Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 2 lipca 1998 r.
II UKN 125/98
1. Osoba, która do dnia 31 grudnia 1990 r. przekazała gospodarstwo
rolne, ale nie osiągnęła jeszcze wieku emerytalnego i dlatego miała przyznaną
emeryturę na podstawie decyzji warunkowej, może stosownie do art. 108 zda-
nie 2 ustawy z dnia 20 stycznia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
(jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 71, poz. 342 ze zm.) z chwilą spełnienia
wszystkich wymagań ponowić wniosek o załatwienie sprawy według dotych-
czasowych przepisów, jednakże jej prawo do emerytury podlega ponownemu
ustaleniu, ponieważ poprzednio wydana decyzja warunkowa utraciła moc z
dniem 1 stycznia 1991 r.
2. Przepis art. 107 powołanej wyżej ustawy ma zastosowanie także do
osób, które przed dniem 1 stycznia 1991 r. pobierały emeryturę pracowniczą i
miały przyznaną warunkowo emeryturę rolną, jeżeli spełniają wszystkie wyma-
gania do przyznania emerytury rolnej, przewidziane w dotychczasowych prze-
pisach.
Przewodniczący SSN: Maria Tyszel, Sędziowie SN: Jerzy Kuźniar, Stefania
Szymańska (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 2 lipca 1998 r. sprawy z wniosku Ma-
riana Z. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddziałowi Re-
gionalnemu w C. o świadczenie zbiegowe, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyro-
ku Sądu Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia
20 listopada 1997 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
2
Decyzją z dnia 15 maja 1990 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
C. przyznał Marianowi Z. emeryturę z tytułu przekazania gospodarstwa rolnego nas-
tępcy, z zaznaczeniem, że wypłata świadczenia ulega zawieszeniu do czasu nades-
łania aktu notarialnego o przekazaniu gospodarstwa i ukończenia 60 lat życia.
Wnioskodawca przekazał gospodarstwo rolne następcy w dniu 13 grudnia
1990 roku. W dniu 7 lutego 1997 r. Marian Z. wystąpił z wnioskiem do Kasy Rolni-
czego Ubezpieczenia Społecznego-Oddziału Regionalnego C. o wypłatę połowy
emerytury rolnej w zbiegu z emeryturą pracowniczą, którą pobiera od 1984 r. Po
przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego organ rentowy ustalił, iż wniosko-
dawca był samoistnym posiadaczem gospodarstwa rolnego dopiero od lipca 1966
roku, w związku z czym decyzją z dnia 12 marca 1997 r. odmówił mu prawa do
„wcześniejszej” emerytury rolnej z tytułu przekazania gospodarstwa rolnego następ-
cy, a tym samym prawa do świadczenia zbiegowego, z uwagi na brak wymaganego
30-letniego okresu prowadzenia gospodarstwa rolnego. Organ rentowy nie uwzględ-
nił okresu pracy w gospodarstwie rolnym rodziców, ponieważ wnioskodawca nie był
domownikiem w rozumieniu art. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników indywidualnych i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 286 ze zm.), a
„nadto pobiera świadczenie pracownicze z uwzględnieniem okresu pracy w szkol-
nictwie od 1953 roku”.
Wnioskodawca w odwołaniu domagał się zmiany decyzji i przyznania prawa
do „świadczenia zbiegowego”.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Częstochowie
uznał zaskarżoną decyzję za prawidłową i wyrokiem z 3 marca 1997 r. oddalił od-
wołanie.
W apelacji od tego wyroku wnioskodawca domagał się jego zmiany i przyzna-
nia prawa do pobierania w zbiegu emerytury pracowniczej i 1/2 emerytury rolnej.
Wyrokiem z 20 listopada 1997 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację. W uzasad-
nieniu wyroku Sąd podkreślił, iż prawo do pobierania świadczeń zbiegowych, tj.
emerytury pracowniczej z emeryturą rolną przewidywała ustawa z dnia 14 grudnia
1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników i członków ich rodzin (w brzmieniu na-
danym ustawą z dnia 24 lutego 1989 r., Dz. U. Nr 10, poz. 53). Dla nabycia prawa do
pobierania świadczeń w zbiegu należało spełnić warunki wynikające z tej ustawy;
zatem wnioskodawca pod rządami ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z
3
1989 r. Nr 24, poz. 133 ze zm.) musiałby spełnić warunki, od których było uzależnio-
ne przyznanie emerytury rolnej. Wprawdzie decyzją z 15 maja 1990 r. wnioskodawcy
przyznano emeryturę rolną, jednakże przyznanie to było warunkowe, tj. uzależnione
od przekazania gospodarstwa rolnego do końca 1990 r. oraz od ukończenia 60 lat
życia. Ustawa z 14 grudnia 1982 r. obowiązywała do 31 grudnia 1990 r. Z dniem 1
stycznia 1991 r. weszła w życie ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników (jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r. Nr 71, poz. 343). Zgodnie z art.
108 tejże ustawy, decyzja z 15 maja 1990 r. straciła moc, gdyż wnioskodawca przed
dniem wejścia w życie tej ustawy, tj. przed 1 stycznia 1991 r., nie spełnił wszystkich
wymagań, od których zależało przyznanie prawa do emerytury rolnej. Wprawdzie
przekazał gospodarstwo rolne w grudniu 1990 r., ale nie ukończył 60 lat, gdyż wiek
ten osiągnął dopiero w 1996 r. (ur. 25 marca 1936 r.).
Ponadto, biorąc pod uwagę, że wnioskodawca od 1984 r. pobiera emeryturę
pracowniczą, to - stosownie do art. 108 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpie-
czeniu społecznym rolników - nie ma podstaw do rozpatrywania uprawnień do eme-
rytury na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników indywidualnych i ich rodzin. Natomiast zbędne jest ustalenie prawa do eme-
rytury z ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, bo
ta ustawa nie przewiduje już zbiegu świadczeń, tj. emerytury pracowniczej i emerytu-
ry rolnej, a tego domagał się wnioskodawca w odwołaniu do Sądu Wojewódzkiego,
jak i w apelacji.
W kasacji opartej na podstawie z art. 391
1
pkt 1 KPC, tj. zarzucie naruszenia
art. 108 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
przez niesłuszne przyjęcie, iż ten przepis uniemożliwia uwzględnienie wniosku o
przyznanie „świadczenia zbiegowego”, wnioskodawca domagał się uchylenia zas-
karżonego wyroku i uwzględnienia „wniosku o przyznanie świadczenia zbiegowego”.
W uzasadnieniu kasacji podniósł, iż: 1) emerytura rolna została mu przyznana
na mocy decyzji z 15 maja 1990 r., a jedynie jej wypłata została zawieszona wobec
tego, iż w dacie wydania decyzji nie miał jeszcze 60 lat. Obecnie osiągnął ten wiek
oraz spełnia wszystkie ustawowe wymagania do otrzymania wnioskowanego „świad-
czenia zbiegowego”, w tym odpowiedni okres prowadzenia gospodarstwa rolnego. Z
dokumentów będących w dyspozycji KRUS-Oddziału Regionalnego w C. bezspornie
wynika, że prowadził gospodarstwo rolne od 1 września 1957 r. jako posiadacz sa-
moistny, a od 27 grudnia 1975 r. - jako jego właściciel; 2) emeryturę pracowniczą
4
otrzymał w 1984 r., a więc nie ubiega się obecnie o analogiczne świadczenie, gdyż
już je otrzymał. Natomiast ponawia wniosek o przyznanie w zbiegu świadczenia
rolnego, prawo do którego już nabył, a którego wypłata podlegała tylko czasowemu
zawieszeniu ex lege.
Pełnomocnik Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego w W. na rozpra-
wie przed Sądem Najwyższym wnosił o oddalenie kasacji z tego powodu, że wnios-
kodawca nie spełnia wymagań do przyznania emerytury rolnej, gdyż przy ustaleniu
prawa do emerytury pracowniczej został uwzględniony także okres jego pracy w gos-
podarstwie rodziców (lata 1952 -53).
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Nie jest trafny pogląd wyrażony w kasacji, iż decyzja z 15 maja 1990 r. prze-
sądza na korzyść żądanie wnioskodawcy przyznania emerytury rolnej w zbiegu z
pobieraną emeryturą pracowniczą na mocy art. 108 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r.
o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Decyzja z 15 maja 1990 r., mocą której ustalono prawo wnioskodawcy do
emerytury rolnej, była decyzją warunkową. Wydanie takich decyzji było możliwe pod
rządami ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników in-
dywidualnych i członków ich rodzin. W odniesieniu do wnioskodawcy wydanie takiej
decyzji oznaczało, że będzie mu przysługiwała emerytura rolna po osiągnięciu 60 lat
życia pod warunkiem przekazania gospodarstwa rolnego do końca grudnia 1990 r.
Wnioskodawca spełnił wymaganie przekazania gospodarstwa rolnego w zakreślo-
nym terminie, jednakże w dacie 31 grudnia 1990 r. nie miał jeszcze ukończonych 60
lat. Z dniem wejścia w życie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r., tj. z dniem 1 stycznia
1991 r., decyzje ustalające warunkowo prawo do świadczeń z ubezpieczenia spo-
łecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin utraciły moc, jeżeli warunki
nabycia prawa nie zostały spełnione przed dniem wejścia w życie ustawy a to sto-
sownie do art. 108 zdanie pierwsze.
Osoba zainteresowana może wprawdzie - stosownie do art. 108 zdanie drugie
- z chwilą spełnienia wszystkich warunków ponowić wniosek o załatwienie sprawy
według dotychczasowych przepisów, jednakże jej prawo do emerytury musi być po-
nownie ustalane, a to z uwagi na to, iż poprzednio wydana decyzja warunkowa utra-
ciła moc. Oznacza to, że ustalenia zawarte w takiej decyzji nie mają mocy wiążącej.
5
Ustawodawca jedynie stworzył możliwość rozpatrzenia ponownie wniosków takich
osób na podstawie dotychczasowych przepisów. Nie można bowiem wyłączyć sytua-
cji, iż przyznanie świadczenia na podstawie dotychczasowych przepisów jest korzys-
tne dla osoby zainteresowanej. Oczywiście, odnosić się to może tylko do osób, które
przekazały gospodarstwo rolne do końca 1990 r. Przekazanie gospodarstwa bowiem
stanowiło - poza ściśle określonymi wyjątkami - warunek ubiegania się o przyznanie
świadczeń emerytalno - rentowych na podstawie dotychczasowych przepisów.
Nie jest uzasadniony także następny zarzut kasacji, iż dokumentacja znajdu-
jąca się w aktach rentowych przeczy ustaleniu, że wnioskodawca prowadził gospo-
darstwo rolne jako samoistny posiadacz dopiero od 1966 r. Wbrew twierdzeniom
wnioskodawcy, że prowadził gospodarstwo jako samoistny posiadacz już od 1957 r.,
przeprowadzone przez organ rentowy postępowanie dowodowe potwierdziło prowa-
dzenie gospodarstwa w takim charakterze dopiero od 1966 r. Ma to istotne znacze-
nie, gdy chodzi o ocenę prawa wnioskodawcy do emerytury rolnej w świetle art. 21
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidual-
nych i członków ich rodzin. Przepis ten bowiem wymaga wykazania się prowadze-
niem gospodarstwa rolnego lub pracy w nim przez okres co najmniej 30 lat, gdy rol-
nikiem jest mężczyzna. Nie ma zaś podstaw do uwzględnienia okresu pracy wnios-
kodawcy w gospodarstwie rolnym rodziców. Wprawdzie pojęcie domownika zostało
wprowadzone dopiero w ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r., jednakże wyszczegól-
nione w art. 2 pkt 2 tejże ustawy wymagania, jakim powinien odpowiadać członek
rodziny rolnika, by można było uznać go za domownika, należy pomocniczo stoso-
wać także przy dokonywaniu oceny, czy istnieje podstawa do zaliczenia osobie zain-
teresowanej pracy w gospodarstwie rolnym w okresach wcześniejszych. Chodzi więc
o takich członków rodziny rolnika, którzy pozostają we wspólnym gospodarstwie do-
mowym z rolnikiem, nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia społecznego na pods-
tawie innych przepisów, a ponadto praca w gospodarstwie rolnym stanowi dla nich
główne źródło utrzymania. Wnioskodawca od 1953 roku do 1983 r. nieprzerwanie
pracował jako nauczyciel. Dlatego słusznie organ rentowy, z czym następnie zgodził
się Sąd Wojewódzki, nie uwzględnił okresu jego pracy w gospodarstwie rolnym
rodziców, co w konsekwencji przesądziło o negatywnym załatwieniu jego wniosku z
dnia 9 lutego 1997 r. Wnioskodawca bowiem nie spełnia wymagania prowadzenia
gospodarstwa rolnego i pracy w nim co najmniej przez okres 30 lat.
6
Nie ulega wątpliwości, że osoby, które pobierały przed dniem 1 stycznia 1989
r. (tj. przed wejściem w życie ustawy z dnia 24 lutego 1989 r. o zmianie ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin, Dz. U. Nr
10, poz. 53) świadczenie rolnicze w zbiegu z innymi świadczeniami o charakterze
rentowym albo przed tym dniem pobierały jedno świadczenie, ale złożyły wniosek o
świadczenie rolnicze i przekazały gospodarstwo rolne do dnia 31 grudnia 1990 r. i
mają z tego tytułu przyznane świadczenie rolnicze, są uprawnione do pobierania tych
świadczeń na zasadach dotychczasowych (art. 107 ustawy z dnia 20 grudnia 1990
r.). Z dobrodziejstwa tego korzystają więc także osoby, które miały przyznaną
wcześniej emeryturę pracowniczą, a następnie w uwzględnieniu wniosku o emerytu-
rę rolną złożonego do 30 czerwca 1990 r. i po przekazaniu gospodarstwa rolnego do
31 grudnia 1990 r. otrzymały taką emeryturę. Przepisy dotychczasowe dopuszczały
bowiem także zbieg emerytury rolnej z emeryturą z innego ubezpieczenia społecz-
nego.
Zdaniem Sądu Najwyższego, zasadę tę należy także stosować do osób, które
przed dniem 1 stycznia 1991 r. pobierały emeryturę pracowniczą oraz złożyły wnio-
sek o emeryturę rolną do 30 czerwca 1990 r. i przekazały gospodarstwo rolne do 31
grudnia 1990 r., jednakże otrzymały decyzję ustalającą warunkowo prawo do eme-
rytury rolnej tylko z uwagi na nieosiągnięcie wieku emerytalnego, o ile po rozpozna-
niu obecnie ich wniosków o załatwienie sprawy według dotychczasowych przepisów
spełniają warunki do przyznania emerytury rolnej według dotychczasowych zasad.
Osoby takie bowiem także przekazały gospodarstwa rolne, a więc „pozbyły się”
swego „warsztatu pracy” co było warunkiem przyznania świadczeń rolniczych według
dotychczasowych przepisów. To, że nie osiągnęły one jeszcze wieku emerytalnego,
przewidzianego w ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników indywidualnych i członków ich rodzin, nie powinno działać na ich niekorzyść,
skoro już nie miały w swoim posiadaniu gospodarstwa, które przekazały licząc na
przyznanie emerytury rolnej po dojściu do tego wieku, a co było zgodne z wolą
prawodawcy dokonania zmiany pokoleniowej w rolnictwie. Zdaniem Sądu Najwyż-
szego w tym kierunku należy zatem wykładać art. 108 ustawy z dnia 20 grudnia 1990
r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Mimo wyjątkowego charakteru tego
przepisu nie można poprzestać wyłącznie na wykładni językowej z pominięciem wy-
kładni celowościowej i systemowej. Odmienna wykładnia byłaby nieuzasadniona jako
krzywdząca takie osoby. W dacie przekazywania gospodarstwa - zgodnie z wymo-
7
gami obowiązujących przepisów, nie mogły bowiem one przewidzieć, że przekazanie
gospodarstwa rolnego nie przyniesie im żadnej korzyści w zakresie prawa do eme-
rytury rolnej.
Powyższe rozważania nie mogą jednak doprowadzić do podważenia rozs-
trzygnięcia niniejszej sprawy. Dlatego kasacja podlega oddaleniu na mocy art. 393
12
KPC.
========================================