Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 9 grudnia 1997 r.
II UKN 372/97
Przepisy art. 103 ust. 2, art. 107 ust. 1 pkt 4 i art. 108 ust. 1 pkt 4 ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin
(Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) mają charakter przepisów bezwzględnie obowią-
zujących i muszą być stosowane przez organ rentowy.
Przewodniczący SSN: Stefania Szymańska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Roman Kuczyński, Maria Mańkowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 9 grudnia 1997 r. sprawy z wniosku
Stanisława G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w K. o
potrącenie świadczenia z renty inwalidzkiej, na skutek kasacji wnioskodawcy od wy-
roku Sądu Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie z dnia
15 kwietnia 1997 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie wyrokiem
z dnia 16 października 1996 r. oddalił odwołanie Stanisława G. od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w K., w której poinformowano go o podstawie
dokonanych potrąceń odpowiednich kwot z jego renty inwalidzkiej w związku z
pobytem w Szpitalu Neuropsychiatrycznym. Sąd uznał, że potrącenia te dokonywane
były zgodnie z przepisami ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emery-
talnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 262 ze zm.) oraz przepisami wy-
konawczymi do tej ustawy, dotyczącymi tego zagadnienia. Niesłuszne było potrące-
nie za pobyt w areszcie w okresie od czerwca do 4 listopada 1984 r., ale z uwagi na
upływ czasu nie jest możliwe uwzględnienie odwołania i w tej części. Od 5 listopada
1984 r. do 22 września 1993 r. wnioskodawca przebywał stale w Szpitalu Neuropsy-
- 2 -
chiatrycznym. W okresie tego pobytu dokonywano potrącenia ze świadczeń odpo-
wiednich kwot na koszty pobytu w szpitalu.
W apelacji Stanisław G., powołując się na przepisy Konstytucji, wnosił o
uwzględnienie roszczenia o zwrot potrąconych mu ze świadczeń kwot, ponieważ -
jak stanowi powołany przez niego akt prawny - leczenie jest bezpłatne. Sąd Apela-
cyjny zaskarżonym wyrokiem oddalił apelację. Sąd podkreślił, iż zgodnie z obowią-
zującymi przepisami wszelkie potrącenia z wynagrodzenia pracownika, jak i ze
świadczeń emerytalno-rentowych - stanowiących dla pracownika, a po zakończeniu
pracy dla emeryta (rencisty) źródło utrzymania - mogą być dokonywane przez zakład
pracy lub organ rentowy tylko w ściśle określonych przypadkach. Potrącenia ze
świadczeń emerytalno-rentowych są zatem dopuszczalne w zakresie, który określają
przepisy ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o z.e.p. oraz wydane na ich podstawie
przepisy wykonawcze, a w szczególności rozporządzenie Ministra Pracy, Płac i
Spraw Socjalnych z dnia 22 marca 1983 r. w sprawie dokonywania potrąceń z eme-
rytur i rent osobom przebywającym w domach pomocy społecznej, w zakładach lecz-
nictwa stacjonarnego oraz w zakładach szkolenia inwalidów (Dz. U. Nr 15, poz. 76 ze
zm.). Według tych przepisów, regulujących kwestię sporną w rozpatrywanej sprawie,
w przypadku nieprzerwanego pobytu w zakładzie lecznictwa stacjonarnego,
trwającego ponad 6 miesięcy, dokonuje się potrąceń ze świadczeń emerytalno-ren-
towych na pokrycie kosztów utrzymania rencisty - emeryta przebywającego w takim
zakładzie. Pobyt wnioskodawcy w Szpitalu Neuropsychiatrycznym, w którym podda-
wany był bezpłatnemu leczeniu, trwał ponad 6 miesięcy, gdyż nieprzerwanie prawie
9 lat. W związku z tym odwołujący korzystał w szpitalu z całkowitego utrzymania, a
zatem część świadczeń emerytalno-rentowych musiała być przeznaczona na pokry-
cie zapewnionego mu przez Szpital wyżywienia i wszelkich innych korzyści wynika-
jących ze stałego pobytu. Potrącenia na poczet alimentów również dokonywane są w
oparciu o powołane przepisy, do określonej nimi wysokości. Nie zostało naruszone
uprawnienie wnioskodawcy do bezpłatnego leczenia, jako świadczenia w naturze dla
rencistów i emerytów, ale odwołujący był zobowiązany do pokrycia kosztów utrzyma-
nia, jakie zapewniał mu szpital w czasie 9 letniego pobytu. Z uwagi na rolę świad-
czeń emerytalno-rentowych, które stanowią źródło utrzymania rencisty-emeryta i
członków jego rodziny, alimenty - stanowiąc także źródło utrzymania dla rodziny -
- 3 -
muszą być potrącane i dlatego słusznie zostały wyegzekwowane. Uznany przez or-
gan rentowy błąd dokonany w 1984 r. przy potrąceniu renty w czasie pobytu w
areszcie, z uwagi na upływ czasu nie może obecnie obligować tego organu do
zwrotu nieprawnie potrąconego świadczenia, ponieważ zgodnie z przepisem art. 103
ust. 2 ustawy o z.e.p. można naprawić ten błąd, jednak tylko za okres 3 lat wstecz.
W kasacji wnioskodawca zarzuca:
- naruszenie prawa materialnego poprzez niewłaściwe zastosowanie art. 103
ust. 2, art. 107 ust. 1 pkt 4, art. 108 ust. 1 pkt 4, art. 85 ust. 1 ustawy o p.z.e. (winno
być z.e.p.),
- naruszenie prawa materialnego poprzez błędne niezastosowanie art. 405,
410 i 82 KC, jako właściwych w niniejszej sprawie,
- naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 233 § 1 KPC. Wskazując na te
podstawy wnioskodawca wnosi o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzają-
cego go wyroku Sądu Wojewódzkiego w Krakowie i przekazanie sprawy temu Są-
dowi do ponownego rozpoznania.
Zdaniem wnioskodawcy, Sądy obu instancji błędnie zastosowały przepisy
ustawy o p.z.e. (winno być z.e.p.) zarówno w przedmiocie przedawnienia roszczeń,
jak i merytorycznej ich oceny. Nie dochodzi on bowiem zwrotu roszczeń okresowych
(okresowo potrącanych), lecz zwrotu nienależnego świadczenia na podstawie prze-
pisów KC o bezpodstawnym wzbogaceniu wraz z należnymi odsetkami zwłoki (art.
405 i 409). Bezpodstawnie wzbogaconym jest organ ubezpieczeniowy, a okres (ter-
min) przedawnienia wynosi wtedy 10 lat. Sądy nie zobowiązały organu rentowego do
wyliczenia kwoty potrąconych należności z rozbiciem na: "areszt tymczasowy", "ali-
menty", "pobyt w zakładzie psychiatrycznym", które na podstawie prowizorycznych
wyliczeń wynoszą kwotę ponad 25.000 zł. Wnioskodawca twierdzi, że przez cały
czas pobytu w Szpitalu wykonywał nieodpłatnie pracę, jako bibliotekarz. O ile fakt ten
zostanie potwierdzony (nie prowadzono na tę okoliczność żadnych dowodów), to
brak byłoby podstaw do potrącania z jego renty należności za pobyt , a w każdym
bądź razie należałoby należność z tytułu tej pracy przedstawić do potrącenia z na-
leżnością z tytułu pobytu w zakładzie. Obecnie zatem przedstawia on do potrącenia
wynagrodzenie za pracę, które powinien był otrzymać, tj. za okres 10 lat wstecz, li-
cząc od daty złożenia wniosku do ZUS o zwrot nienależnie potrąconych świadczeń
- 4 -
(25 kwiecień 1996 r.). Wynagrodzenie to przekształciłoby się w odszkodowanie za
nieodpłatnie wykonywaną pracę. Jakie miałby otrzymać wynagrodzenie za pracę
należało by ustalić, gdyż w czasie pobytu w Szpitalu, jako że był osobą chorą, nikt
nie chciał "pertraktować" i zawierać stosownej umowy o pracę. Obecnie zatem organ
ubezpieczeniowy musiałby wyliczyć sumy, które potrącił skarżącemu z należnej
renty, a Szpital Psychiatryczny potwierdzić fakt i rodzaj wykonywanej pracy, a nas-
tępnie ustalić jakie przysługiwałoby skarżącemu wynagrodzenie. Wprawdzie kto inny
był zobowiązany płacić za pracę, a kto inny dokonywał potrąceń z renty, jednakże
obydwa te podmioty łączy wspólny mianownik - są to instytucje Skarbu Państwa. Z
tych przyczyn doszło także do naruszenia przepisów postępowania, tj. art. 233 § 1
KPC, co miało wpływ na wynik sprawy. Zdaniem wnioskodawcy, wszelkie terminy
przedawnienia w stosunku do niego biegną od daty opuszczenia szpitala (po wyle-
czeniu), a więc od 22 września 1993 r. (art. 82 KC).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Zaskarżona przez wnioskodawcę do Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych decyzja organu rentowego z 16 października 1996 r. do-
tyczyła sprawy potrącenia z jego renty inwalidzkiej odpowiednich kwot w związku z
jego pobytem w Szpitalu Neuropsychiatrycznym w okresie przekraczającym 6 mie-
sięcy oraz za okres tymczasowego aresztu, a także z tytułu alimentów. Dlatego Sąd
Wojewódzki, a następnie Sąd Apelacyjny prawidłowo wypowiedziały się tylko w tej
kwestii. Roszczenie wnioskodawcy o wypłatę wynagrodzenia z tytułu wykonywania w
czasie pobytu w szpitalu pracy bibliotekarza, nie może być rozpatrywane przez organ
rentowy, a tym samym następnie przez Sąd Wojewódzki i Sąd Apelacyjny. Organ
rentowy wydaje bowiem decyzje w sprawie świadczeń z ubezpieczenia społecznego.
Do zakresu jego działania nie należą sprawy z tytułu roszczeń o wynagrodzenie za
wykonywaną pracę, ponieważ rozpatrywanie takich roszczeń leży wyłącznie w
kognicji sądu pracy. Z tych powodów bezpodstawny jest zarzut naruszenia przez
Sądy obu instancji przepisów art. 405 i 410 KC, ponieważ przepisy te nie mają w
rozpatrywanej sprawie zastosowania. Jak zaś wyjaśnił już Sąd Najwyższy w wyroku z
18 kwietnia 1997 r., I PKN 104/97 (OSNAPiUS 1997 nr 3 poz. 84), wskazane przez
- 5 -
stronę jako podstawy kasacji, naruszenia przepisu prawa materialnego, który w ogóle
nie stanowił podstawy rozstrzygnięcia, prowadzi do jej oddalenia. W świetle
powyższego zatem nieuprawniony jest także zarzut naruszenia art. 233 § 1 KPC.
2. Pozbawiony słuszności jest również zarzut naruszenia art. 103 ust. 2, art.
107 ust. 1 pkt 4 i art. 108 ust. 1 pkt 4 ustawy o z.e.p. Przepisy te mają charakter
przepisów bezwzględnie obowiązujących; oznacza to, iż w sytuacjach w nich okreś-
lonych muszą być one stosowane przez organ rentowy. Rozstrzygnięcie Sądu Wo-
jewódzkiego, akceptowane następnie przez Sąd Apelacyjny, zatem nie narusza tych
przepisów.
Uprawnione jest stanowisko Sądów obu instancji, że w świetle art. 103 ust. 2
ustawy o z.e.p. nie jest uzasadnione żądanie wnioskodawcy zwrotu błędnie potrąco-
nej kwoty z jego renty inwalidzkiej za czas pobytu w areszcie tymczasowym, tj. od
czerwca do 4 listopada 1984 r. Zgodnie bowiem z tym przepisem - jak to podkreśliły
Sądy - organ rentowy może naprawić swój błąd, jednak tylko za okres trzech lat
wstecz. W niniejszej sprawie błąd popełniono natomiast 10 lat temu. Dlatego nie
można skutecznie powoływać się na art. 82 KC.
Kierując się powyższymi przesłankami Sąd Najwyższy uznał, iż kasacja poz-
bawiona jest usprawiedliwionych podstaw, w związku z czym podlega oddaleniu na
mocy art. 393
12
KPC.
========================================