Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 26 września 1996 r.
III ARN 47/96
Wydatki na rzecz udziałowców (akcjonariuszy) spółki prawa handlowego
stanowią dla niej koszty uzyskania przychodów tylko wtedy, gdy zostały
poniesione z tytułu pozostawania udziałowców ze spółką w stosunku pracy (art.
16 ust. 1 pkt 38 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób
prawnych, jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 106, poz. 482 ze zm.).
Przewodniczący SSN: Adam Józefowicz, Sędziowie SN: Kazimierz Jaśkowski,
Andrzej Kijowski (sprawozdawca), Jerzy Kuźniar, Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Włodzimierza Skoniecznego, po
rozpoznaniu w dniu 26 września 1996 r. sprawy ze skargi "P.-P." Spółki z o.o. w S. na
decyzję Izby Skarbowej w S. z dnia 22 lipca 1994 r. [...] w przedmiocie wymiaru podatku
dochodowego od osób prawnych za 1993 r., na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra
Sprawiedliwości [...] od wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z
dnia 26 maja 1995 r. [...]
o d d a l i ł rewizję nadzwyczajną
U z a s a d n i e n i e
Izba Skarbowa w S. decyzją z dnia 22 lipca 1994 r. [...] utrzymała w mocy
decyzję Urzędu Skarbowego w S. z dnia 28 kwietnia 1994 r. [...] określającą dla Spółki
z o.o. "P.-P." w S. zobowiązanie w podatku dochodowym od osób prawnych za 1993 r.,
w wysokości 1.222.064.000 st.zł. od dochodu w kwocie 3.055.160.000 st. zł.,
uzyskanego z prowadzenia działalności gospodarczej - mieszalni pasz w Z. Izba Skar-
bowa powołała się w uzasadnieniu na przepis art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego
1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U. z 1993 r., Nr 106, poz. 482),
stanowiący, że kosztami uzyskania przychodów są koszty poniesione w celu
osiągnięcia przychodów, z wyjątkiem kosztów wymienionych w art. 16 ust. 1 tej ustawy.
Powołany ostatnio przepis stanowi natomiast w pkt. 38, że za koszty uzyskania
przychodów nie uważa się wydatków ponoszonych na rzecz udziałowców (akcjo-
nariuszy) nie będących pracownikami oraz na rzecz osób wchodzących w skład rad
nadzorczych, komisji rewizyjnych lub innych organów stanowiących osób prawnych, z
wyjątkiem kwot wypłacanych z tytułu pełnionych funkcji.
Tymczasem badanie dokumentów Spółki przez Urząd Kontroli Skarbowej w S.
wykazało, że w 1993 r. wypłacono trzem członkom Zarządu - udziałowcom Spółki
łącznie kwotę 1.830.000 st. zł z tytułu umów zlecenia na opracowanie wariantowych
receptur pasz oraz ich bezpośrednie wdrożenie do produkcji. Udokumentowaniem
wykonania umów zlecenia są receptury firmowane przez Rolniczy Zakład Doświadczal-
ny w M. przy WSRP w S. Wspomniane wydatki na rzecz udziałowców będących
członkami Zarządu, lecz nie mających w Spółce statusu pracowniczego, nie należą -
zdaniem organu podatkowego - do kosztów uzyskania przychodu.
Izba Skarbowa zakwestionowała też legalność tych umów, zawartych przez
członków Zarządu przez nich nawzajem, jako równoczesnych pełnomocników Spółki. Z
zebranego w sprawie materiału dowodowego wynika bowiem, że Zgromadzenie
Wspólników w uchwale z dnia 1 lipca 1992 r. powołało pełnomocników w osobach
Andrzeja W. i Mirosława P. do reprezentowania Spółki w jej umowach z wiceprezesem
Zarządu Sławomirem K., w osobach Mirosława P. i Sławomira K. do reprezentowania
Spółki w jej umowach z prezesem Zarządu Andrzejem W. oraz w osobach Andrzeja W.
i Sławomira K. do reprezentowania Spółki w jej umowach z wiceprezesem Zarządu
Mirosławem P., zaznaczając przy tym, że każdy z pełnomocników może działać
samodzielnie. Taki tryb zawarcia przedmiotowych umów zlecenia narusza - zdaniem
Izby Skarbowej - przepis art. 203 KH, stanowiący, że w umowach między spółką i
członkami zarządu reprezentuje spółkę rada nadzorcza lub pełnomocnicy powołani
uchwałą wspólników.
Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie skargę Spółki "P.-P." na decyzję
Izby Skarbowej w S. z dnia 22 lipca 1994 r. oddalił wyrokiem z dnia 26 maja 1995 r. [...]
stwierdzając w jego uzasadnieniu, że pomiędzy Spółką a organami podatkowymi
istnieje spór co do interpretacji przepisu art. 16 ust. 1 pkt 38 ustawy o podatku do-
chodowym od osób prawnych. Ewentualna aprobata wykładni prezentowanej przez
Spółkę, która powoływała się na stanowisko Ministerstwa Finansów wyrażone w piśmie
z dnia 22 marca 1994 r. [...], że zakresem zastosowania spornego przepisu, tj.
wyłączeniem z kosztów, nie są objęte wydatki na rzecz udziałowców będących
członkami zarządu z tytułu zawartych z nimi umów zlecenia czy umów o dzieło, aktua-
lizowałaby też spór o interpretację przepisów kodeksu handlowego, dotyczący
zwłaszcza dopuszczalności oraz skutków umów zawieranych ze Spółką przez jej
udziałowców będących członkami Zarządu (art. 202 KH). Rozważanie tej drugiej kwestii
jest natomiast zbędne, jeżeli podzielić stanowisko organów podatkowych, że kosztami
uzyskania przychodów w rozumieniu art. 15 ust. 1 zd. 1 i art. 16 ust. 1 pkt 38 ustawy o
podatku dochodowym od osób prawnych są jedynie te wydatki, które Spółka
poniosłaby na rzecz udziałowców (akcjonariuszy) będących zarazem jej pracownikami.
Podstawowe znaczenie dla rozstrzygnięcia skargi ma zatem ustalenie treści
przepisu art. 16 ust. 1 pkt 38 ustawy. Wychodząc z gramatycznej wykładni tego prze-
pisu Naczelny Sąd Administracyjny uznał, że wydatki na rzecz udziałowców (akcjona-
riuszy) nie będących pracownikami w rozumieniu odrębnych przepisów, ponoszone np.
z tytułu umów o dzieło, czy umów zlecenia, nie stanowiły w 1993 r. kosztów uzyskania
przychodu. Pogląd prezentowany w skardze Spółki i we wspomnianym wyżej piśmie Mi-
nisterstwa Finansów z dnia 22 marca 1994 r. nie znajduje zatem ustawowego oparcia.
Powyższy wyrok rewizją nadzwyczajną z dnia 28 czerwca 1996 r. zaskarżył
Minister Sprawiedliwości i zarzucając rażące naruszenie art. 207 § 1 oraz § 2 pkt 1 i 3
KPA w związku z art. 15 ust. 1 i art. 16 ust. 1 pkt 38 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o
podatku dochodowym od osób prawnych, a także naruszenie interesu Rzeczypospolitej
Polskiej, domagał się na podstawie art. 57 ust. 2 ustawy z dnia 11 maja 1995 r. o
Naczelnym Sądzie Administracyjnym (Dz. U. Nr 74, poz. 368 ze zm.) uchylenia
zaskarżonego wyroku i stwierdzenia nieważności decyzji Izby Skarbowej z dnia 22
lipca 1994 r. oraz poprzedzającej ją decyzji Urzędu Skarbowego w S. z dnia 28 kwietnia
1994 r., względnie uchylenia tego wyroku i przekazania sprawy Naczelnemu Sądowi
Administracyjnemu w Warszawie do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu rewizji nadzwyczajnej skarżący podnosi, że Naczelny Sąd
Administracyjny posłużył się szerokim rozumieniem określeń zawartych w przepisie art.
16 ust. 1 pkt 38 ustawy, gdyż kwalifikacji kosztów uzyskania przychodów odmówił
wszelkim wydatkom na rzecz udziałowców (akcjonariuszy) oraz członków organów
stanowiących osób prawnych, a więc bez względu na tytuł takich wydatków.
Tymczasem wąska interpretacja powołanego przepisu pozwala jako koszt uzyskania
przychodów potraktować wydatki poczynione na rzecz wymienionych osób bez związku
z ich statusem jako "udziałowców", "akcjonariuszy" lub członków "innych organów
stanowiących osób prawnych". Na rzecz zwężającej wykładni przepisu z art. 16 ust. 1
ustawy przemawia zaś fakt, że przepis ten określa wyjątki od ogólnej reguły ustawowej,
iż opodatkowaniu podatkiem dochodowym podlega jedynie dochód, a więc nadwyżka
sumy przychodów nad kosztami poniesionymi w celu ich uzyskania. Podatnik ma więc
prawo do odjęcia od uzyskanych przychodów w zasadzie wszelkich wydatków
poniesionych w celu osiągnięcia określonych przychodów, z wyjątkiem wydatków
wymienionych w art. 16 ust. 1. Kwoty nie objęte tym przepisem, a poniesione w celu
uzyskania przychodów, są więc na podstawie argumentacji a contrario kosztami ich
uzyskania.
Zastosowanie art. 16 ust. 1 pkt 38 ustawy wobec wynagrodzenia za efektywnie
wykonane - na podstawie umów typu zlecenia - czynności merytoryczne nie związane
ze statusem udziałowca (akcjonariusza) lub członka organu stanowiącego jest rażącym
naruszeniem prawa materialnego, tym bardziej, że organy podatkowe, jak i Naczelny
Sąd Administracyjny nie kwestionowały poniesienia przedmiotowego wydatku w zamian
za czynności wykonane, których efekt został przez Spółkę wykorzystany bezpośrednio
w celu realizacji określonych przychodów, a poza tym udziałowcy mieli kwalifikacje
niezbędne do wykonania potrzebnych opracowań. Ministerstwo Finansów w piśmie z
dnia 22 marca 1994 r. [...] wyraziło również pogląd, że z przepisu art. 16 ust. 1 pkt 38
ustawy wynika (a contrario), iż kosztami uzyskania przychodów są wydatki mające
bezpośredni związek z uzyskanymi przez spółkę przychodami na rzecz udziałowców
(akcjonariuszy), z którymi spółka zawarła umowy o dzieło lub umowy zlecenia. Takimi
kosztami są też wynagrodzenia i inne wydatki ponoszone na rzecz członków zarządu
będących albo nie będących udziałowcami (akcjonariuszami), gdyż zarząd spółki nie
jest organem stanowiącym, tylko organem zarządzającym (wykonawczym) sprawami
spółki.
Skarżący podniósł też, że badanie legalności zaskarżonej decyzji Izby Skar-
bowej wymagało zarówno pełnej, a więc nie tylko językowej wykładni przepisu art. 16
ust. 1 pkt 38 ustawy, ale także oceny skuteczności prawnej umów o opracowanie re-
ceptur do produkcji pasz, tzn. odniesienia się do powołanych w decyzji Izby Skarbowej
przepisów Kodeksu handlowego, w tym zwłaszcza jego art. 203. Tymczasem po-
dzielając stanowisko organów podatkowych, że kosztami uzyskania przychodu są
jedynie wydatki spółki ponoszone na rzecz udziałowców (akcjonariuszy) będących
równocześnie jej pracownikami, za zbędne uznał Sąd dalsze rozważania na temat
wykładni art. 203 KH. Pominięcie tego wątku w rozważaniach Sądu uniemożliwia skar-
żącemu odniesienie się doń w trybie przepisów o rewizji nadzwyczajnej.
Kwestionowany wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego stanowi - zdaniem
skarżącego - nie tylko rażące naruszenie prawa materialnego i procesowego, lecz
narusza też interes Rzeczypospolitej Polskiej, gdyż z zasadą państwa prawnego nie da
się pogodzić nałożenia na podmiot gospodarczy obowiązku podatkowego nie mającego
właściwego oparcia w przepisach prawa podatkowego.
W piśmie z dnia 18 września 1996 r. Spółka "P.-P." poparła wniesioną rewizję
nadzwyczajną i przyłączając się do jej wniosków, przytoczyła na ich rzecz obszerną
argumentację. Wśród argumentów Spółki są zarówno twierdzenia będące
powtórzeniem, jak też poszerzeniem i pogłębieniem wywodów rewizji nadzwyczajnej.
Prokurator wniósł o uwzględnienie rewizji nadzwyczajnej.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
Rewizja nadzwyczajna jest nieuzasadniona. Chybiony jest zwłaszcza zarzut
rażącego naruszenia postanowień art. 16 ust. 1 pkt 38 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
o podatku dochodowym od osób prawnych (jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 106,
poz. 482 ze zm.), powoływanej dalej jako "ustawa". Skarżący twierdzi, że wbrew
zapowiedzi Sądu o kierowaniu się jedynie dyrektywami "wykładni gramatycznej", wyrok
został oparty na rozszerzającej interpretacji wskazanego przepisu. Twierdzenie to jest
jednak bezpodstawne. Sąd napisał bowiem w uzasadnieniu, że "zgodnie z treścią art.
16 ust. 1 pkt 38 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych w brzmieniu
obowiązującym w 1993 r. wydatki ponoszone na rzecz udziałowców (akcjonariuszy) nie
będących pracownikami w rozumieniu odrębnych przepisów, np. z tytułu umów o dzieło,
czy umów zlecenia nie stanowiły kosztów uzyskania przychodu". Wprawdzie
przytoczona wypowiedź jest nader lakoniczna, ale jej teza ma oparcie w stylizacji
spornego przepisu. Stanowi on bowiem, że za koszty uzyskania przychodów nie uważa
się "wydatków ponoszonych na rzecz udziałowców (akcjonariuszy) nie będących
pracownikami w rozumieniu odrębnych przepisów, oraz na rzecz osób wchodzących w
skład rad nadzorczych, komisji rewizyjnych lub innych organów stanowiących osób
prawnych, z wyjątkiem wynagrodzeń z tytułu pełnionych funkcji." Z pierwszej części
cytowanego przepisu wynika wyraźnie zamiar prawodawcy, aby z kategorii kosztów
uzyskania przychodów wyłączyć wszelkie wydatki na rzecz udziałowców lub akcjonariu-
szy nie będących równocześnie pracownikami spółki. Kosztami uzyskania przychodów
są więc a contrario wydatki ponoszone na rzecz udziałowców lub akcjonariuszy z tytułu
pozostawania ze spółką w stosunku pracy.
Druga część cytowanego przepisu odnosi się natomiast do osób wchodzących
w skład organów stanowiących osób prawnych, a więc nie tylko spółek prawa
handlowego. Z kręgu tych osób należy jednak wyłączyć udziałowców lub akcjonariuszy,
gdyż wydatki na ich rzecz zostały - poza wypłatami ze stosunku pracy - wyjęte z
kategorii kosztów w sposób generalny przez pierwszą część przepisu. Druga część
przepisu odbiera więc kosztowy charakter wydatkom na rzecz innych niż udziałowcy lub
akcjonariusze członków organów stanowiących osób prawnych, poza wynagrodzeniem
z tytułu pełnionej funkcji członkowskiej (np. za udział w posiedzeniach danego organu).
Przedmiotowe ograniczenie dotyczy członkostwa w organach stanowiących, czyli nie
obejmuje członkostwa w organie wykonawczym osoby prawnej (np. w jej zarządzie).
Wydatki na rzecz innych niż udziałowcy lub akcjonariusze członków organów
wykonawczych osoby prawnej (nie wyłączając zarządu spółki prawa handlowego) są
zatem kosztem uzyskania przychodu, jeżeli zostały w tym celu poczynione.
Z powyższych rozważań wynika, że odmowa przypisania kosztowego charakteru
wydatkom Spółki "P.-P." z tytułu umów o dzieło, czy umów typu zlecenie zawartych z jej
udziałowcami,mieści się w ramach językowej wykładni przepisu art. 16 ust. 1 pkt 38
ustawy. Natomiast skarżący, a także Spółka "P.-P." uważają, że skutków takiej wykładni
nie sposób przypisać zamierzeniom racjonalnego prawodawcy i z powołaniem się na
dyrektywy wykładni funkcjonalnej zmierzają do ograniczenia zakresu zastosowania
analizowanego tu przepisu ustawy. Proponują więc w konsekwencji zwężającą
wykładnię tego przepisu, co wszakże wykładni przyjętej przez Naczelny Sąd
Administracyjny nie nadaje automatycznie charakteru wykładni rozszerzającej.
Językowa wykładnia przepisu art. 16 ust. 1 pkt 38 ustawy nie prowadzi też do
rezultatów absurdalnych z punktu widzenia systemu wartości przypisywanych
racjonalnemu prawodawcy. Regulacje taką można bowiem wytłumaczyć założeniem, że
wypłaty na rzecz udziałowców lub akcjonariuszy powinny być w zasadzie pokrywane z
dochodu spółki, a wliczane w koszty uzyskania przychodu jedynie wówczas, gdy są to
wypłaty zapewniające udziałowcowi (akcjonariuszowi) i jego rodzinie środki na bieżące
utrzymanie, którą to funkcję realizują świadczenia ze stosunku pracy. Natomiast
zdaniem skarżącego oraz Spółki "P.-P." wykładnia przepisu art. 16 ust. 1 pkt 38 ustawy
powinna być oparta na założeniu, że prawodawca preferuje prawidłowe funkcjonowanie
gospodarki narodowej. Założenie takie pozwoliło skarżącemu i spółce wyinterpretować
ze spornego przepisu normę o węższym zakresie zastosowania, lecz to nie świadczy
jeszcze o jej lepszym uzasadnieniu aksjologicznym, tym bardziej, że rewizja
nadzwyczajna nie wykazała, aby prawidłowe funkcjonowanie gospodarki narodowej
zakłócała wykładnia oparta jedynie na brzmieniu analizowanego przepisu.
Przyjęcie drugiego wariantu interpretacyjnego za podstawę wydania zaskarżo-
nego wyroku nie jest zatem jednoznaczne z naruszeniem prawa, a cóż dopiero z jego
naruszeniem "rażącym", jak tego wymaga art. 57 ust. 2 ustawy o Naczelnym Sądzie
Administracyjnym. Nałożenie na podmiot gospodarczy obowiązku podatkowego
mającego oparcie w sformułowaniu przepisu ustawy nie może też naruszać interesu
Rzeczypospolitej Polskiej, więc rewizja nadzwyczajna powinna być oddalona z samego
tylko powodu przekroczenia sześciomiesięcznego terminu z art. 421 § 2 KPC.
Powyższych ocen nie zmienia fakt, że praktyka stosowania przepisu art. 16 ust.
1 pkt 38 ustawy odbiega niekiedy od jego brzmienia, m.in. pod wpływem wyjaśnień
opracowywanych przez urzędników Ministerstwa Finansów. Poza pismem z dnia 22
marca 1994 r. [...], o którym wspomina skarżący, na temat analizowanego tu przepisu
wypowiedział się resort finansów - i to w nieco inny sposób - również w piśmie z dnia 2
października 1995 r. Nr PO 4/AK - 722/827/57, opublikowanym w Biuletynie
Skarbowym z 1996 r. Nr 4, s.18-19. Trafnie jednak zauważył Naczelny Sąd
Administracyjny w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, że jeżeli według kierownika
komórki organizacyjnej resortu, w której ustawa była najprawdopodobniej przygotowy-
wana, sporny przepis jest sformułowany zbyt szeroko, to należy go zmienić we
właściwym trybie, a nie korygować w drodze wyjaśnień.
W rewizji nadzwyczajnej podniesiono też, że Naczelny Sąd Administracyjny
pominął kwestię skuteczności umów zawartych przez Spółkę "P.-P." z jej udziałow-
cami.Tymczasem na ten temat Sąd napisał w uzasadnieniu, że chociaż wykładnia
przepisów kodeksu handlowego jest na użytek rozpatrywanej sprawy zbędna, to "w
sporze na komentarze" przychyla się do poglądu reprezentowanego przez M.
Allerhanda. Innymi słowy, Sąd nie kwestionował skuteczności wspomnianych umów.
Z wyżej wskazanych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================