Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 marca 1997 r.
II UKN 20/97
Uzupełniające odszkodowanie na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego dla
członków rodziny pracownika zmarłego wskutek, uznanego za chorobę zawodową,
nowotworu krtani może być obniżone odpowiednio do stopnia przyczynienia się
pracownika, na skutek długoletniego palenia tytoniu do powstania i rozwoju tej
choroby (art. 362 KC).
Przewodniczący SSN: Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Andrzej Kijowski
(sprawozdawca), Walerian Sanetra.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 6 marca 1997 r. sprawy z wniosku Jolanty K.
przeciwko Firmie Oponiarskiej "D." Spółka Akcyjna w D. o odszkodowanie i rentę z tytułu
choroby zawodowej, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie z dnia 10 października 1996 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w pkt 1 oraz w pkt 5 i w tym zakresie sprawę przekazał
Sądowi Apelacyjnemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie do ponownego
rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie wyrokiem z
dnia 5 marca 1996 r. [...] zasądził na rzecz powódki Jolanty K., działającej w imieniu
własnym oraz małoletnich powodów: Patryka, Wioletty i Mateusza K., od pozwanej Firmy
Oponiarskiej "D." SA w D. uzupełniające roszczenia odszkodowawcze na podstawie prawa
cywilnego z tytułu śmierci Bogusława K., męża i ojca powodów, która nastąpiła w dniu 31
marca 1993 r. wskutek raka krtani, uznanego za chorobę zawodową przez Państwowego
Terenowego Inspektora Sanitarnego w D. decyzją z dnia 27 sierpnia 1993 r. Sąd Wojewódzki
ustalił, że Bogusław K. był zatrudniony na stanowisku ślusarza remontowego u prawnego
poprzednika strony pozwanej od dnia 6 sierpnia 1979 r., a następnie w pozwanej firmie do
dnia 2 lutego 1992 r., kiedy to stosunek pracy został rozwiązany wskutek wyczerpania okresu
uprawniającego do pobierania zasiłku chorobowego. Wspomniane zatrudnienie było
realizowane w warunkach narażenia na działanie m.in. pyłu sadzy, toluenu i benzenu, które
to substancje chemiczne z wysokim prawdopodobieństwem wpływają szkodliwie na stan
ludzkiego zdrowia i mogą - obok skłonności genetycznych, płci oraz palenia tytoniu -
wpłynąć na powstanie raka krtani. Śmierć Bogusława K. była więc w ocenie Sądu
spowodowana w znacznym stopniu warunkami zatrudnienia u strony pozwanej, która ze swej
winy dopuściła się naruszenia podstawowych zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.
Z tego względu Sąd Wojewódzki na podstawie art. 415 KC w zw. z art. 446 § 1 i § 3
KC zasądził na rzecz powódki Jolanty K. kwotę 3.412 zł tytułem zwrotu kosztów pogrzebu
męża oraz kwotę 7.000 zł tytułem odszkodowania za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej.
Natomiast na podstawie art. 415 KC w zw. z art. 446 § 2 i § 3 KC Sąd zasądził małoletnim
powodom Patrykowi, Wiolettcie i Mateuszowi K. rentę w kwocie 2.814,78 zł za okres od
kwietnia 1993 r. do grudnia 1995 r. oraz rentę w kwocie 62,00 zł miesięcznie od stycznia
1996 r., a ponadto odszkodowanie za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej w kwocie
15.000 zł dla małoletniej powódki Wioletty i w kwocie po 5.000 zł dla małoletnich powodów
Patryka i Mateusza K.
Powyższy wyrok zaskarżyły rewizją obie strony. Powodowie domagali się zmiany
wyroku przez podwyższenie miesięcznej renty z 62,00 zł na 294,23 zł, wyrównania
zaległości za 1995 r. w kwocie 3.530,00 zł oraz przyznania od dnia wniesienia pozwu
ustawowych odsetek od wszystkich zasądzonych należności. Natomiast strona pozwana,
wskazując podstawy rewizyjne z art. 368 pkt 1 i pkt 3-5 KPC, wniosła o zmianę bądź
uchylenie zaskarżonego wyroku. Sąd pierwszej instancji nie miał - zdaniem strony pozwanej
- podstaw do przyjęcia adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy warunkami pracy a
rakiem krtani i zgonem Bogusława K. Poza tym Sąd pierwszej instancji nie przesłuchał -
pomimo stosownego wniosku - biegłych z Katedry Medycyny Sądowej Uniwersytetu
Jagiellońskiego oraz nieprawidłowo ustalił wysokość odszkodowania za pogorszenie się
sytuacji życiowej powodów.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie wyrokiem z dnia
10 października 1996 r. [...] zmienił zaskarżone orzeczenie w taki sposób, że zasądził
powodom ustawowe odsetki od wszystkich należności uwzględnionych na ich rzecz. Sąd
Apelacyjny umorzył też postępowanie w części objętej zażaleniem powódki z dnia 26
kwietnia 1996 r., gdyż środek ten został cofnięty na rozprawie rewizyjnej, a ponadto oddalił
rewizję powodów w zakresie roszczenia o podwyższenie bieżącej renty i wyrównanie
zaległości w rencie za 1995 r., jako że świadczenia te zostały zasądzone w odpowiedniej
wysokości. Natomiast rewizję strony pozwanej Sąd oddalił w całości, gdyż uznał, że materiał
dowodowy zgromadzony w niezwykle skrupulatnym postępowaniu pierwszoinstancyjnym w
pełni uzasadniał tezę o istnieniu adekwatnego związku przyczynowego między toksycznymi
substancjami chemicznymi w środowisku pracy, a rakiem krtani i zgonem męża oraz ojca
powodów.
Kasację od wyroku Sądu Apelacyjnego złożyła w dniu 29 listopada 1996 r. strona
pozwana, zaskarżając przedmiotowe orzeczenie w części objętej pkt 1 i pkt 5 jego sentencji.
Wnosząca kasację domagała się uchylenia kwestionowanej części wyroku Sądu
Apelacyjnego i przekazania mu sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania. Skarżąca
zarzuciła naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 435, 446 KC i 362 KC, przez
przyjęcie adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy warunkami pracy i zgonem
Bogusława K. oraz pominięcie przyczynienia się zmarłego do powstania szkody przez
wieloletnie palenie po 10-20 sztuk papierosów dziennie. Ponadto skarżąca zarzuciła
naruszenie przepisów postępowania, mające istotny wpływ na wynik sprawy, tj. art. 3 § 2
KPC - przez zaniechanie wszechstronnego zbadania wszystkich istotnych okoliczności
sprawy i niedopuszczenie naukowej opinii odnośnie do choroby zmarłego, z uwzględnieniem
stanu współczesnej wiedzy w zakresie raka krtani i raka płuc; art. 217 § 1 i 2 KPC - przez
nieuwzględnienie wniosku dowodowego pozwanej Firmy, domagającej się uzupełniającej
opinii biegłych, którzy określiliby wpływ palenia tytoniu na występowanie raka krtani i płuc;
art. 228 § 1 KPC - przez pominięcie powszechnie znanego faktu o zależności między
paleniem tytoniu, a powstawaniem chorób nowotworowych; art. 233 § 1 KPC - polegające na
przekroczeniu granic swobodnej oceny dowodów przez "bezkrytyczne uznanie" za bardziej
przekonującą i pełniejszą opinii Instytutu Medycyny Pracy w Ł. (niż opinii Katedry
Medycyny Sądowej UJ) oraz "bezkrytyczne pominięcie wpływu pracy Bogusława K. przy
produkcji opon w Libii, dokąd wyjechał on z pozytywnym wynikiem badań lekarskich; "art.
286 KPC - przez odmowę dopuszczenia pisemnej lub ustnej opinii uzupełniającej z Katedry
Medycyny Sądowej UJ w celu "naukowego wyjaśnienia istotnych wątpliwości wzbudzonych
przez opinię Instytutu Medycyny Pracy w Ł."; art. 290 KPC - przez zaniechanie
przeprowadzenia dowodu z trzeciej opinii, np. Centrum Onkologii w Warszawie, wobec
zasadniczych różnic w treści opinii wydanych w sprawie; art. 390 KPC - przez zmianę
wyroku piewszoinstancyjnego w zakresie ustawowych odsetek, choć właściwy był wniosek o
uzupełnienie wyroku.
Odpowiadając na kasację pozwanej Firmy Oponiarskiej w dniu 3 lutego 1997 r.,
powodowie wystąpili o jej oddalenie, argumentując m.in., że zasądzone im roszczenia zostały
już zaspokojone.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja jest uzasadniona jedynie w odniesieniu do zarzutu, że w zaskarżonym
wyroku nie ustalono, w jakim stopniu należne powodom odszkodowanie musi ulec
odpowiedniemu zmniejszeniu wskutek przyczynienia się Bogusława K. przez długoletnie
palenie tytoniu do zachorowania na nowotwór krtani, a w jego następstwie do własnej
śmierci. Wprawdzie roszczenia dochodzone przez powodów mają samodzielny charakter, ale
są ściśle związane z osobą zmarłego i dlatego jego przyczynienie się do powstania szkody nie
może pozostać bez wpływu na wysokość wspomnianych roszczeń. Sytuacja powodów jest
więc w cywilnoprawnym procesie odszkodowawczym zasadniczo identyczna z tą, którą
miałby bezpośrednio poszkodowany, co wynika m.in. z umiejscowienia art. 362 KC w
obrębie tytułu I ("Przepisy ogólne") trzeciej księgi tego kodeksu, dotyczącej zobowiązań.
Dochodzenie roszczeń odszkodowawczych z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych jest na podstawie przepisów kodeksu cywilnego trudniejsze niż w trybie
przepisów ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144). Świadczeń
określonych w ustawie wypadkowej zostaje bowiem pozbawiony tylko pracownik, a więc z
wyłączeniem dotkniętych jego śmiercią członków najbliższej rodziny, i to jedynie wówczas,
gdy wyłączną przyczyną wypadku przy pracy było udowodnione przez pracodawcę umyślne
lub rażąco niedbałe naruszenie przez pracownika przepisów dotyczących ochrony życia i
zdrowia, względnie, gdy pracownik będący w stanie nietrzeźwości przyczynił się do
wypadku w znacznym stopniu. System świadczeń z ustawy wypadkowej ma przy tym
znaczenie podstawowe, więc nie budzi zastrzeżeń relatywnie surowszy reżim dla
dochodzenia uzupełniających roszczeń odszkodowawczych według kodeksu cywilnego.
Występując z takimi roszczeniami musieli zatem powodowie liczyć się z przy-
pisaniem im majątkowych skutków zachowań ich męża i ojca, którymi przyczynił się on do
powstania szkody, Dotyczy to długoletniego palenia tytoniu, którego kancerogenne
właściwości podnoszone są w opinii lekarskiej sporządzonej zarówno przez biegłych z
Katedry Medycyny Sądowej Uniwersytetu Jagiellońskiego, jak też przez biegłych z Instytutu
Medycyny Pracy w Ł. Biegli lekarze różnią się natomiast w ocenie doniosłości tego czynnika
ryzyka zachorowalności na raka krtani. W opinii krakowskiej stwierdzono, że do
"najistotniejszych czynników" wspomnianego ryzyka należą uwarunkowania rodzinne
(genetyczne) oraz płeć, ze względu na znacznie wyższą zapadalność na to schorzenie wśród
mężczyzn. Do "innych czynników ryzyka" należy długoletnie palenie tytoniu. Zdaniem
biegłych z UJ wśród czynników wspomnianego ryzyka "rozpatruje się także" długotrwałą
ekspozycję na inne rakotwórcze substancje chemiczne, np. organiczne związki aromatyczne,
jak benzen lub toluen, gdyż płaskonabłonkowy rak krtani rozwija się przez wiele miesięcy,
czy raczej lat. W opinii łódzkiej wyrażono z kolei pogląd, że "główny wpływ na powstanie
choroby nowotworowej" Bogusława K. miała ponad dziesięcioletnia styczność ze szkodli-
wymi czynnikami środowiska pracy, zwłaszcza pyłem sadzy oraz styrenem, zaś czynniki
genetyczne i nałóg palenia tytoniu należy potraktować jako "mniej znaczące".
Biegli lekarze z UJ uznali co prawda, że nie ma podstaw do "kategorycznego
twierdzenia", iż rozwój choroby nowotworowej Bogusława K. spowodowały szkodliwe
czynniki środowiska pracy, ale możliwość istnienia takiego wpływu dopuścili, nawet jeśli
eksponowali znaczenie czynników genetycznych, płeć chorego oraz palenia tytoniu.
Odwrotną doniosłość tym samym czynnikom ryzyka zachorowalności na raka krtani
przypisali natomiast biegli lekarze z Instytutu Medycyny Pracy. Jeżeli odrzucić
uwarunkowania genetyczne oraz płeć zmarłego, które to czynniki ryzyka są dla sprawy
pozbawione prawnej doniosłości, to można przyjąć, że biegli lekarze byli w istocie zgodni w
twierdzeniu, iż znaczący wpływ na powstanie i rozwój choroby Bogusława K. miały
szkodliwe czynniki środowiska pracy i długoletnie palenie tytoniu (bądź odwrotnie).
Materiał dowodowy przedmiotowej sprawy dawał więc - wbrew twierdzeniom skargi
kasacyjnej - wystarczające podstawy do ustalenia adekwatnego związku przyczynowego
pomiędzy szkodliwymi warunkami środowiska pracy w pozwanej Firmie Oponiarskiej a
zachorowaniem i śmiercią Bogusława K., a tym samym do ustalenia odpowiedzialności
pozwanej za szkody wyrządzone przez ruch jej przedsiębiorstwa (art. 435 KC). Ten sam
materiał dowodowy upoważniał również pozwaną do twierdzenia, że jej obowiązek
odszkodowawczy powinien ulec zmniejszeniu odpowiednio do stopnia, w jakim
poszkodowany przyczynił się paleniem tytoniu do powstania choroby nowotworowej.
Chociaż powyższe twierdzenie było począwszy od pisma procesowego z dnia 7 lipca
1995 r. zgłaszane przez pozwaną Firmę wielokrotnie, to nie spotkało się ono z żadną reakcją
Sądów obu instancji. Dlatego zaskarżony wyrok podlega uchyleniu, a sprawa zostaje w tym
zakresie przekazana Sądowi Apelacyjnemu w Krakowie do ponownego rozpoznania. W toku
ponownego postępowania Sąd ten poczyni możliwie dokładne ustalenia co do palenia tytoniu
przez Bogusława K., starając się uzupełnić i skonkretyzować odpowiednie dane z
dokumentacji lekarskiej zgromadzonej w aktach sprawy. Poczynione w tej kwestii ustalenia
Sąd przedstawi biegłym lekarzom w celu uzyskania ich opinii warunkującej prawidłowe
zastosowanie normy z art. 362 KC.
Z wyżej wskazanych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313
§ 1 KPC
orzekł jak w sentencji.
========================================