Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 lutego 1998 r.
I PKN 507/97
1. Brak orzeczenia na podstawie art. 477
1
§ 1 KPC o określonych rosz-
czeniach nie może stanowić powodu uchylenia wyroku lub jego zmiany, bo-
wiem w takim przypadku służy wniosek o uzupełnienie wyroku (art. 351 § 1
KPC).
2. Przepis art. 18 ust. 2 w związku z art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycz-
nia 1984 r. o zasadach tworzenia zakładowych systemów wynagradzania (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 1990 r. Nr 69, poz. 407 ze zm.) wyłączał prawo do odprawy
ponownie zatrudnionego emeryta (rencisty) w przypadku, gdy taką odprawę już
wcześniej mu wypłacono.
Przewodniczący SSN: Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Teresa Flemming-
Kulesza, Walerian Sanetra (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 5 lutego 1998 r. sprawy z powództwa
Jana T. przeciwko Telewizji Polskiej SA w W. o ustalenie prawa do odprawy emery-
talnej, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 27 maja 1997 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Powód Jan T. wniósł kasację od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 27 maja 1997 r. [...], którym Sąd ten
oddalił jego apelację od wyroku Sądu Rejonowego-Sądu Pracy dla Warszawy Pragi
z dnia 10 września 1996 r. [...]
Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo Jana T. o ustalenie prawa do od-
prawy emerytalnej i jej zasądzenie. Powód Jan T. został zatrudniony przez poprzed-
niczkę prawną strony pozwanej z dniem 1 czerwca 1968 r. na stanowisku radcy
2
prawnego w wymiarze 1/2 etatu. Po rozwiązaniu z powodem (na jego prośbę) sto-
sunku pracy w dniu 10 stycznia 1981 r. w związku z jego przejściem na wcześniejszą
emeryturę, ponownie zatrudniono go na wcześniej zajmowanym stanowisku w
pełnym wymiarze czasu pracy począwszy od dnia 1 marca 1984 r. Nawiązany po-
nownie (1 marca 1984 r.) stosunek pracy został rozwiązany za porozumieniem stron
z dniem 30 kwietnia 1994 r. w związku z przejściem powoda na emeryturę. Zgodnie z
§ 27 zawartego w dniu 30 czerwca 1989 r. porozumienia w sprawie wprowadzenia
zakładowego systemu wynagrodzeń u strony pozwanej pracownikowi przechodzą-
cemu na emeryturę lub rentę inwalidzką przysługuje jednorazowa odprawa pienięż-
na. Powód stwierdził, iż nie pamięta, czy otrzymał w 1981 r. odprawę emerytalną,
zaś strona pozwana potwierdziła fakt wypłaty powodowi takiej odprawy, nie przeds-
tawiając jednakże dowodu wypłaty.
Sąd pierwszej instancji uznał, iż w przypadku, gdyby było prawdą, że powód
otrzymał w dniu 31 stycznia 1981 r. odprawę emerytalną na zasadach Układu Zbio-
rowego Pracy Pracowników Radia i Telewizji z dnia 31 grudnia 1974 r., to roszczenie
jego zostało zaspokojone, zaś w przypadku gdyby nie było to prawdą, to uległo
przedawnieniu. Sąd Rejonowy uznał zarazem, iż zgodnie z art. 18 ust. 2 ustawy z
dnia 26 stycznia 1984 r. o zasadach tworzenia zakładowych systemów wynagrodzeń
(jednolity tekst: Dz. U. z 1990 r. Nr 69, poz. 407), ponieważ z dniem 1 marca 1984 r.
powód zatrudnił się ponownie już jako emeryt, to nie przysługuje mu powtórnie prawo
do odprawy.
Rozpoznając ponownie sprawę w wyniku uchylenia pierwszego wyroku przez
Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie (wyrok z dnia 12 października
1995 r.) Sąd Pracy - mając na uwadze zgromadzony w sprawie materiał dowodowy
oraz stanowisko strony powodowej - uznał, iż możliwe jest w niej powództwo o zasą-
dzenie odprawy emerytalnej, zaś zgodnie z powszechną wykładnią interesu prawne-
go, którym operuje art. 189 KPC, interes ten, uzasadniający wniesienie powództwa,
nie istnieje wówczas, gdy jest już możliwe wytoczenie powództwa o świadczenie.
Ponieważ powód domagał się ustalenia jego prawa do odprawy emerytalnej, brak
było zdaniem tego Sądu określonego w art. 189 KPC interesu prawnego; dlatego też
Sąd ten orzekł o oddaleniu powództwa. Uzasadniając powyższe rozstrzygnięcie Sąd
Pracy podniósł także, iż nie ma żadnych przyczyn, dla których powód nie mógłby w
każdej chwili wyliczyć wysokości żądanego świadczenia, po otrzymaniu od strony
pozwanej odpowiednich dokumentów, określających jego zarobki. Zatem nie ma
3
żadnych przeszkód dla wytoczenia powództwa o zasądzenie konkretnej sumy od-
prawy. Nie mają więc w tym przypadku zastosowania ustalenia orzecznictwa Sądu
Najwyższego (orzeczenie z dnia 15 lipca 1968 r., II CR 245/68, OSPiKA 1970 poz.
59) nakazującego kierowanie się względami ekonomiki procesowej, które mogą
decydować o dopuszczeniu powództwa o ustalenie, gdy spór ogranicza się do zasa-
dy lub pewnych tylko okoliczności sprawy, albo gdy inne niedogodności przemawiają
przeciwko wnoszeniu w danej chwili powództwa o świadczenie. Zdaniem Sądu Pracy
właśnie względy ekonomiki procesowej i celowości nakazują w tej sprawie ustalenie
należnej odprawy w konkretnej wysokości, bowiem orzeczenie jedynie ustalające
stanowiłoby podstawę do kolejnego procesu o zasądzenie świadczenia.
Rozpoznając apelację powoda od wyroku Sądu Pracy, w której wskazywano,
iż zgodnie z art. 477
1
§ 1 KPC Sąd ten powinien orzec także o żądaniu, które nie
zostało objęte bezpośrednio powództwem, Sąd drugiej instancji uznał, iż Sąd rozpa-
trując ponownie sprawę dokonał prawidłowych ustaleń, zgodnych z wytycznymi za-
wartymi w wyroku Sadu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 12 października
1995 r. Ustosunkowując się do przywoływanego przez powoda art. 477
1
§ 1 KPC i
orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 15 stycznia 1991 r., I PR 214/90 (OSP 1991 nr
11-12 poz. 566), dotyczącego tego przepisu, Sąd drugiej instancji stwierdził, iż doty-
czy on roszczeń, które wynikają z faktów przytoczonych przez pracownika. W
rozpoznawanej sprawie stanowisko powoda ogranicza się do stwierdzenia, iż nie
pamięta on, czy w 1981 r. pobrał odprawę emerytalną [...] i czy występował na tej
podstawie o ustalenie do niej prawa. Strona pozwana konsekwentnie starała się wy-
kazać, iż wypłaty spornego świadczenia dokonała, o czym świadczą zeznania
świadków J.Z. i E.F., jak też przedstawione przez pozwaną stronę karty wynagrodzeń
[...], stanowiącej podstawę listy płac. Powód powołuje się na brak dowodu spo-
rządzenia listy płac, jednakże Sąd ustalił, iż listy te w owym czasie były przechowy-
wane jedynie przez 3 lata. Podnoszona przez powoda okoliczność zasądzenia na
jego rzecz wyrokiem z 29 lipca 1982 r. przez Okręgowy Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych ekwiwalentu za nie wykorzystany urlop, mająca stanowić dowód niewy-
płacenia przez stronę pozwaną również pozostałych wymienionych na karcie wyna-
grodzeń świadczeń (w tym odprawy emerytalnej), takiego dowodu stanowić nie
może, bowiem jak słusznie ustalił Sąd Pracy, wątpliwość budzi fakt, iż powód, będąc
prawnikiem, nie dochodził wówczas także roszczenia z tytułu tej odprawy. Apelacja
powoda, jak również jego wcześniejsze wystąpienia, ograniczają się jedynie do ne-
4
gowania okoliczności przedstawionych przez stronę pozwaną, choć w myśl art. 232
KPC, jako strona jest on obowiązany do wskazania faktów, z których wywodzi skutki
prawne. W tym stanie rzeczy Sąd drugiej instancji uznał, iż stanowisko Sądu Pracy
zawarte w wyroku z dnia 10 września 1996 r. jest zgodne z obowiązującym prawem i
zgromadzonym materiałem dowodowym.
W kasacji postawiony został ponownie zarzut naruszenia art. 477
1
§ 1 KPC.
Powód uważa bowiem, iż ocena Sądu wyrażana w zaskarżonym wyroku, że roszcze-
nie (o wypłatę odprawy emerytalnej) - którego nie żądał - nie wynikało z faktów przez
niego przytoczonych, jest dowolna i błędna. Fakty bowiem niezbędne dla zasądzenia
odprawy emerytalnej na jego rzecz zostały przez niego przytoczone. Niezależnie od
tego powód „wniósł, aby Sąd Najwyższy z urzędu rozpoznał podnoszony zarzut
przedawnienia z art. 291 KP”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty kasacji nie mogą zostać uwzględnione. W myśl art. 477
1
§ 1 KPC sąd
wydając wyrok orzeka o roszczeniach, które wynikają z faktów przytoczonych przez
pracownika także wówczas, gdy roszczenie nie było objęte żądaniem pracownika lub
gdy było zgłoszone w rozmiarze mniejszym niż usprawiedliwiony wynikiem postępo-
wania. Przy stosowaniu tego przepisu - który stanowi odstępstwo od reguły ogólnej i
w związku z tym nie może być wykładany w sposób rozszerzający - nie można pomi-
nąć takiej okoliczności jak wola pracownika wyrażana przez niego samego, co do
rozszerzenia powództwa, czy jego zmiany, tak by obejmowało ono również te rosz-
czenia, które zdają się wynikać z faktów przez niego przytaczanych. Powód zaś kil-
kakrotnie modyfikował treść swojego żądania, by ostatecznie oświadczyć, że doma-
ga się ustalenia prawa do odprawy emerytalnej [...]. W tym stanie rzeczy trudno
uznać, iż Sądy, oddalając jego roszczenie, powinny były zasądzić na jego rzecz od-
prawę emerytalną, co do której domagał się tylko ustalenia, że jego prawo do niej
istnieje. Obowiązek sądu wynikający z art. 477
1
§ 1 KPC nie może być bowiem tak
rozciągliwie rozumiany, że istnieje on także wtedy, gdy wyraźnie wyrażoną wolą pra-
cownika - mimo istnienia po jego stronie świadomości istniejących możliwości do-
chodzenia określonych roszczeń - jest ograniczanie swoich żądań do tych, które zos-
tają przez niego sprecyzowane w toku procesu. Główną bowiem racją regulacji
5
wprowadzonej w art. 477
1
§ 1 KPC jest wzgląd na okoliczność, by skutkiem swojej
nieświadomości (nieznajomości prawa) pracownik nie został pokrzywdzony, nato-
miast nie jest jego celem stworzenie mu np. szczególnie dogodnej sytuacji pod
względem procesowym czy ograniczenie autonomii jego woli (swoiste jego ubez-
własnowolnienie) w toku postępowania przed sądem.
Sformułowany w kasacji zarzut naruszenia art. 477
1
§ 1 KPC chybiony jest
jednak głównie z innego powodu. Wyrok bowiem, w którym bezzasadnie nie orze-
czono na podstawie tego przepisu ponad żądanie - jeżeli takie twierdzenie jest
słuszne - może zostać uzupełniony w trybie art. 351 § 1 KPC. Strona bowiem na jego
podstawie może zgłosić wniosek o uzupełnienie wyroku także - gdy w sprawie, której
zakres nie zależy od treści żądania pozwu - sąd wbrew wynikom postępowania nie
orzekł o roszczeniu nie zgłoszonym w żądaniu lub przyznał je w rozmiarze mniej-
szym niż należało. Skoro stronie na podstawie art. 351 § 1 KPC w związku z art.
477
1
§ 1 KPC służy wniosek o uzupełnienie wyroku, to wobec tego brak orzeczenia
na podstawie art. 477
1
§ 1 KPC o określonych roszczeniach nie może stanowić przy-
czyny uchylenia lub zmiany danego wyroku. Tym samym w sytuacji, gdy sąd nie
orzeka o roszczeniach pracownika na podstawie art. 477
1
§ 1 KPC przepis ten w
ogóle nie może stanowić przesłanki skargi kasacyjnej, chyba że sprawa będzie doty-
czyła wyroku wydanego w wyniku złożenia wniosku o uzupełnienie wyroku (art. 351 §
3 KPC). Wprawdzie Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych swoje orzeczenie o
oddaleniu apelacji oparł na innym rozumowaniu, jednakże jego rozstrzygnięcie jest
merytorycznie prawidłowe i w związku z tym ma do niego zastosowanie reguła z art.
393
12
KPC, według której Sąd Najwyższy oddala kasację także wtedy, gdy zaskar-
żony wyrok mimo błędnego uzasadnienia odpowiada prawu. W istocie Sąd drugiej
instancji odmawiając racji powodowi zarzucającemu naruszenie przez Sąd Pracy art.
477
1
§ 1 KPC wyszedł z założenia, iż z faktów przytoczonych przez niego nie wynika
(bo nie zostało to udowodnione), iż przysługuje mu prawo do odprawy w żądanej
przez niego wysokości. Wprawdzie w uzasadnieniu kasacji powód podnosi, iż usta-
lenia faktyczne dokonane przez Sąd drugiej instancji (przyjęte za Sądem Pracy) w
pewnej części są nieprawidłowe, ale zastrzeżenia tego typu, z uwagi na zakres i
sposób sformułowanych w niej podstaw, w postępowaniu przed Sądem Najwyższym
nie mogły być w ogóle wzięte pod uwagę i dlatego zostały w całości pominięte. Sąd
Najwyższy rozpoznaje bowiem kasację w jej granicach (art. 393
11
KPC), a te wyzna-
6
czone są przede wszystkim przez wskazane w niej podstawy (przez co rozumie się
wymienione w niej konkretne przepisy prawa materialnego lub procesowego, które
według skarżącego zostały naruszone przez sąd drugiej instancji) oraz ich uzasad-
nienie (art. 393
3
KPC). Ponieważ w zakresie naruszeń przepisów postępowania ka-
sacja wymienia jedynie art. 477
1
§ 1 KPC wobec tego przy rozstrzyganiu sprawy
przez Sąd Najwyższy za miarodajny musiał być uznany ten stan faktyczny (tak jak
został on ustalony), który stanowił podstawę rozstrzygnięcia w zaskarżonym wyroku.
To zaś między innymi oznacza, że w postępowaniu kasacyjnym nie było możliwości
kwestionowania ustalenia, iż powód otrzymał odprawę emerytalną w związku z
przejściem na wcześniejszą emeryturę w 1981 r.
Powód w kasacji nie kwestionuje zastosowania art. 189 KPC, a w związku z
tym oddalenie apelacji na tej podstawie - niezależnie od tego, iż Sąd Pracy prawid-
łowo zastosował ten przepis, uznając, że powód nie miał interesu prawnego w do-
chodzeniu roszczenia ustalającego, gdyż służyło mu powództwo dalej idące, o zasą-
dzenie - w świetle jej treści nie budzi zastrzeżeń. Jest on natomiast zdania, że przy
rozstrzyganiu jego sprawy doszło do naruszenia innego przepisu prawa procesowe-
go, a mianowicie art. 477
1
§ 1 KPC. Zarzut ten jednakże - jak wskazano wyżej - jest
bezprzedmiotowy z uwagi zwłaszcza na sposób uregulowania sprawy uzupełniania
wyroków i możliwości wystąpienia przez pracownika z wnioskiem o uzupełnienie
orzeczenia, jeżeli jest on zdania, iż sąd powinien orzec o jego roszczeniach na pods-
tawie art. 477
1
§ 1 KPC, wychodząc ponad żądanie.
W uzasadnieniu wyroku, a zwłaszcza w żądaniach kasacji, znajduje się od-
wołanie do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 2 października 1990 r., I PR 285/90, w
którym dopuszczano możliwość dochodzenia uzupełnienia odprawy emerytalnej po-
branej wcześniej, w sytuacji gdy pracownik, po przejściu na emeryturę ponownie
podjął zatrudnienie. Wyrok ten nie dotyczył jednakże pracownika, do którego mają
zastosowanie przepisy ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. o zasadach tworzenia za-
kładowych systemów wynagradzania (jednolity tekst: Dz. U. z 1990 r. Nr 69, poz.
407). Kwestia wypłaty odprawy emerytalnej w przypadku, gdy pracownik ponownie
przechodzi na emeryturę wyraźnie i inaczej uregulowana została w tej ustawie w od-
niesieniu do pracowników, którzy podlegają jej przepisom (w następstwie zawarcia
porozumienia wprowadzającego zakładowy system wynagradzania). W związku z
tym unormowaniem pozostaje stanowisko Sądu Najwyższego, które znalazło wyraz
7
w wyroku z dnia 26 maja 1995 r., I PRN 20/95 (OSNAPiUS 1996 nr 15 poz. 209). W
wyroku tym Sąd Najwyższy stwierdził, że art. 18 ust. 2 w związku z art. 18 ust. 1
ustawy z 26 stycznia 1984 r. wyłączał prawo do odprawy dla ponownie zatrudnione-
go emeryta (rencisty) wówczas, gdy taka odprawa została mu poprzednio wypłaco-
na. Ponieważ powód był zatrudniony w zakładzie pracy, w którym obowiązywało za-
kładowe porozumienie płacowe na podstawie ustawy z 26 stycznia 1984 r., wobec
tego nieporozumieniem było powoływanie się przez niego na wyrok Sądu Najwyż-
szego z 2 października 1990 r., który odnosił się do innego stanu prawnego, z uwagi
na okoliczność, iż rozstrzygał o roszczeniach pracownika, do którego nie miały zasto-
sowania przepisy ustawy z 26 stycznia 1984 r. (postanowienia zakładowego systemu
wynagradzania).
W kasacji zawarte zostało żądanie, by Sąd Najwyższy „z urzędu rozpoznał
zarzut przedawnienia z art. 291 KP”. Niezależnie od tego, iż żądanie to jest bez-
przedmiotowe - bo Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych nie rozstrzygnął sprawy
(nie oddalił apelacji) na tej podstawie, iż uznał, że upłynął termin przedawnienia
roszczenia powoda o odprawę emerytalną - oraz nie zostało przy tym w żaden spo-
sób w kasacji uzasadnione, Sąd Najwyższy nie mógł uczynić mu zadość również z
tej racji, iż w myśl art. 393
11
KPC z urzędu pod rozwagę bierze jedynie nieważność
postępowania.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy na podstawie art. 393
12
KPC orzekł jak w
sentencji.
========================================