Pełny tekst orzeczenia

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 9 września 1999 r.
III ZP 5/99
Przewodniczący: Prezes SN Jan Wasilewski, Sędziowie SN: Teresa
Flemming-Kulesza, Kazimierz Jaśkowski (sprawozdawca), Zbigniew Myszka, Teresa
Romer, Walerian Sanetra, Jadwiga Skibińska-Adamowicz (współsprawozdawca).
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony
Kaszczyszyn, w sprawie z powództwa Jana K. przeciwko Przedsiębiorstwu Produk-
cyjnemu „H.” S.A. w K. o odszkodowanie i sprostowanie świadectwa pracy, po roz-
poznaniu w dniu 9 września 1999 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez
skład trzech sędziów Sądu Najwyższego postanowieniem z dnia 17 lutego 1999 r.,
sygn. akt I PKN 577/99:
Czy wskazanie w piśmie o rozwiązaniu umowy o pracę bez wypowiedzenia
daty wcześniejszej niż dzień złożenia oświadczenia woli o rozwiązaniu niezwłocznym
stanowi naruszenie przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę w tym trybie w rozu-
mieniu art. 56 § 1 KP ?
podjął następującą uchwałę:
Wskazanie przez pracodawcę w oświadczeniu woli o rozwiązaniu bez
wypowiedzenia umowy o pracę wcześniejszego terminu ustania stosunku
pracy niż złożenie tego oświadczenia nie uzasadnia roszczeń pracownika z art.
56 § 1 KP.
U z a s a d n i e n i e
Skład trzech sędziów Sądu Najwyższego postanowieniem z dnia 17 lutego
1999 r., I PKN 577/98, przekazał do rozstrzygnięcia składowi powiększonemu Sądu
Najwyższego zagadnienie prawne wskazane w sentencji uchwały. W sprawie będą-
cej przedmiotem rozstrzygnięcia Sądy obu instancji uznały, że nie jest dopuszczalne
2
rozwiązanie stosunku pracy bez wypowiedzenia z datą wsteczną (powód otrzymał
dnia 23 maja 1997 r. pismo rozwiązujące stosunek pracy z dniem 22 maja tegoż
roku) i dlatego zasądzono na rzecz powoda odszkodowanie na podstawie art. 56 w
związku z art. 58 KP. Sąd drugiej instancji powołał się na przepis art. 61 KC (mający
zastosowanie na podstawie art. 300 KP), z którego wynika, że oświadczenie praco-
dawcy nie może mieć mocy wstecznej. Sąd ten wskazał, że podanie przez praco-
dawcę w piśmie rozwiązującym stosunek pracy bez wypowiedzenia daty rozwiązania
tego stosunku w sytuacji, gdy pismo takie pracownik otrzymuje następnego dnia po
tej dacie, uznać należy za wadę pisma. Zgodnie bowiem z przepisem art. 56 KC
czynność prawna wywołuje skutki przede wszystkim wyrażone w samej czynności. W
przypadku, gdy czynność prawna jako sprzeczna z ustawą byłaby nieważna mogłoby
wprawdzie dojść do konwalidacji tej czynności w ten sposób, że na miejsce nieważ-
nych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy (art. 58
KC). Warunkiem jednak takiej konwalidacji jest uregulowanie ustawowe dopuszcza-
jące zastąpienie nieważnych postanowień czynności prawnej odpowiednimi przepi-
sami ustawy. Według Sądu drugiej instancji taką konwalidację przepisy Kodeksu
pracy przewidują w art. 18 i art. 49. Przepisy Kodeksu pracy dotyczące rozwiązania
niezwłocznego nie odsyłają jednakże do zasad określonych w art. 18 i 49 KP co
oznacza, iż przy badaniu zgodności z prawem czynności pracodawcy rozwiązującej
stosunek pracy bez wypowiedzenia na miejsce nieważnych postanowień takiej czyn-
ności nie wchodzą odpowiednie przepisy ustawy, a w szczególności art. 61 KC w
związku z art. 300 KP i art. 30 § 1 pkt 3 KP. Określenie przez pracodawcę daty roz-
wiązania stosunku pracy bez wypowiedzenia jest składnikiem czynności prawnej
pracodawcy przedmiotowo istotnym. Oznacza to, iż składnik ten wadliwie oznaczony
pociąga za sobą następstwa określone w art. 56 § 1 KP, gdyż stanowi rozwiązanie
umowy o pracę bez wypowiedzenia z naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu
umów o pracę w tym trybie.
Skład trzech sędziów Sądu Najwyższego stwierdził, iż zasadniczym powodem
skierowania pytania do rozpatrzenia przez skład powiększony jest rozbieżność
orzecznictwa Sądu Najwyższego, jaka ujawniła się w związku z rozpoznawaną
sprawą. W szczególności dotyczy to stanowiska wyrażonego w wyroku z dnia 19
stycznia 1998 r., I PKN 477/97 (OSNAPiUS 1998 nr 23, poz. 685) oraz w uchwale z
dnia 6 października 1998 r., III ZP 31/98 (OSNAPiUS 1999 nr 3, poz. 80). W wyroku
z 19 stycznia 1998 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że ponieważ rozwiązanie umowy o
3
pracę w trybie art. 52 KP następuje w wyniku złożenia przez pracodawcę oświadcze-
nia woli, to jego skutek rozwiązujący zgodnie z prawem nie może być określony
wstecznie względem daty złożenia oświadczenia, gdyż żaden przepis na to nie poz-
wala. W wyroku tym Sąd Najwyższy ocenił, że w orzecznictwie kwestia ta nie budzi
wątpliwości i jako przykład powołał wyrok z dnia 22 maja 1986 r., I PR 38/86 (Służba
Pracownicza 1987 r. nr 1, poz. 30), w którym stwierdzono, że do rozwiązania bez
wypowiedzenia w rozumieniu art. 52 KP dochodzi w następstwie stosownego
oświadczenia woli. To oświadczenie ma charakter stwarzający dopiero ze skutkiem
na przyszłość nową sytuację prawną (rozwiązanie stosunku pracy). Skutek rozwią-
zujący takiego oświadczenia wynika z jego treści i następuje w dacie w niej oznaczo-
nej. Czym innym jest bowiem data złożenia oświadczenia woli, a czym innym skutek
rozwiązujący, który jest zgodny z treścią oświadczenia o rozwiązaniu. Nie można
więc uznać, że rozwiązanie umowy następuje w dacie złożenia oświadczenia woli, a
nie w dacie określonej w oświadczeniu pracodawcy. W tym zakresie nie ma zasto-
sowania przepis art. 49 KP, który przesuwa datę rozwiązania umowy o pracę w przy-
padku zastosowania krótszego okresu wypowiedzenia. Przepis art. 61 KC rozstrzy-
ga jedynie kwestię dotyczącą tego, jak należy postępować w przypadku, gdy po-
wstaje wątpliwość, w jakiej chwili zostaje złożone oświadczenie woli, natomiast nie
rozstrzyga zagadnienia, czy skutek czynności prawnej będzie powstawał wcześniej
niż w dacie złożenia oświadczenia woli. Z istoty rozwiązania niezwłocznego wynika,
iż jest to oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie. Rozwiązanie to nas-
tępuje bez zachowania okresu wypowiedzenia, ale to nie znaczy, że także i bez za-
chowania wymagania, iż rozwiązanie nie może nastąpić przed złożeniem oświadcze-
nia woli drugiej osobie. Konstrukcja rozwiązania niezwłocznego jest taka, że wywo-
łuje ono skutek mimo, iż jest wadliwe, wadliwość zaś jego polegać może także i na
tym, że wolą pracodawcy jest rozwiązanie stosunku pracy z określoną w piśmie datą,
mimo że zostaje złożone w terminie późniejszym. Istotne z funkcjonalnego punktu
widzenia jest przy tym to, że z reguły w takich przypadkach pracodawcy za datę roz-
wiązania umowy o pracę uważają dzień wskazany w piśmie o rozwiązaniu nie-
zwłocznym, a nie dzień złożenia oświadczenia woli i w konsekwencji w świadectwie
pracy wpisują pierwszą z tych dat.
Inne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale z 6 października 1998 r.
stwierdzając, że pisemne oświadczenie woli pracodawcy o rozwiązaniu umowy o
pracę bez wypowiedzenia nie musi wskazywać terminu ustania stosunku pracy, który
4
to skutek następuje zawsze w dacie dojścia oświadczenia do adresata w sposób
umożliwiający mu realne zapoznanie się z jego treścią (art. 61 KC w związku z art.
300 KP). Złożenie oświadczenia ze wskazaniem terminu przypadającego przed tą
datą nie jest więc naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę w tym try-
bie (art. 56 § 1 KP). W uzasadnieniu stwierdzono, że do przesłanek zgodnego z pra-
wem zastosowania trybu niezwłocznego rozwiązania umowy o pracę nie należy
podanie w piśmie pracodawcy terminu jej rozwiązania. Podawanie tego terminu nie
jest konieczne dlatego, że pisemny wyraz oświadczenia woli pracodawcy musi być
pracownikowi udostępniony zgodnie z art. 61 KC. Rozwiązanie stosunku pracy z
wsteczną datą nie jest w świetle powołanego przepisu w ogóle możliwe. Nie ma przy
tym znaczenia, czy wskazany przez pracodawcę ewentualny termin rozwiązania sto-
sunku pracy poprzedza jedynie moment dojścia oświadczenia woli do pracownika,
czy również datę podpisania pisma zawierającego to oświadczenie. W każdej z tych
sytuacji ustanie stosunku pracy następuje bowiem w momencie określonym w spo-
sób przewidziany w art. 61 KC.
Na tle tej argumentacji należy – zdaniem składu sędziów Sądu Najwyższego
przedstawiającego pytanie - zgłosić następujące uwagi. Z przepisu art. 61 KC wcale
nie wynika, że rozwiązanie niezwłoczne jest czynnością prawną, która ma być złożo-
na innej osobie, ta jego właściwość wynika z samej jego natury, a nie z przepisu, któ-
rego celem jest jedynie wskazanie sposobu rozstrzygania wątpliwości dotyczących
momentu, który należy uważać za chwilę złożenia oświadczenia woli. Trudno przyjąć,
że z art. 61 KC wynika, iż w przypadku jeżeli wolą strony - która może mylnie inter-
pretować stan prawny - jest rozwiązanie umowy o pracę w określonej dacie (wskaza-
nej w jej piśmie), to rozwiązanie to następuje w innej dacie (dacie złożenia oświad-
czenia woli). Trudno także zakładać, iż nie ma takich czynności prawnych składanych
innej osobie, do istoty których należy możliwość wywołania skutku w chwili wcześ-
niejszej niż data złożenia oświadczenia woli pod warunkiem, że oświadczenie to zos-
tanie złożone, a to oznacza, iż art. 61 KC nie ustanawia jakiejś generalnej reguły, że
wskazanie daty wcześniejszej niż data złożenia oświadczenia woli jest równoznaczne
z wywołaniem skutku najwcześniej w tej drugiej dacie. Przedstawiając zagadnienie
prawne podniesiono, iż wątpliwe jest twierdzenie, że w przypadku rozwiązania nie-
zwłocznego podanie w piśmie terminu rozwiązania umowy nie należy do przesłanek
tego „trybu”. Termin rozwiązania wskazywany jest przez podanie, iż jest to rozwiąza-
nie bez zachowania okresu wypowiedzenia. Jeżeli pracodawca się do tego ograniczy
5
to oznacza, iż wskazanym przez niego terminem rozwiązania jest data złożenia przez
niego stosownego oświadczenia woli. Nie można mu jednak zabronić, by treścią
swojego oświadczenia woli rozwiązał stosunek pracy w konkretnie ustalonej przez
siebie dacie, która może być wcześniejsza lub późniejsza od daty złożenia oświad-
czenia woli. Rozwiązanie niezwłoczne charakteryzuje się tym, iż następuje bez za-
chowania okresu wypowiedzenia. Pracodawca jest upoważniony tylko do pozbawie-
nia pracownika okresu wypowiedzenia, a nie do rozwiązania z nim umowy o pracę
jeszcze przed złożeniem stosownego oświadczenia woli. Jeżeli zaś to czyni, to jego
oświadczenie woli jest dotknięte wadą prawną. Innego zdania jest Sąd Najwyższy
wyrażając w uchwale z 6 października 1998 r. pogląd, że ewentualne wskazanie w
pisemnym oświadczeniu woli pracodawcy o rozwiązaniu umowy o pracę bez wypo-
wiedzenia, wstecznej daty ustania stosunku pracy, nie jest w rozumieniu art. 56 § 1
KP naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę w tym trybie, wobec
czego nie rodzi dla pracownika roszczeń o przywrócenie do pracy na poprzednich
warunkach albo o odszkodowanie. W takiej sytuacji stosunek pracy nie ustaje w ter-
minie podanym w oświadczeniu pracodawcy, tylko w terminie późniejszym, ustalo-
nym zgodnie art. 61 KC, a pracownik może dochodzić roszczeń związanych z takim
przedłużonym trwaniem zatrudnienia, w szczególności wynagrodzenia za pracę bądź
wynagrodzenia gwarancyjnego z tytułu pozostawania w gotowości do pracy. Skutki
rozwiązania niezwłocznego z wsteczną datą są więc analogiczne do regulacji prze-
widzianej w art. 49 KP.
Prokurator wniósł o udzielenie odpowiedzi przeczącej na przedstawione pyta-
nie prawne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozbieżność orzecznictwa Sądu Najwyższego w odniesieniu do postawionego
zagadnienia prawnego uzasadnia udzielenie odpowiedzi składu siedmiu sędziów
tego Sądu.
Przyczyną tej rozbieżności jest odmienne rozumienie dwóch przepisów Ko-
deksu cywilnego (stosowanych odpowiednio do stosunków pracy na podstawie art.
300 KP). Jak wynika bowiem z art. 56 KC czynność prawna wywołuje skutki w niej
przewidziane i na tej podstawie w wyroku SN z dnia 19 stycznia 1998 r. przyjęto, iż
rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia może nastąpić z datą poprzedzającą
6
złożenie oświadczenia woli w tym przedmiocie, a zatem jest ono wadliwe w rozumie-
niu art. 56 KP, co uprawnia pracownika do dochodzenia roszczeń o przywrócenie do
pracy lub odszkodowanie. Natomiast w uchwale z dnia 6 października 1998 r. Sąd
Najwyższy stwierdził, iż rozwiązanie stosunku pracy następuje dopiero z datą dojścia
do wiadomości pracownika oświadczenia woli pracodawcy (art. 61 KC w związku z
art. 300 KP), tak więc wskazanie w piśmie pracodawcy wcześniejszego terminu roz-
wiązania stosunku pracy nie jest naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu umowy o
pracę w tym trybie w znaczeniu określonym w art. 56 KP. Zachodzi więc konieczność
rozstrzygnięcia kwestii, czy w przypadku wskazania w oświadczeniu woli pracodawcy
o rozwiązaniu umowy o pracę bez wypowiedzenia terminu wcześniejszego niż dojś-
cie tego oświadczenia do wiadomości pracownika powoduje rozwiązanie stosunku
pracy z datą wskazaną przez pracodawcę, co oznaczałoby jego wadliwość w rozu-
mieniu art. 56 KP, czy jednakże oświadczenie woli o tej treści wywołuje skutek w
postaci ustania stosunku pracy dopiero z dniem dojścia do wiadomości pracownika.
Należy opowiedzieć się za drugą z tych możliwości. Przemawia z tym kilka argu-
mentów. Przede wszystkim trzeba podnieść pewną uwagę generalną dotyczącą za-
leżności między stosunkami społecznymi (faktycznymi) a ich regulacją prawną (sto-
sunkami prawnymi). Na tyle, na ile jest to możliwe, prawo powinno być tak interpre-
towane, aby nie naruszało rzeczywistości społecznej i zarazem było zrozumiałe dla
ludzi. W niniejszej sprawie ta dyrektywa interpretacyjna wyraźnie wskazuje na bezs-
kuteczność wstecznego określenia terminu rozwiązania stosunku pracy (ale nie sa-
mego rozwiązania tego stosunku). Nie ma istotnych argumentów dla przyjęcia poglą-
du, iż pracodawca mógłby rozwiązać stosunek pracy składając oświadczenie woli
rozwiązujące ten stosunek ze skutkiem wstecznym. Jeżeli bowiem przed otrzyma-
niem oświadczenia o rozwiązaniu umowy o pracę bez wypowiedzenia pracownik wy-
konywał pracę, to byłoby niezrozumiałe, aby w następstwie tego oświadczenia pra-
codawcy miało się okazać, iż w ostatnim okresie pracy wykonywał ją bez podstawy
prawnej. Oznaczałoby to, iż mógłby on dochodzić roszczeń za wykonywaną pracę
wobec byłego pracodawcy jedynie na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego o
bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i następne) lub – przy przyjęciu koncepcji
faktycznego stosunku pracy – na podstawie odpowiednio stosowanych przepisów
Kodeksu pracy. Nadto, jeżeli w tym ostatnim okresie zatrudnienia pracownik nie wy-
konywał pracy z przyczyn uznanych przez prawo pracy za usprawiedliwione, to
7
wsteczne rozwiązanie stosunku pracy mogłoby pozbawić go świadczeń przewidzia-
nych przez prawo pracy lub prawo ubezpieczeń społecznych.
Według art. 49 KP w razie zastosowania okresu wypowiedzenia krótszego niż
wymagany, umowa o pracę rozwiązuje się z upływem okresu wymaganego, a pra-
cownikowi przysługuje wynagrodzenie do czasu rozwiązania umowy. Przepis ten nie
uzasadnia poglądu o istnieniu roszczeń z art. 56 KP w razie wskazania przez praco-
dawcę wstecznej daty rozwiązania stosunku pracy. Przede wszystkim nie dotyczy on
wstecznego działania oświadczenia woli, lecz tylko wadliwości polegającej na okreś-
leniu zbyt krótkiego okresu wypowiedzenia. Jego funkcją jest wyłączenie roszczeń z
art. 45 KP (o orzeczenie bezskuteczności wypowiedzenia, przywrócenie do pracy lub
odszkodowanie) oraz przyznanie w tym okresie pełnego wynagrodzenia obliczanego
jak ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy (§ 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wyna-
grodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego pods-
tawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia
oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy, Dz. U. Nr 62, poz. 289 ze
zm.). Przepis art. 49 KP jest jedyną regulacją w Kodeksie dotyczącą wadliwego okre-
ślenia przez pracodawcę terminu ustania stosunku pracy. Nie można z jednego
szczególnego przepisu wyciągać zbyt daleko idących wniosków, jednakże raczej
przemawia on za poglądem, iż wadliwe określenie terminu ustania stosunku pracy
nie upoważnia pracownika do dochodzenia roszczenia o przywrócenie do pracy lub
odszkodowanie z art. 56 KP.
Należy także zauważyć, że naruszenie przepisów o rozwiązywaniu umów o
pracę bez wypowiedzenia – i to zawartych w Kodeksie pracy, a nie w odpowiednio
stosowanych przepisów Kodeksu cywilnego – nie zawsze oznacza możliwość do-
chodzenia przez pracownika roszczeń z art. 56 KP. Według ustalonego orzecznictwa
Sądu Najwyższego brak pouczenia przez pracodawcę o prawie pracownika do od-
wołania się do sądu w razie wypowiedzenia lub rozwiązania umowy o pracę bez wy-
powiedzenia – co stanowi naruszenie art. 30 § 5 KP – nie uzasadnia roszczeń z art.
45 lub 56 KP, lecz może stanowić jedynie podstawę do przywrócenia terminu do
wytoczenia powództwa (art. 265 KP).
Trzeba również zgodzić się z twierdzeniem zawartym w powołanej uchwale
SN z dnia 6 października 1998 r., że wskazanie daty rozwiązania stosunku pracy nie
należy do istotnych elementów tego oświadczenia woli pracodawcy. Przepisy prawa
8
pracy nie wprowadzają bowiem tego wymogu. Określenie przedwczesnego terminu
rozwiązania stosunku pracy nie mieści się zatem w pojęciu „naruszenia przepisów o
rozwiązywaniu umów o pracę w tym trybie” (art. 56 § 1 KP), a tylko ich naruszenie
uzasadnia roszczenia pracownika przewidziane w tym przepisie. Rozwiązanie sto-
sunku pracy nie może nastąpić przed dojściem do wiadomości pracownika stosow-
nego oświadczenia woli pracodawcy (art. 61 KC w związku z art. 300 KP). Praco-
dawca może podać w swoim oświadczeniu woli o rozwiązaniu umowy o pracę bez
wypowiedzenia inny termin ustania stosunku pracy niż jego dojście do wiadomości
pracownika, ale może to uczynić tylko ze skutkiem na przyszłość.
Interes pracownika w przypadku błędnego (przedwczesnego) określenia przez
pracodawcę terminu rozwiązania stosunku pracy jest odpowiednio chroniony przez
przepisy prawa pracy. Może on bowiem dochodzić roszczenia o wynagrodzenie z
tytułu gotowości do pracy na podstawie art. 81 KP (jeżeli nie był do niej bezprawnie
dopuszczany). Nadto w razie wskazania przez pracodawcę w świadectwie pracy
przedwczesnego terminu rozwiązania stosunku pracy pracownik ma roszczenie o
jego sprostowanie (art. 97 § 21
KP), a jeżeli poniósł z tej przyczyny szkodę – o odsz-
kodowanie (art. 99 KP).
Z tych względów orzeczono jak w sentencji.
========================================