Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 27 stycznia 1998 r.
II UKN 471/97
Powództwo o ustalenie lub sprostowanie treści protokołu powypadko-
wego jest dopuszczalne na podstawie art. 189 KPC.
Przewodniczący SSN: Maria Mańkowska, Sędziowie SN: Roman Kuczyński,
Zbigniew Myszka (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 27 stycznia 1998 r. sprawy z po-
wództwa Zyty W. przeciwko Polskiej Żegludze Morskiej w S. o uznanie zdarzenia za
wypadek przy pracy, na skutek kasacji Rzecznika Praw Obywatelskich od postano-
wienia Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie z
dnia 19 lutego 1997 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżone postanowienie oraz poprzedzające je postanowienie
Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w Szczecinie z dnia 5 listopada 1996 r. [...] i przeka-
zał sprawę temu Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł - w trybie art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 1
marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezy-
denta Rzeczypospolitej - Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym,
Kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 43, poz. 189) - kasację od pra-
womocnego postanowienia Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Szczecinie z dnia 19 lutego 1997 r. [...], wydanego w sprawie Zyty W.
przeciwko Polskiej Żegludze Morskiej w S. o ustalenie. Zaskarżonemu postanowieniu
zarzucił naruszenie przepisów postępowania: art. 5, 189, 203 § 4, 467 § 1 i 2 oraz
469 KPC, które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy oraz wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia oraz poprzedzającego go postanowienia Sądu
- 2 -
Rejonowego-Sądu Pracy w Szczecinie z dnia 5 listopada 1996, sygn. akt P 1226/94 i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania temu Sądowi Rejonowemu.
Zdaniem Rzecznika cofnięcie przez powódkę pozwu o sprostowanie protokołu
powypadkowego z dnia 24 sierpnia 1994 r. przez uznanie - za wypadek przy pracy
lub wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy - zgonu jej męża Macieja W., jaki
miał miejsce na pokładzie statku „U.W.” w dniu 28 czerwca 1994 r. w Rio de Janeiro
oraz zrzeczenie się tego roszczenia, które doprowadziło do umorzenia postępowania
wyżej opisanym postanowieniem Sądu pierwszej instancji, od którego zażalenie
oddalił Sąd Wojewódzki zaskarżonym postanowieniem - naruszały wskazane w ka-
sacji przepisy postępowania z następujących powodów:
1. Sąd Wojewódzki błędnie uznał za prawidłową dokonaną przez Sąd pierwszej ins-
tancji ocenę przesłanek dopuszczalności cofnięcia pozwu i zrzeczenia się roszcze-
nia, ponieważ zgodnie z art. 189 KPC strona może żądać ustalenia przez sąd istnie-
nia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa w każdym przypadku, gdy ma w
tym interes prawny, a nie można przyjąć, że interes ten nie istnieje nigdy, gdy jest już
możliwe wytoczenie powództwa o świadczenie. Sądowa akceptacja cofnięcia pozwu
i zrzeczenia się takiego roszczenia nie może prowadzić do ograniczenia ochrony
prawnej w granicach żądań, dowodów i twierdzeń przedstawionych przez powoda,
który jest wyłącznie uprawniony do rozszerzania, ograniczania lub każdego innego
rozporządzania swoim roszczeniem, co podlega kontroli sądowej na tle przesłanek
określonych w art. 203 § 4 i 469 KPC. Kontroli takiej nie mogły zastąpić sądowe su-
gestie co do wyboru przez powódkę pożądanego, zdaniem sądów, wyboru trybu pos-
tępowania powódki lub nawet presja na nią przez zwrócenie uwagi na powinność
realizacji roszczenia w drodze powództwa o świadczenie ( o odszkodowanie). Istnie-
nie roszczenia o świadczenie nie zawsze stanowi negatywną przesłankę powództwa
o ustalenie prawa lub stosunku prawnego, dlatego obowiązkiem sądu było ustalenie
czy dochodzone roszczenie ustalające ma charakter samoistny i niezależny od
ewentualnych przyszłych roszczeń pieniężnych powódki, które mogą powstać w
przyszłości, lub których powódka nie jest w stanie przewidzieć lub określić już w da-
cie dochodzenia powództwa o ustalenie.
2. Zdaniem Rzecznika o takim samoistnym interesie prawnym powódki w żądaniu
sprostowania protokołu powypadkowego świadczyło złożenie przez nią zażalenia na
- 3 -
postanowienie Sądu Rejonowego o umorzeniu postępowania. Sprostowanie proto-
kołu powypadkowego mogło mieć bowiem znaczenie nie tylko dla dochodzenia od-
szkodowania powypadkowego, ale również dla dochodzenia świadczeń z ubezpie-
czenia społecznego lub przysługujących na podstawie układu zbiorowego pracy.
Ponadto cofnięcie pozwu i zrzeczenie się roszczenia wiąże się z reguły z zawarciem
przez strony odpowiedniego porozumienia lub ugody pozasądowej, co w przedmio-
towej sprawie nie miało miejsca i skłoniło powódkę do sformułowania zarzutu wpro-
wadzenia jej w błąd przez Sąd Rejonowy, w którego wyniku cofnęła pozew i zrzekła
się powództwa o sprostowanie protokołu powypadkowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Rozważając wstępnie zachowanie 6 miesięcznego terminu do wniesienia
skargi kasacyjnej na podstawie art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmia-
nie Kodeksu postępowania cywilnego..., który liczy się od dnia uprawomocnienia się
zaskarżonego postanowienia wydanego po dniu wejścia w życie ustawy nowelizują-
cej, należało przyjąć dopuszczalność wniesionej kasacji. Wydane na posiedzeniu
niejawnym w dniu 19 lutego 1997 r. postanowienie zostało doręczone stronie wraz z
uzasadnieniem (art. 357 § 2 KPC) w dniu 4 marca 1997 r., a zatem od tego dnia li-
czył się dla strony miesięczny termin do wniesienia kasacji (art. 393
4
KPC). Wobec
nieskorzystania z tego środka odwoławczego przez powódkę postanowienie z dnia
19 lutego 1997 r. uprawomocniło się z upływem miesięcznego terminu do jego zas-
karżenia, liczonego od dnia doręczenia stronie tego orzeczenia z uzasadnieniem, tj.
od dnia 4 marca 1997 r. Tylko w takiej sytuacji zachowany został 6 miesięczny ter-
min do skutecznego rozpoznania kasacji Rzecznika Prawa Obywatelskich wniesionej
w dniu 26 września 1997 r. licząc od dnia uprawomocnienia się tego orzeczenia w
dniu 4 kwietnia 1997 r. Gdyby bowiem przyjąć jako prawidłową określoną przez Sąd
Wojewódzki datę 19 lutego 1997 r. stwierdzenia prawomocności tego orzeczenia, to
kasację Rzecznika należałoby uznać za spóźnioną.
Merytoryczna ocena wniesionej kasacji potwierdza w pierwszej kolejności i
przede wszystkim naruszenie dyspozycji art. 203 § 4 i 469 KPC, albowiem sądowa
kontrola dopuszczalności określonych w tych przepisach czynności dyspozycyjnych
- 4 -
strony nie może polegać na wywieraniu presji na stronę, aby zachowała się zgodnie
z oczekiwaniami czy sugestiami sądu rozpoznającego sprawę. Rzecznik Praw Oby-
watelskich trafnie wskazał w kasacji na istnienie takiej presji ze strony Sądu pierw-
szej instancji, co przejawiało się w zwracaniu uwagi na dwóch rozprawach na celo-
wość i potrzebę bezpośredniego dochodzenia roszczeń odszkodowawczych od pra-
codawcy oraz od cywilnego ubezpieczyciela oraz skłoniło powódkę do cofnięcia poz-
wu o sprostowanie protokołu powypadkowego i zrzeczenia się tego roszczenia, co -
wobec wymuszonej rezygnacji z kontynuowania procesu o ustalenie - doprowadziło
do umorzenia postępowania w sprawie, następnie zaakceptowanego przez Sąd
Wojewódzki w sentencji zaskarżonego postanowienia. Już z przyczyn generalnych
należało uznać racje Rzecznika, który wskazywał na uprawnienie do dysponowania
powództwem wyłącznie przez powoda, który samodzielnie rozporządza przedmiotem
sporu oraz decyduje o dochodzeniu przysługujących mu roszczeń wynikających z
jednego lub z różnych stosunków prawnych, chociażby uzależnionych od ustalenia
jednego zdarzenia prawotwórczego, tyle że kształtującego sytuację prawną powoda
w różnych stosunkach prawnych. Przewidziana bowiem w treści art. 203 § 4 i 469
KPC powinność badania przez sądy czynności dyspozycyjnych powoda, dotyczących
wniesionego powództwa ma charakter sądowej kontroli następczej i nie powinna być
sposobem sugerowania lub nawet wymuszania tych aktów dyspozycyjnych,
zwłaszcza związanych z cofnięciem pozwu i zrzeczeniem się przysługującego stronie
roszczenia o ustalenie.
Należy podkreślić szczególne normatywne podejście do metody sprawowania
sądowej kontroli aktów dyspozycyjnych w sprawach z zakresu prawa pracy i ubez-
pieczeń społecznych (art. 469 KPC), które - nie naruszając wymagań z art. 203 § 4
KPC - wprowadza dodatkowe kryterium słusznego interesu pracownika lub ubezpie-
czonego przy sądowej weryfikacji uznania skuteczności podjętych czynności dyspo-
zycyjnych. Interes taki niewątpliwie występował w sprawie, w której sądy wskazywały
powódce na możliwość dochodzenia roszczeń odszkodowawczych z ustawy wypad-
kowej, a zatem roszczeń przysługujących jej od pracodawcy zmarłego męża, których
rozpoznanie było powinnością sądu pracy. W sprawie występowały już przesłanki
obligujące do odmowy uznania skutecznego cofnięcia pozwu i zrzeczenia się rosz-
czenia, określone w art. 203 § 4 KPC, albowiem sąd pracy orzekający o roszcze-
- 5 -
niach, które wynikają z faktów przytoczonych przez pracownika (członka jego rodziny
lub osobę dochodzącą od pracodawcy odszkodowania lub ustalenia uprawnień do
świadczeń z ustawy wypadkowej - art. 476 § 5 pkt 1 KPC), był zobowiązany dyspo-
zycjami określonymi w art. 477
1
§ 1 KPC rozpoznać sprawę o przysługujące od pra-
codawcy jednorazowe odszkodowanie z ustawy wypadkowej, albo przekazać w try-
bie art. 200 § 1 KPC sprawę do rozpoznania sądowi właściwemu (Sądowi Woje-
wódzkiemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych) - z uwagi na wartość tego
odszkodowania z tytułu wypadku męża powódki. Odpowiednio reguły wynikające z
art. 200 § 1 KPC powinien zastosować sąd pracy w sprawie o odszkodowanie przys-
ługujące powódce od cywilnego ubezpieczyciela, w której zresztą nie był uprawniony
do wyrażania merytorycznych ocen dotyczących niezachowania przedsądowego
trybu postępowania reklamacyjnego przed ubezpieczycielem.
Równocześnie jednak Sąd Najwyższy potwierdza ustalony w judykaturze pog-
ląd o istnieniu interesu prawnego w sprostowaniu protokołu powypadkowego na
podstawie art. 189 KPC, który w ocenie składu orzekającego w przedmiotowej spra-
wie nie ogranicza się do sytuacji, gdy ustalenia te decydują o prawach lub roszcze-
niach majątkowych, których rodzaju lub rozmiaru nie można określić lub przewidzieć
w chwili wniesienia powództwa (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 maja
1994 r., II PZP 1/94, OSNAPiUS 1994 nr 6 poz. 96). Przepisy prawa materialnego
wyjątkowo przewidują expresiss verbis powództwo o ustalenie, o jego dopuszczalno-
ści decyduje z reguły norma generalna określona w art. 189 KPC. Ogólnie wskazuje
się, że interes prawny w ustaleniu występuje zawsze, gdy istnieje samoistna nie-
pewność co do stanu prawnego lub prawa. Takiego interesu nie można wykluczyć w
sposób bezwarunkowy w przypadkach, gdy możliwe jest już wytoczenie powództwa
o świadczenie przy niepewnym bycie stosunku prawnego lub prawa, z którego do-
piero można wywieść roszczenia o świadczenia. Podnosi się przy okazji, że zasady
wyłączającej dopuszczalność wniesienia powództwa o ustalenie, gdy w konkretnej
sytuacji można wytoczyć powództwo o świadczenie, nie stosuje się rygorystycznie, a
w ostatecznej ocenie tej kontrowersyjnej materii prawnej należy kierować się wzglę-
dami celowości i ekonomii procesowej. Dotyczy to zwłaszcza sporu co do samego
prawa (stosunku prawnego), gdy wysokość ewentualnego świadczenia (świadczeń)
ma znaczenie pochodne w tym sensie, że w razie ewentualnego pozytywnego usta-
- 6 -
lenia prawa lub stosunku prawnego potencjalna wysokość świadczenia jest niewąt-
pliwa lub ustawowo określona, a przez to niesporna. Ten aspekt sprawy jest szcze-
gólnie istotny w sprawach o ustalenie treści protokołu powypadkowego, ponieważ
pozytywne uznanie określonego zdarzenia za wypadek przy pracy, kreuje następczo
uprawnienia pracownika (członków rodziny zmarłego pracownika) z zakresu prawa
pracy lub prawa ubezpieczeń społecznych. Świadczenia te mają naturę i wysokość
ustawowo określoną, uzależnioną jedynie od tego, czy strona jest w ogóle upraw-
niona do świadczeń - w razie i z tytułu pozytywnego uznania (ustalenia) określonego
zdarzenia za wypadek przy pracy. Z tego punktu widzenia dla oceny dopuszczalno-
ści powództwa o sprostowanie protokołu powypadkowego istotne znaczenie mają
szeroko rozumiane kryterium celowości i względy ekonomii procesowej, które w
sprawach odszkodowawczych lub rentowych wymagają rozstrzygnięcia dodatkowych
zagadnień, np. ustalenia procentowego uszczerbku na zdrowiu lub zaliczenia do
jednej z grup inwalidzkich ( z tytułu określonej niezdolności do pracy), co przy po-
wództwie o sprostowanie treści protokółu powypadkowego można pominąć. Istotnie
warto tu sygnalizować stanowisko judykatury, która nie dopatruje się konkurencji
wszczęcia przed organem rentowym postępowania o rentę inwalidzka wypadkowa a
samoistnym uprawnieniem do dochodzenia przed sadem pracy ustalenia treści pro-
tokółu powypadkowego (uchwała SN z 28 kwietnia 1987 r., III PZP 9/87, OSNCP
1988 z. 7 poz. 94).
Jeżeli zatem określone wypadkowe zdarzenie prawotwórcze może kreować
odpowiedzialność różnych podmiotów z odmiennych rodzajowo stosunków praw-
nych, to celowe jest dopuszczenie ustalenia treści protokółu powypadkowego w pos-
tępowaniu przed sądem pracy, które może przesądzić albo wyeliminować lub zapo-
biec (w razie negatywnego ustalenia) ponownemu ustaleniu w tym zakresie w ko-
lejnych procesach o zasądzenie roszczeń odszkodowawczych z tytułu następstw
zdarzenia, uznanego za wypadek przy pracy. Wreszcie za samoistną dopuszczalno-
ścią takiego roszczenia przemawiają względy ekonomii zachowania się strony po-
wodowej, którą obciążają niższe opłaty za czynności adwokacko-radcowskie w
sprawach z zakresu prawa pracy o ustalenie wypadku przy pracy, jeżeli nie jest to
połączone z dochodzeniem odszkodowania lub renty (§ 14 ust. 1 pkt 4 rozporządze-
nia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie opłat za czynności
- 7 -
adwokackie oraz opłat za czynności radców prawnych - Dz. U. Nr 154, poz. 1013).
Wyżej dokonane spostrzeżenia przemawiają za dopuszczalnością powództwa
o sprostowanie treści protokółu powypadkowego w trybie art. 189 KPC, prowadzą-
cego do ustalenia zdarzenia prawotwórczego z zakresu prawa pracy, z którego mogą
wynikać uprawnienia do świadczeń z różnych stosunków prawnych (stosunku pracy i
stosunków z nim związanych, stosunków ubezpieczeń społecznych lub stosunków
cywilnoprawnych). Mając w konsekwencji na uwadze potwierdzenie się zarzutów
naruszenia art. 189, 203 § 4 i 469 KPC Sąd Najwyższy orzekł kasatoryjnie na
podstawie art. 393
13
§ 1 in fine KPC.
========================================