1990 r.
Z dniem 1 stycznia 1991 r. weszła w życie ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 71, poz. 342 ze
zm.), która utrzymała zasadę, iż w razie zbiegu prawa do emerytury lub renty rolniczej z
prawem do emerytury lub renty z innego ubezpieczenia wypłaca się jedno, wybrane
świadczenie. Wypłatę "zbiegowych" świadczeń utrzymano - najogólniej ujmując - w
razie zbiegu świadczenia rolniczego z rentą inwalidzką wypadkową, z rentą wojenną, z
tytułu pobytu w obozie koncentracyjnym (bądź łagrze), w związku ze służbą wojskową,
ze świadczeniem z instytucji zagranicznej - według zasad określonych w odrębnych
przepisach. Jednakże w art. 107 tej ustawy prawodawca zagwarantował, że przy zbiegu
prawa do emerytury lub renty z ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i
członków ich rodzin z prawem do emerytury lub renty z innego ubezpieczenia społecz-
nego stosuje się przepisy dotychczasowe.
II
1. Inspiracją do przedstawienia pytania prawnego było zakwestionowanie przez
Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego praktyki KRUS polegającej na przyznawaniu
prawa do renty rodzinnej pracowniczej w zbiegu z własnym świadczeniem rolniczym,
mimo, że prawo do renty rodzinnej powstało (śmierć małżonka nastąpiła) już po wejściu
w życie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. (a z czym nie zgodził się Prezes KRUS).
Zdaniem Pierwszego Prezesa, praktyka taka jest błędna, gdyż art. 4 ust. 1 ustawy z 24
lutego 1989 r. przez użycie określenia "miały ustalone prawo" zawęża krąg osób, o
których w nim mowa, tylko do tych, które już nie tylko nabyły prawo, ale pobierały oba
świadczenia w dniu wejścia w życie tej ustawy. Wyłączone są więc nawet osoby, które
"nabyły" prawo (czyli spełniały warunki), ale nie złożyły wniosku o świadczenie. Jeżeli
zaś chodzi o art. 4 ust. 2 tejże ustawy, to sens jego był taki, że pozwalał traktować
rolników, którzy dopiero przekazali gospodarstwo rolne tak, jakby w dniu wejścia w
życie ustawy (1 stycznia 1989 r.) pobierali "świadczenia zbiegowe". Przepis art. 4 ust. 2
przyjął więc fikcję, że gospodarstwo było przekazane (a więc prawo do świadczenia
było ustalone) już w chwili wejścia w życie ustawy. Wobec tego jednak, że art. 4 ust. 1
wymagał, aby prawo było ustalone (co oznaczało pobieranie obu świadczeń w zbiegu)
w chwili wejścia w życie ustawy, to fikcję tę można było zastosować tylko do osób, które
jedno ze świadczeń (zbiegowych) już pobierały. Dlatego, zdaniem Pierwszego Prezesa
Sądu Najwyższego, na zasadach dotychczasowych (tj. w zbiegu) można było nadal
wypłacać świadczenia jeżeli:
a) oba były pobierane w dniu wejścia w życie ustawy z dnia 24 lutego 1989 r.,
b) jedno było pobierane w dniu wejścia w życie ustawy, a drugie (rolnicze) zos-
tało nabyte później, w wyniku przekazania gospodarstwa w terminie do 31 grudnia 1990
r. Nie są natomiast możliwe sytuacje, w których:
a) gospodarstwo rolne zostało przekazane do 31 grudnia 1990 r., ale prawo do
drugiego świadczenia zostało nabyte po dniu 1 stycznia 1989 r., albo
b) prawo do drugiego świadczenia zostało nabyte (spełnione były warunki) przed
1 stycznia 1989 r., ale prawo to nie było ustalone.
Konkludując Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego uważa, że w taki sposób na-
leży rozumieć art. 107 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. dotyczący wypłacania świad-
czeń zbiegowych.
2. Prezes KRUS w piśmie z dnia 18 lipca 1995 r. skierowanym do Pierwszego
Prezesa Sądu Najwyższego, zajął stanowisko, że osoby, które dotrzymały terminu prze-
kazania gospodarstwa rolnego do dnia 31 grudnia 1990 r., mogą otrzymać emerytury
rolnicze lub renty inwalidzkie rolnicze w stosownym zbiegu z emeryturą lub rentą z
systemu pracowniczego. Upoważnia bowiem do tego art. 107 ustawy z dnia 20 grudnia
1990 r., który odnosi się do przepisów ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. Zasada ta
dotyczy również osób mających decyzję emerytalną warunkową, o ile z chwilą
osiągnięcia wieku emerytalnego wybrały - w myśl art. 108 ustawy z dnia 20 grudnia
1990 r. - ponowne rozpatrzenie ich uprawnień do emerytury rolniczej na zasadach
dotychczasowych.
Ustosunkowując się zaś do "zakwestionowanych" spraw, Prezes KRUS zajął
stanowisko, że w sytuacji, gdy osoby zainteresowane otrzymały emeryturę na podsta-
wie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r., gdyż dotrzymały terminu zgłoszenia wniosku do
dnia 30 czerwca 1990 r. i przekazania gospodarstwa rolnego do dnia 31 grudnia 1990
r., to w chwili nabycia przez te osoby (wdowy) prawa do renty rodzinnej pracowniczej,
zostały przez nie spełnione przesłanki do wypłacania im - zgodnie z art. 107 tej ustawy -
obydwu świadczeń w stosownym zbiegu. Zdaniem Prezesa KRUS, trudno jest
natomiast podzielić pogląd, iż śmierć mężów takich osób, po dniu 1 stycznia 1990 r. i
ustalenia wdowom prawa do renty rodzinnej po tej dacie ma przesądzić o pozbawieniu
ich prawa do otrzymywania w stosownym zbiegu renty rodzinnej pracowniczej i
emerytury rolniczej, przyznanej na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r., a więc
na podstawie przepisów dotychczasowych.
Prezes KRUS zaznaczył ponadto, że przepisy ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r.
nie pozwalały na wypłatę renty rodzinnej rolniczej wraz z innym świadczeniem eme-
rytalno-rentowym rolniczym i KRUS nie wypłaca takich świadczeń w zbiegu.
III
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powołane w pytaniu prawnym przepisy art. 13 pkt 3 w zw. z art. 16 ust. 2 ustawy
z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym (jednolity tekst: Dz. U. z 1994 r., Nr
13, poz. 48) uprawniają określone podmioty - m.in. Pierwszego Prezesa Sądu Naj-
wyższego - do wystąpienia do Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały mającej na celu
wyjaśnienie przepisów prawnych "budzących wątpliwości w praktyce lub których
stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie".
W postanowieniu z dnia 10 marca 1994 r., I PZP 65/93 Sąd Najwyższy Izba
Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w składzie całej Izby wyraził pogląd,
że Sąd Najwyższy staje się właściwy dla podjęcia uchwały w trybie art. 13 pkt 3 ustawy
o Sądzie Najwyższym, gdy wątpliwości co do rozumienia przepisów prawa ujawniają się
w praktyce tych organów, nad którymi Sąd Najwyższy sprawuje zwierzchni nadzór w
zakresie orzekania (OSNAPiUS 1994 z. 10 poz. 156).
Przedstawione zagadnienie prawne nie występuje w orzecznictwie sądowym,
ponieważ Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego wydaje decyzje pozytywne dla
świadczeniobiorców. Zagadnienie to jest natomiast wynikiem zakwestionowania przez
Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego praktyki tejże Kasy i wyłoniło się w związku z
rozpatrywaniem przez Biuro Orzecznictwa Sądu Najwyższego jednostkowej skargi
osoby domagającej się wypłaty emerytury rolniczej w zbiegu z rentą rodzinną z ustawy
z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich
rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1983 r., Nr 13, poz. 68 ze zm.), a co słusznie nie zostało
zakwestionowane przez Biuro Orzecznictwa. Zgodnie bowiem z art. 54 tejże ustawy (co
podkreślił Prezes KRUS w piśmie z dnia 18 lipca 1995 r.), w brzmieniu nadanym przez
ustawę z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji, nie ma od dnia 15 listopada
1991 r. podstaw do wypłacania osobom zainteresowanym emerytury rolnej w
stosownym zbiegu z rentą rodzinną po inwalidzie wojennym. Zasady wypłaty tych
świadczeń zostały bowiem "przypisane" do uregulowań zawartych w ustawie z dnia 29
maja 1974 r. o z.i.w.
Należy więc rozważyć, czy wątpliwości Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego
są równoznaczne z wątpliwościami w praktyce, o których mowa w art. 13 pkt 3 ustawy o
Sądzie Najwyższym, skoro rozpatrywane zagadnienie nie występuje w orzecznictwie
sądowym.
W myśl art. 2 ust. 1 i 3 ustawy o Sądzie Najwyższym, Sąd Najwyższy sprawuje
nadzór nad działalnością wszystkich innych sądów w zakresie orzekania, zapewnia
prawidłowość oraz jednolitość wykładni prawa i praktyki sądowej w dziedzinach pod-
danych jego właściwości. Zgodnie zaś z art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników, Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spo-
łecznego jest centralnym organem administracji państwowej, podległym Ministrowi Rol-
nictwa i Gospodarki Żywnościowej. Od decyzji Prezesa Kasy (organów przez niego
upoważnionych), w sprawach wskazanych w art. 36 ust. 1 tejże ustawy, przysługuje
odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Uprawnione jest zatem sta-
nowisko, iż nadzór Sądu Najwyższego wobec Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego jest ograniczony do spraw, które stały się przedmiotem orzeczeń sądo-
wych, w których Kasa ta będąc organem rentowym występuje jako strona.
Przedstawione zagadnienie dotyczy wypłaty świadczeń z ubezpieczenia społecz-
nego rolników w stosownym zbiegu ze świadczeniem z zaopatrzenia emerytalnego
pracowniczego, a kwestionowana praktyka Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spo-
łecznego jest akceptowana przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
W świetle powyższego uzasadnione jest zatem stanowisko, że skoro przedsta-
wione zagadnienie prawne nie powoduje ani rozbieżności w orzecznictwie sądowym,
ani też nie nasuwa wątpliwość w praktyce organu uprawnionego do podejmowania
decyzji w tym zakresie, to brak jest podstawy do podjęcia uchwały. Nie są bowiem
spełnione przesłanki z art. 2 ust. 1 i 3 w zw. z art. 13 pkt 3 ustawy o Sądzie Najwyż-
szym.
Mając to na uwadze Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji postanowienia.
=======================================