Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 grudnia 1998 r.
II UKN 359/98
Poborowy, odbywający zastępczą służbę wojskową, nie jest żołnierzem
niezawodowym w rozumieniu art. 34 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopa-
trzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (jednolity tekst:
Dz.U. z 1983 r. Nr 13, poz. 68 ze zm.).
Przewodniczący: SSN Teresa Romer, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka,
Jadwiga Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 8 grudnia 1998 r. sprawy z wniosku
Andrzeja W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w P. o rentę
inwalidzką wojskową, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjne-
go-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie z dnia 8 maja 1998 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Przemyślu wyro-
kiem z dnia 12 lutego 1998 r. oddalił odwołanie Andrzeja W. od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w P. z dnia 13 kwietnia 1997 r. wstrzymującej
dalszą wypłatę renty inwalidzkiej wojskowej. Sąd Wojewódzki uznał, że w świetle
niespornych okoliczności faktycznych nie przysługuje wnioskodawcy renta inwalidzka
wojskowa, gdyż istotne pogorszenie jego psychicznego stanu zdrowia nastąpiło
podczas odbywania zastępczej służby poborowych w czasie od 18 sierpnia 1983 r.
do 25 maja 1985 r. Tymczasem zgodnie z art. 207 ust. 3 ustawy z dnia 21 listopada
1967 r. o powszechnym obowiązku obrony RP (jednolity tekst: Dz.U. z 1988 r. Nr 30,
poz. 207) poborowemu odbywającemu zastępczą służbę wojskową - poza inwalidz-
twem spowodowanym wypadkiem lub chorobą zawodową - przysługują jedynie
świadczenia przewidziane w ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich
rodzin. Oznacza to, że wnioskodawcy przysługuje prawo do renty inwalidzkiej z tytułu
2
całkowitej niezdolności do pracy na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r., nie
przysługuje mu natomiast renta inwalidzka wojskowa. Dlatego organ rentowy miał
podstawę do wstrzymania wypłacanej wnioskodawcy renty, gdyż była nieprawnie
przyznana.
Na skutek apelacji powoda rozpoznawał sprawę Sąd Apelacyjny w Rzeszo-
wie, który wyrokiem z dnia 8 maja 1998 r. oddalił apelację. Sąd drugiej instancji pod-
niósł, że według art. 35 ust. 1 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu emery-
talnym inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z
1983 r. Nr 13, poz. 68 ze zm.) renta inwalidzka przysługuje żołnierzom niezawodo-
wym, którymi według art. 34 pkt 1 są szeregowi i podoficerowie odbywający zasadni-
czą służbę wojskową. Jednak ze względu na treść art. 55 i art. 82 wymienionej wyżej
ustawy oraz art. 189 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku
obrony służba zastępcza przewidziana w dziale VI tej ustawy nie jest tożsama ze
służbą wojskową w rozumieniu art. 55 ustawy, a tym samym nie może być uznana za
zasadniczą służbę wojskową. Służba zastępcza polega na wykonywaniu w czasie
pokoju prac na rzecz ochrony środowiska, służby zdrowia, opieki społecznej, gospo-
darki wodnej, ochrony przeciwpożarowej oraz na rzecz innych zakładów użyteczno-
ści publicznej (art. 189 ust. 2 ustawy o powszechnym obowiązku obrony). Również
tryb kierowania do odbycia zastępczej służby wojskowej jest inny od trybu przewi-
dzianego dla zasadniczej służby wojskowej (art. 191 ustawy). Dlatego osoby skiero-
wane do odbycia zastępczej służby wojskowej, w razie uszczerbku na zdrowiu lub
inwalidztwa pozostającego w związku z tą służbą, mają prawo do świadczeń na za-
sadach i w trybie przewidzianych dla pracowników. Wobec tego, że wnioskodawca
nie miał prawa do renty inwalidy wojskowego, Sąd Wojewódzki trafnie uznał, iż organ
rentowy miał podstawę do wstrzymania mu wypłaty tego świadczenia, stosownie do
art. 102 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.).
Od wyroku Sądu Apelacyjnego powód wniósł kasację, w której zarzucił naru-
szenie prawa materialnego, tj. przepisów: art. 35 ust. 1 w związku z art. 30 ust. 1 i
art. 34 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojsko-
wych oraz ich rodzin przez błędną ich wykładnię polegającą na przyjęciu, że służba
zastępcza nie jest czynną służbą wojskową i że wobec tego wymienione przepisy nie
mają zastosowania do wnioskodawcy; art. 55, art. 82 i art. 189 ustawy z dnia 21 lis-
topada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony RP wskutek wadliwego przyjęcia,
3
że służba zastępcza nie może być uznana za służbę wojskową bądź za zasadniczą
służbę wojskową; art. 197 ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP w wyniku
niesłusznego zastosowania tego przepisu wobec wnioskodawcy w kwestii renty in-
walidy wojskowego; art. 102 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopa-
trzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin przez niewłaściwe zastosowanie tego
przepisu do sytuacji wnioskodawcy.
Główna teza kasacji sprowadza się do twierdzenia, że art. 189 ust. 2 ustawy o
powszechnym obowiązku obrony RP nie jest przeszkodą do utożsamiania służby
zastępczej ze służbą wojskową (i zasadniczą służbą wojskową), gdyż wojsko, co
powszechnie wiadomo, w szerokim zakresie swoich działań wykonuje również prace
na rzecz ochrony środowiska, służby zdrowia, opieki społecznej itp. Nie można więc
z art. 189 ust. 2 ustawy wyprowadzać niekorzystnych dla wnioskodawcy skutków gdy
chodzi o uprawnienia rentowe. Ponadto - zdaniem skarżącego - Sąd Apelacyjny,
uznając za zasadne wstrzymanie wnioskodawcy dalszej wypłaty renty inwalidzkiej
wojskowej, nie zbadał, czy wnioskodawca rzeczywiście uległ wypadkowi podczas
służby zastępczej, co było przedmiotem twierdzenia apelacji i co miałoby wpływ na
rozstrzygnięcie sprawy. Zatem art. 102 ust. 1 pkt 4 ustawy o zaopatrzeniu emerytal-
nym pracowników i ich rodzin został niewłaściwie zastosowany. Skarżący wskazał
również, że ustalenia Sądu Apelacyjnego są inne niż ustalenia Sądu Wojewódzkiego,
a także podana przez te Sądy podstawa prawna rozstrzygnięcia.
Przytaczając powyższe zarzuty skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wy-
roku i przyznanie mu prawa do renty inwalidy wojskowego wraz z wznowieniem wy-
płaty tej renty od dnia 1 maja 1997 r., ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu w Rzeszowie do ponownego rozpozna-
nia, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i wyroku Sądu Wojewódzkiego w
Przemyślu i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoz-
nania albo też o uchylenie wyroków obu Sądów orzekających w sprawie i decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w P. z dnia 14 kwietnia 1997 r. [...] i
przekazanie sprawy organowi rentowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na podstawie decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w P. z dnia
29 kwietnia 1993 r. wnioskodawca pobierał rentę inwalidy wojskowego według II
4
grupy inwalidów od dnia 1 lutego 1992 r. Z decyzji tej wynika, że jej podstawę prawną
stanowiły przepisy ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojen-
nych i wojskowych oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 13, poz. 68 ze
zm.), a podstawę faktyczną - pogorszenie się stanu zdrowia wnioskodawcy w czasie
pełnienia służby wojskowej. Tymczasem w okresie od 18 sierpnia 1983 r. do 25
marca 1985 r. wnioskodawca nie odbywał czynnej służby wojskowej, lecz zastępczą
służbę wojskową. W związku z tym organ rentowy decyzją z dnia 14 kwietnia 1997 r.
wstrzymał od dnia 1 maja 1997 r. wypłatę tej renty jako świadczenia „przyznanego
nieprawnie”.
Przepis art. 102 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) stanowi, że
wypłatę świadczeń wstrzymuje się, jeżeli okaże się, że prawo do świadczeń nie ist-
niało. Pomijając na tym etapie rozważań kwestię zasadności zastosowania wzglę-
dem wnioskodawcy wymienionego przepisu, należy stwierdzić, że w postępowaniu
sądowym wnioskodawca nie mógł zwalczać powyższej decyzji twierdzeniem, że w
czasie zastępczej służby wojskowej uległ wypadkowi, wobec czego - pomijając przy-
czynę decyzji o wstrzymaniu wypłaty świadczenia - z powodu tego wypadku przysłu-
guje mu renta inwalidy wojskowego. W myśl bowiem art. 88 ustawy do wydawania
decyzji w sprawach świadczeń uprawnione są oddziały Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych lub inne jednostki organizacyjne określone w przepisach odrębnych, nato-
miast stosownie do art. 4778
KPC w związku z art. 90 ust. 1 ustawy do sądów woje-
wódzkich należy rozpoznanie środków odwoławczych od tych decyzji. Oznacza to, że
ani Sąd Wojewódzki ani Sąd Apelacyjny nie mógł przed wydaniem decyzji w przed-
miocie renty inwalidzkiej z tytułu wypadku podczas zastępczej służby wojskowej
badać tej kwestii, a tym bardziej ustalić, że skarżący jest bądź nie jest inwalidą z po-
wodu tego wypadku. Przedstawione uwagi prowadzą więc do wniosku, że w oma-
wianym aspekcie nie nastąpiło naruszenie przez Sąd Apelacyjny art. 102 ust. 1 pkt 4
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r., gdyż Sąd ten niewadliwie uznał, że istota sprawy
wynika z decyzji organu rentowego z dnia 14 kwietnia 1997 r. i dotyczy wstrzymania
wnioskodawcy wypłaty renty inwalidzkiej wojskowej.
Skupiając się na tej istocie należy rozstrzygnąć pozostałe zarzuty kasacji,
mając nadal na uwadze art. 102 ust. 1 pkt 4 wymienionej wyżej ustawy i przewidzia-
ny w tym przepisie warunek wstrzymania wypłaty świadczenia, jakim jest nieistnienie
do niego prawa.
5
Pogorszenie stanu zdrowia skarżącego w stopniu powodującym całkowitą nie-
zdolność do pracy (poprzednio: II grupa inwalidów) nastąpiło podczas odbywania
przez niego służby zastępczej. Służba zastępcza została uregulowana w Dziale VI w
art. 189-199 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony
RP (jednolity tekst: Dz.U. z 1992 r. Nr 4, poz. 16 ze zm.). Przepis art. 55 ustawy, roz-
poczynający Dział III pod nazwą „Służba Wojskowa”, stanowi, że obowiązek służby
wojskowej polega na odbywaniu zasadniczej służby wojskowej przez poborowych,
odbywaniu zajęć wojskowych oraz przeszkolenia wojskowego przez studentów i ab-
solwentów szkół wyższych, odbywaniu ćwiczeń wojskowych oraz okresowej służby
wojskowej przez żołnierzy rezerwy (ust. 1). Ponadto poborowi w ramach obowiązku
służby wojskowej mogą być przeznaczeni do odbycia zasadniczej służby lub szkole-
nia poborowych w obronie cywilnej (ust. 2). Jest także równoznaczne ze spełnianiem
obowiązku zasadniczej służby wojskowej pełnienie przez poborowych służby w
formacjach uzbrojonych nie wchodzących w skład Sił Zbrojnych. Stosownie do art. 59
omawianej ustawy żołnierzami w czynnej służbie wojskowej są osoby, które odby-
wają: zasadniczą służbę wojskową, nadterminową zasadniczą służbę wojskową,
przeszkolenie wojskowe, ćwiczenia wojskowe, okresową służbę wojskową (ust. 1) jak
również osoby, które pełnią służbę wojskową w razie ogłoszenia mobilizacji w czasie
wojny (ust. 2).
Jak wynika z treści przytoczonych przepisów, obowiązek pełnienia służby
wojskowej nie obejmuje służby zastępczej, a żołnierzami w czynnej służbie wojsko-
wej nie są poborowi, którzy na skutek swojego wniosku zostali skierowani do odbycia
służby zastępczej. W myśl art. 189 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. służba zas-
tępcza polega na wykonywaniu w czasie pokoju prac na rzecz ochrony środowiska,
służby zdrowia, opieki społecznej, gospodarki wodnej, ochrony przeciwpożarowej,
budownictwa mieszkaniowego, łączności oraz innych zakładów użyteczności pub-
licznej. Podstawą uzasadniającą ubieganie się poborowego o skierowanie go do od-
bycia służby zastępczej są przekonania religijne poborowego lub wyznawane przez
niego zasady moralne (art. 189 ust. 1 ustawy). Załatwiony pozytywnie (w formie
orzeczenia) przez komisję poborową wniosek stanowi dla kierownika wojewódzkiego
urzędu pracy podstawę do skierowania poborowego do zakładu pracy w celu odbycia
służby zastępczej (art. 191 ust. 1). Kierownik tego urzędu zawiera z wskazanymi
przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej zakładami pracy umowę o wykonanie pracy
przez poborowych skierowanych do odbycia służby zastępczej (art. 191 ust. 4), zaś
6
zakład pracy, w którym ma być odbywana służba zastępcza, jest obowiązany przyjąć
poborowego i zapewnić mu warunki wykonywania wskazanego rodzaju pracy (art.
191 ust. 8). Poborowym odbywającym służbę zastępczą przysługują od zakładu
pracy, w którym odbywają tę służbę, świadczenia w naturze i świadczenia pieniężne
(art. 193). Jednak poborowi nie pozostają w stosunku pracy z zakładem, w którym
odbywają tę służbę (art. 194 ust. 1), choć stosuje się do nich odpowiednio przepisy
Kodeksu pracy o obowiązkach zakładu pracy, obowiązkach pracownika, nagrodach i
wyróżnieniach, karach za naruszenia porządku i dyscypliny pracy, o odpowiedzial-
ności materialnej pracownika, o czasie pracy oraz bezpieczeństwie i higienie pracy, z
tym że za wynagrodzenie pracownika uważa się świadczenie pieniężne w wysokości
odpowiadającej grupie uposażenia zasadniczego według stopnia wojskowego żołnie-
rza odbywającego zasadniczą służbę wojskową w stopniu wojskowym szeregowego.
Jak z przytoczonej regulacji wynika, w żadnym z przepisów ustawy poborowi
odbywający służbę zastępczą nie zostali nazwani „żołnierzami”, a odbywana przez
nich służba zastępcza nie została potraktowana jako służba wojskowa. Pojęciem
„służba wojskowa” zawartym w art. 55 objął ustawodawca zasadniczą służbę wojs-
kową poborowych (art. 82-90), zajęcia wojskowe oraz przeszkolenie wojskowe stu-
dentów i absolwentów szkół wyższych (art. 91-98), ćwiczenia wojskowe oraz okre-
sową służbę wojskową żołnierzy rezerwy (art. 99-108), a także pełnienie czynnej
służby wojskowej w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny (art. 109-117). Re-
dakcja art. 55 ustawy upoważnia przy tym do wniosku, że jest to wyczerpujące wy-
mienienie stanów faktycznych uznanych za służbę wojskową. Jest również charakte-
rystyczne, że zarówno służba, jak i przeszkolenie lub ćwiczenia muszą być „wojsko-
we”.
Tymczasem z istoty służby zastępczej określonej w art. 189 ust. 2 omawianej
ustawy wynika, że polega ona na wykonywaniu prac użytecznych społecznie wymie-
nionych w tym przepisie nie wyłączając wykonywania pracy na rzecz jednostek or-
ganizacyjnych kościołów i innych związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji
prawnej. Miejscem wykonywania służby zastępczej nie jest jednostka wojskowa wraz
z porządkiem określonym regulaminem wojskowym, lecz zakład pracy i obowiązujący
w nim porządek wynikający z Kodeksu pracy. Do poborowych odbywających służbę
zastępczą stosuje się bowiem w tej mierze odpowiednio przepisy Kodeksu pracy (art.
194 ust. 2 ustawy). W zgodności z tymi przepisami pozostaje również unormowanie
7
dotyczące roszczeń poborowych odbywających służbę zastępczą w razie doznania
przez nich uszczerbku na zdrowiu w czasie odbywania tej służby.
Ogólnie rzecz ujmując art. 197 i następne ustawy z dnia 21 listopada 1967 r.
wyłączają stosowanie wobec poborowych odbywających służbę zastępczą przepisów
ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych
oraz ich rodzin. Zawierają bowiem regulację z jednej strony odsyłającą do stosowa-
nia przepisów o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych
oraz do przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (gdy chodzi
o odprawę pośmiertną - także do Kodeksu pracy), z drugiej zaś strony - do odpo-
wiedniego stosowania jej przepisów, tj. art. 118-122, art. 125-132 i art. 136, które nie
dotyczą roszczeń z tytułu uszczerbku na zdrowiu, lecz szczególnych uprawnień żoł-
nierzy będących pracownikami w chwili powołania do służby wojskowej oraz człon-
ków ich rodzin. Powyższe unormowanie, przy jednoczesnym braku podstaw do
uznania poborowego odbywającego służbę zastępczą za żołnierza, sprawia, że Sądy
obu instancji prawidłowo przyjęły, iż wnioskodawca nie mógł być traktowany jako żoł-
nierz w rozumieniu art. 34 ustawy z dnia 29 maja 1974 r., a pogorszenie stanu jego
zdrowia, które wystąpiło podczas odbywania służby zastępczej - jako inwalidztwo
pozostające w związku ze służbą wojskową (art. 31 ustawy). Według art. 35 wymie-
nionej ustawy renta inwalidzka przysługuje tylko temu żołnierzowi, o którym mowa w
art. 30 ust. 1. Ten zaś przepis nie zalicza do żołnierzy poborowych odbywających
służbę zastępczą. W konsekwencji należy podzielić kolejny wniosek Sądu Apelacyj-
nego, ten mianowicie, że po stronie wnioskodawcy nie istniało prawo do świadczenia
w postaci renty inwalidzkiej wojskowej, a zatem nie można zarzucić temu Sądowi
naruszenia art. 102 ust. 1 pkt 4 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin, przewidującego wstrzymanie wypłaty świadczenia wtedy, gdy mimo jego
przyznania, prawo do niego nie istniało. Z przedstawianych wyżej rozważań wynikają
również przyczyny, dla których Sąd Najwyższy podzielił wykładnię art. 35 ust. 1 w
związku z art. 30 ust. 1 i art. 34 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwali-
dów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin przyjętą przez Sąd Apelacyjny, a także
wykładnię dotyczącą art. 55, art. 82 i art. 189 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o
powszechnym obowiązku obrony RP.
Z tych względów Sąd Najwyższy oddalił kasację jako nie zawierającą uspra-
wiedliwionych podstaw (art. 39312
KPC).
========================================