Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 24 października 1996 r.
II UZP 20/96
Przewodniczący SSN: Teresa Romer (sprawozdawca), Sędziowie: SN Jerzy
Kuźniar, SA Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka,
w sprawie z wniosku Emilii Z. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w S. o prawo do emerytury niepełnej, po rozpoznaniu na posiedzeniu
jawnym dnia 24 października 1996 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd
Apelacyjny w Poznaniu postanowieniem z dnia 18 czerwca 1996 r. [...] do
rozstrzygnięcia w trybie art. 391 KPC:
Czy ukończenie wieku emerytalnego w okresie prowadzenia działalności
gospodarczej, z tytułu której były opłacane składki na ubezpieczenie społeczne, daje
prawo do przyznania emerytury na podstawie art. 28 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) ?
p o d j ą ł następującą uchwałę:
Nie nabywa prawa do emerytury w niepełnym wymiarze (art. 28 pkt 1
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich
rodzin - Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) kobieta, która osiągnęła wymagany do
przyznania tego świadczenia wiek, w okresie podlegania ubezpieczeniu
społecznemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej.
U z a s a d n i e n i e
Przytoczone w sentencji zagadnienie prawne powstało w następującym stanie
faktycznym.
ZUS-Oddział w S. decyzją z 13 kwietnia 1995 r. odmówił Emilii Z., urodzonej w
1935 r., prawa do emerytury w niepełnym wymiarze. Decyzję swoją organ rentowy
uzasadnił brakiem wymaganego 15-to letniego okresu zatrudnienia oraz tym, że wnios-
kodawczyni ukończyła 60 lat w czasie prowadzenia działalności gospodarczej, a okres
ten jest jedynie zaliczalny do okresów zatrudnienia.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie, po roz-
patrzeniu odwołania wnioskodawczyni, wyrokiem z 4 stycznia 1996 r. zmienił
zaskarżoną decyzję i przyznał Emilii Z. prawo do niepełnej emerytury od dnia zgłosze-
nia wniosku o to świadczenie. Sąd ustalił na podstawie przeprowadzonego postę-
powania dowodowego, że udowodniony przez wnioskodawczynię okres składkowy
obejmuje czas od 1 sierpnia 1953 r. do 28 stycznia 1963 r., od 1 stycznia 1995 r. do 15
lutego 1995 r. a okres nieskładkowy od 29 stycznia 1963 r. do 28 stycznia 1966 r. i od 6
listopada 1967 r. do 5 listopada 1970 r.
Sąd przyjął, że wnioskodawczyni ukończyła 60 lat w okresie składkowym, w
okresie opłacania składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu prowadzenia działal-
ności gospodarczej. Zdaniem Sądu nie można akceptować stanowiska ZUS, iż zgodnie
z ustawą o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników ukończenie wieku emerytalnego
musi nastąpić w czasie zatrudnienia lub okresu z nim równorzędnego. Sąd Wojewódzki
powołał się na art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji
emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw
(Dz. U. Nr 104, poz. 450 ze zm.).
Zdaniem Sądu Wojewódzkiego przepis ten stanowi o konieczności stosowania
przepisów tej ustawy do ustalania prawa do świadczeń. Dlatego nie można przy
ustalaniu prawa do niepełnej emerytury stosować pojęcia okresu zatrudnienia bądź
równorzędnego z nim, zawartych w ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników
obok okresu składkowego i nieskładkowego.
Sąd odwołał się także do celu i intencji ustawodawcy wprowadzającego ustawę o
rewaloryzacji, a mianowicie związania prawa do świadczeń z okresem składkowym.
Sąd Apelacyjny, do którego wniósł rewizję organ rentowy zwrócił uwagę w
uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia, że ustawa rewaloryzacyjna nie zmieniła
zasad przyznawania emerytury zarówno na podstawie przepisów o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin, jak i na podstawie innych ustaw wymienionych w
art. 1. Sąd Apelacyjny podkreślił, że ustawa z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu
społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity
tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 46, poz. 250 ze zm.) nie przewiduje prawa do emerytury w
niepełnym wymiarze, natomiast ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników
stawia między innymi warunek, aby pracownik ubiegający się o to świadczenie osiągnął
wiek emerytalny w okresie zatrudnienia lub w okresie równorzędnym z tym okresem.
Wyłącza to uprawnienie do omawianego świadczenia osób, które osiągnęły wiek
emerytalny w czasie prowadzenia działalności gospodarczej.
W ocenie Sądu Apelacyjnego nie można, jak to uczynił Sąd Wojewódzki,
rozpatrywać uregulowania zawartego w art. 2 ustawy rewaloryzacyjnej w oderwaniu od
art. 1 tej ustawy. Również przepis art. 6 ustawy rewaloryzacyjnej nie jest wystarczający
do uznania, iż wnioskodawczyni dysponując odpowiednią ilością okresów składkowych i
nieskładkowych nabyła prawo do niepełnej emerytury.
Sąd Najwyższy podejmując przytoczoną w sentencji uchwałę rozważył, co
następuje:
Zgodnie z przepisem art. 28 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu eme-
rytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), zwanej dalej ustawą
o z.e.p., pracownik, który nie osiągnął okresu zatrudnienia wymaganego przez art. 26
ust. 1 pkt 2, może przejść na emeryturę w niepełnym wymiarze. Prawo do emerytury w
niepełnym wymiarze kobieta nabywa, jeżeli osiągnęła wiek 60 lat w czasie zatrudnienia
lub w okresie równorzędnym z okresem zatrudnienia oraz ma okres zatrudnienia
wynoszący łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia
co najmniej 15 lat (pkt 1 art. 28).
Przepis art. 13 w związku z art. 15 ustawy o z.e.p. za okresy zaliczalne do okre-
sów zatrudnienia uważa między innymi okresy objęte odrębnymi przepisami o ubez-
pieczeniu społecznym lub o zaopatrzeniu emerytalnym pod warunkiem, że nie zostały z
tytułu tej działalności spełnione warunki do świadczeń na podstawie tych odrębnych
przepisów.
Artykuł 6 ust. 1 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i
rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr
104, poz. 450 ze zm.), zwanej dalej ustawą o rewaloryzacji, stanowi, że przy ustalaniu
prawa do emerytury na podstawie przepisów ustawy o z.e.p. (art. 1 pkt 1) warunek
posiadania wymaganego okresu zatrudnienia liczonego łącznie z okresami równorzęd-
nymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia uważa się za spełniony jeżeli pracownik
udowodni określoną w tych przepisach liczbę lat okresów składkowych uzupełnionych
okresami nieskładkowymi. Z treści tego przepisu wynika wprost, że odnosi się on
wyłącznie do samego stażu pracy wymaganego do przyznania emerytury i do tego
stażu odnosi pojęcie okresów składkowych i nieskładkowych. Z interpretacji
gramatycznej art. 6 ust. 1 ustawy rewaloryzacyjnej nie można wyprowadzić wniosku, że
przepis ten likwiduje w ogóle pojęcie okresów zaliczalnych do okresów zatrudnienia, o
jakich mowa między innymi w art. 13 ustawy o z.e.p. i czyni je okresami składkowymi.
Zgodnie z treścią art. 6 ust. 3 przepisy ust. 1 i 2 stosuje się odpowiednio przy ustalaniu
prawa do świadczeń na podstawie przepisów, o których mowa w art. 1 pkt 2-8. W pkt 5
tego przepisu wymieniona jest ustawa o ubezpieczeniu społecznym osób
prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin. Ustawa o z.e.p. wymieniona
jest w pkt 1 art. 1. Podobnie jak to już wyjaśnił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały
z dnia 8 marca 1995 r., II UZP 6/95 (OSNAPiUS 1995 nr 17 poz. 218), na którą to
uchwałę powołał się Sąd Apelacyjny w przedstawionym zagadnieniu, Sąd Najwyższy
podejmując niniejszą uchwałę uważa, że użycie słowa "odpowiednio" w art. 6 ust. 3
ustawy rewaloryzacyjnej nie oznacza, iż pozostałe warunki, od których zależy prawo do
niepełnej emerytury przewidzianej w ustawie o z.e.p. uległy zmianie poprzez
zastąpienie pojęcia okresu równorzędnego z zatrudnieniem, pojęciem okresu
składkowego.
Podobnie też, jak we wspomnianej uchwale, Sąd Najwyższy zauważa, że nie
uległo zmianie pojęcie "pracownik" użyte w art. 5 ustawy o z.e.p. oznaczające osobę
pozostającą w stosunku pracy w myśl Kodeksu pracy oraz "zatrudnienie" jako wyko-
nywanie pracy w ramach stosunku pracy (art. 5 pkt 1 i 2 ustawy o z.e.p.). Nie uległ
również zmianie art. 11 ust. 2 ustawy o z.e.p. wymieniający okresy równorzędne z
okresami zatrudnienia. Przepis ten nie wymienia wśród tych okresów - okresu podle-
gania ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej.
Okres ten jest wymieniony jako okres zaliczany do okresu zatrudnienia (art. 13 ust. 3
pkt 5 ustawy o z.e.p.).
W stanie faktycznym sprawy jest poza sporem, że wnioskodawczyni od 8
listopada 1972 r. do 14 stycznia 1995 r. nie była objęta żadnym systemem ubez-
pieczenia społecznego, albowiem nie pozostawała w zatrudnieniu i nie podlegała ubez-
pieczeniu z tytułu innej działalności. Od 15 stycznia 1995 r. do 15 lutego 1995 r.
prowadziła działalność gospodarczą. Wiek 60-ciu lat osiągnęła 13 lutego 1995 r. a więc
w okresie podlegania (zaledwie przez 28 dni) ubezpieczeniu społecznemu z tytułu
prowadzenia działalności gospodarczej. Okres ten jest okresem zaliczalnym do okresu
zatrudnienia w rozumieniu wymienionego art. 13 ust. 2 pkt 5 ustawy o z.e.p.
Jak już wspomniano, zgodnie z art. 28 ustawy o z.e.p. warunkiem otrzymania
przez pracownika emerytury w niepełnym wymiarze jest nie tylko posiadanie co
najmniej 15 lat zatrudnienia, okresów równorzędnych i zaliczalnych, do których odnoszą
się pojęcia okresów składkowych i nieskładkowych z art. 6 ust. 1 ustawy rewalo-
ryzacyjnej, ale osiągnięcie przez kobietę - pracownika 60 lat w czasie zatrudnienia lub w
okresie równorzędnym z zatrudnieniem. W przepisach art. 1, 2,6 ust. 1 i 3 ustawy
rewaloryzacyjnej brak podstaw pozwalających przyjąć, jak to uczynił Sąd Wojewódzki,
ze ustawodawca zmienił tymi przepisami, drugi niezbędny do przyznania niepełnej
emerytury warunek osiągnięcia wieku emerytalnego w okresie zatrudnienia lub okresie
z nim równorzędnym.
W uzasadnieniu uchwały z dnia 4 czerwca 1996 r. Sąd Najwyższy odniósł się do
problemu, występującego i w niniejszej sprawie, odrębności systemów ubezpieczenia
społecznego oraz tego, że regulacja jednego systemu nie mogła być bez wyraźnej
podstawy prawnej w razie niespełnienia warunków wymaganych do przyznania
świadczeń przez dany system, zastępowane warunkami innego systemu, w tym przede
wszystkim systemu pracowniczego, jako stwarzającego najdalej idące gwarancje.
Skoro wnioskodawczyni osiągnęła wiek emerytalny w okresie ubezpieczenia
społecznego z tytułu działalności gospodarczej, który to okres jest jedynie okresem
zaliczalnym do systemu ubezpieczenia społecznego pracowników, nie spełnia warunku
do uzyskania niepełnej emerytury przewidzianej przepisem art. 28 ustawy o z.e.p. Jak
to już zostało omówione, wprowadzenie przez ustawę rewaloryzacyjną okresów
składkowych i nieskładkowych, nie wyeliminowało z ustawy o z.e.p. pojęcia okresu
zaliczalnego do okresu zatrudnienia i nie zmieniło tych przepisów ustawy o z.e.p., w
których wyłączono prawo do świadczeń, jeżeli prawo to powstało w okresie zaliczalnym
do okresu zatrudnienia. Wnioskodawczyni mogłaby uzyskać prawo do niepełnej
emerytury w oparciu o przepisy ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzą-
cych działalność gospodarczą, gdyby spełniała warunki z tamtego systemu ubezpiecze-
nia społecznego. Zgodnie z art. 9 tej ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu
społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą (jednolity tekst: Dz. U. z 1989
r., Nr 46, poz. 250 ze zm.) świadczenia emerytalne przysługują na zasadach i w
wysokości określonych w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników pod
warunkiem, że z okresu ubezpieczenia wymaganego do przyznania emerytury co
najmniej pięć lat powinien stanowić okres ubezpieczenia, o którym mowa w art. 15 ust.
2. Przepis art. 9 ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność
gospodarczą odsyła do świadczeń emerytalnych przewidzianych w ustawie o z.e.p., a
więc także do niepełnej emerytury.
Niezależnie od powyższych rozważań Sąd Najwyższy zwraca uwagę, że speł-
nienie warunków do świadczenia z ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu
działalności gospodarczej, wyklucza uwzględnienie okresów podlegania temu ubez-
pieczeniu dla celów świadczeń z ustawy o z.e.p. (art. 15 ustawy o z.e.p.).
Kierując się powyższymi względami Sąd Najwyższy na mocy art. 391 KPC orzekł
jak w sentencji.
========================================