Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 18 lutego 1998 r.
II UKN 525/97
Spółka cywilna jest podmiotem gospodarczym, który może zatrudniać
pracowników i być w związku z tym pracodawcą, także dla osób bliskich
wspólników. Pracownicy tacy podlegają ubezpieczeniu społecznym pracowni-
ków (art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowa-
niu ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze
zm.).
Przewodniczący SSN: Maria Mańkowska, Sędziowie SN: Jerzy Kuźniar
(sprawozdawca), Stefania Szymańska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 18 lutego 1998 r. sprawy z wniosku
Eugenii S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w C. o ubez-
pieczenie społeczne pracownicze, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku
Sądu Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia 12
czerwca 1997 r. [...]
1. z m i e n i ł zaskarżony wyrok, poprzedzający go wyrok Sądu Wojewódz-
kiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach oraz decyzję Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w C. z dnia 7 października 1996 r. [...] i ustalił,
że wnioskodawczyni Eugenia S. podlega od 2 września 1995 r. pracowniczemu
ubezpieczeniu społecznemu w dalszym ciągu,
2. z a s ą d z i ł od strony pozwanej na rzecz wnioskodawczyni kwotę 192 zł
(sto dziewięćdziesiąt dwa) tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 14 lutego 1997 r. Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Katowicach oddalił odwołanie wnioskodawczyni Eugenii S. od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w C. z dnia 4 października 1996 r.
- 2 -
ustalając następujący stan faktyczny:
Wnioskodawczyni była zatrudniona na podstawie umowy o pracę w biurze
radcy prawnego KWK "M." od dnia 1 marca 1977 r. Od 1 lipca 1993 r. dział prawny
Kopalni sprywatyzował się i powstała spółka cywilna dotychczasowych radców
prawnych, a ubezpieczona kontynuowała zatrudnienie w spółce na dotychczasowym
stanowisku. W dniu 2 września 1995 r. zawarła związek małżeński z Kazimierzem S.
jednym ze wspólników. W ocenie Sądu fakt ten spowodował, że od dnia zawarcia
małżeństwa, wnioskodawczyni nie może być ubezpieczona jako pracownik lecz wy-
łącznie jako osoba współpracująca.
Pogląd ten podzielił Sąd Apelacyjny w Katowicach, który oddalił apelację
wnioskodawczyni (wyrok z dnia 12 czerwca 1997 r.). Sąd ten przyjął, że art. 4 ust. 1 i
2 pkt 2 i 4 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpie-
czeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.) wyłącza z
ubezpieczenia społecznego pracowników małżonka zatrudnionego w zakładzie pracy
prowadzonym na własny rachunek przez drugiego z małżonków. "Bez znaczenia jest
ilość wspólników spółki cywilnej dla uznania, że ubezpieczona podlega
ubezpieczeniu jako osoba współpracująca, gdyż sam fakt zawarcia małżeństwa z
jednym ze wspólników skutkuje, iż do jej sytuacji stosuje się zarówno art. 4 ust. 2
ustawy z dnia 25 listopada 1986 r., jak i art. 26 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 ustawy z dnia 18
grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gos-
podarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.)".
Powyższy wyrok zaskarżyła kasacją wnioskodawczyni i zarzucając naruszenie
przepisów prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 4 ust. 2 pkt 2 ustawy o
organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych oraz art. 26 ust. 1 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą, wniosła "o
zmianę wyroku Sądu Apelacyjnego". W uzasadnieniu kasacji wnioskodawczyni po-
dała, że w świetle przepisów KC (art. 860 § 1, 863 § 1-3, 864, 865 § 2 i 868 § 1)
działalność gospodarcza w ramach spółki cywilnej nie ma nic wspólnego z
działalnością gospodarczą na własny rachunek, stąd też praca wnioskodawczyni w
spółce nie ma nic wspólnego ze współpracą. "Jest to typowy stosunek pracy, jak w
każdym innym zakładzie".
- 3 -
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
Podniesiony w kasacji zarzut naruszenia prawa materialnego jest uzasadnio-
ny. Przepis art. 26 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. obejmuje
ubezpieczeniem przewidzianym w ustawie członków rodziny ubezpieczonego, w tym
małżonka, jeżeli współpracują oni przy prowadzeniu działalności w wymiarze co naj-
mniej połowy czasu pracy obowiązującego pracowników. Pojęcie "współpracy", nie
zdefiniowane w powołanej ustawie, było już przez Sąd Najwyższy rozważane w
uchwale z dnia 22 lipca 1993 r., II UZP 19/93. Wskazano w niej, że "osobą współ-
pracującą" jest taka osoba, która nie mając zawartej jakiejkolwiek umowy dotyczącej
rodzaju świadczonej pracy, współpracuje z osobą wykonującą działalność gospodar-
czą. Działalność taka więc - współdziałanie z osobą prowadzącą działalność gospo-
darczą - nie zawiera w sobie elementów składających się na stosunek pracy, a więc
przede wszystkim podporządkowania, ciągłości, określenia zakresu czynności i wy-
raźnie wskazanego wynagrodzenia. Nie da się wykluczyć sytuacji rodzących wątpli-
wości, jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy w uchwale, czy formalna nazwa umowy o
pracę odpowiada jej rzeczywistej treści, nie służąc obejściu prawa. Niemniej takie
wątpliwe sytuacje, nie mogą odbierać osobom bliskim możliwości zawarcia umowy o
pracę i podlegania w związku z tym ubezpieczeniu społecznemu pracowników.
Przepisy prawa pracy nie wyłączają zawarcia umowy o pracę pomiędzy osobami,
które są względem siebie krewnymi lub powinowatymi (por. także uzasadnienie wy-
roku Sądu Najwyższego z dnia 24 lipca 1991 r. II URN 29/91 oraz uchwałę składu
siedmiu sędziów z dnia 14 stycznia 1993 r., II UZP 21/92 - OSNCP 1993 z. 5, poz.
69).
Również art. 4 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. nie może być odczytywany
jako zawierający zakaz zawierania umowy o pracę między osobami, które wykonują
działalność gospodarczą a ich krewnymi i powinowatymi, w tym z małżonkiem (art. 4
ust. 2 pkt 2 ustawy), stanowiąc jedynie, że osoby takie nie podlegają ubezpieczeniu
społecznemu pracowników. Dotyczy to jednak sytuacji, gdy takie zatrudnienie - mał-
żonka - ma miejsce w zakładzie pracy prowadzonym na własny rachunek przez dru-
giego z małżonków, natomiast nie może być automatycznie wyłączane, gdy dotych-
czasowy pracownik został przejęty przez nowy podmiot, który powstał w miejsce zli-
- 4 -
kwidowanego, także wtedy gdy tym nowym podmiotem jest zakład pracy prowadzony
przez osobę bliską. W takiej sytuacji nie można zasadnie twierdzić, by dotychczaso-
wy stosunek pracy przekształcił się we współpracę, a ubezpieczenie społeczne pra-
cowników w ubezpieczenie osób współpracujących. Tym bardziej o takim powstają-
cym z ustawy ubezpieczeniu osób współpracujących nie można mówić, gdy praco-
dawcą nie jest osoba fizyczna, a spółka prawa cywilnego. Spółka taka jest podmio-
tem gospodarczym, który może zatrudniać pracowników i być w związku z tym pra-
codawcą także dla osób bliskich wspólników. W uchwale z dnia 23 maja 1995 r., II
UZP 3/95 (OSNAPiUS 1995 nr 23 poz. 292) Sąd Najwyższy stwierdził, że "osoba
wymieniona w art. 26 ust. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. (...) zatrudniona na
podstawie umowy o pracę ze spółką cywilną podlega ubezpieczeniu społecznemu
pracowników (art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r...), o ile zakres jej obo-
wiązków nie obejmuje prowadzenia i reprezentowania Spółki". Pogląd ten - utrwalony
w orzecznictwie (por. np. wyrok z dnia 17 kwietnia 1996 r., II URN 8/96 - OSNAPiUS
1996 nr 21 poz. 323) jest przez obecny skład sądzący w pełni akceptowany,
podobnie jak jego motywy zawarte we wskazanych orzeczeniach.
Stanowisko Sądu Apelacyjnego, że zawarcie przez pracownika spółki cywilnej
związku małżeńskiego z jednym ze wspólników tej spółki przekształca ubezpieczenie
społeczne pracowników w ubezpieczenie osób współpracujących w rozumieniu art.
26 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. jest nieprawidłowe, jako wynikające z błędnej
wykładni tego przepisu.
W tym stanie rzeczy, skoro nie ma naruszeń istotnych przepisów postępowa-
nia, a zachodzi jedynie naruszenie prawa materialnego, Sąd Najwyższy orzekł co do
istoty sprawy zmieniając wyroki Sądów pierwszej i drugiej instancji oraz decyzję or-
ganu rentowego na podstawie art. 393
15
KPC. O kosztach orzeczono po myśli art. 98
KPC.
N o t k a
Powołany w uzasadnieniu wyrok z dnia 24 lipca 1991 r., II URN 29/91, został opublikowany w
OSNCP 1992 r. z. 9, poz. 170 oraz w PiZS 1993 r. nr 2, s. 80 z glosą Z. Myszki.
========================================