Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 28 października 1999 r.
II UKN 175/99
Ważnym powodem, uzasadniającym żądanie kapitalizacji renty na pods-
tawie art. 447 KC, jest umożliwienie poszkodowanemu, który stał się inwalidą,
wykonywania nowego zawodu przez podjęcie działalności handlowej we włas-
nym sklepie.
Przewodniczący: SSN Maria Tyszel, Sędziowie SN: Beata Gudowska (spra-
wozdawca), Andrzej Wasilewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 28 października 1999 r. sprawy z po-
wództwa Zbigniewa P. przeciwko G. Spółce Węglowej Spółce Akcyjnej Kopalni Węg-
la Kamiennego „K.” w K. o jednorazowe odszkodowanie, na skutek kasacji strony
pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 23 października 1998
r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Powód Zbigniew P. w dniu 5 października 1979 r. uległ wypadkowi przy pracy,
z tytułu którego nabył prawo do renty z ubezpieczenia społecznego w wysokości od-
powiadającej zaliczeniu do III grupy inwalidztwa. Ugodą pozasądową z dnia 16
czerwca 1992 r. uzyskał od pracodawcy - Kopalni Węgla Kamiennego "K." w K. rentę
wyrównawczą, która kolejnymi ugodami była podwyższana wraz ze wzrostem śred-
nich zarobków.
Pozwem z dnia 17 kwietnia 1997 r. powód wniósł o zasądzenie kwoty 315 000
zł jako renty skapitalizowanej, motywując żądanie zamiarem przekwalifikowania się i
usamodzielnienia finansowego przez założenie sklepu.
Strona pozwana, oponując przeciwko żądaniu, podnosiła brak uzasadnienia
roszczenia ważnymi powodami skapitalizowania renty uzupełniającej.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach wyro-
2
kiem z dnia 14 maja 1998 r. zasądził na rzecz powoda od następcy prawnego jego
byłego pracodawcy – G. Spółki Węglowej S.A. "K." w K. kwotę 200 000 zł z ustawo-
wymi odsetkami i kosztami procesu, dalej idące powództwo oddalając.
Apelację strony pozwanej, opartą na zarzucie naruszenia przepisów prawa
materialnego przez zastosowanie art. 447 KC, mimo że zebrany materiał dowodowy
nie dawał ku temu podstawy, Sąd Apelacyjny - wyrokiem z dnia 23 października
1998 r. - oddalił. Zdaniem Sądu drugiej instancji, ustalone okoliczności (stan zdrowia
powoda, utrata możliwości wykonywania wyuczonego zawodu oraz uprawiania po-
siadanego gruntu, a także sytuacja na rynku pracy w miejscu jego zamieszkania)
wskazują, że właśnie jednorazowe odszkodowanie, zasądzone zamiast renty, za-
pewni powodowi zaspokojenie wszystkich, zarówno bieżących, jak i przyszłych po-
trzeb. Sąd Apelacyjny stwierdził również, że takie rozstrzygnięcie jest korzystniejsze
dla poszkodowanego, gdyż umożliwi mu uzyskanie zdolności zarobkowej w innym
zawodzie, w sposób dostosowany do jego inwalidztwa.
Kasacja strony pozwanej została oparta na podstawie naruszenia prawa mate-
rialnego: przepisów art. 447 KC przez błędną wykładnię oraz art. 5 KC przez niewła-
ściwe zastosowanie. Strona skarżąca podniosła, że wybór sposobu naprawienia
szkody należy do sądu. Sąd może przyznać jednorazowe odszkodowanie zamiast
renty tylko z ważnych powodów, które jednak w okolicznościach niniejszej sprawy nie
występują. W sytuacji zatem, gdy wypłacana renta w pełni wyrównuje doznaną przez
powoda szkodę, żądanie jej kapitalizacji jest - w ocenie strony skarżącej - naduży-
ciem prawa. Powołując się na te zarzuty, pozwana Kopalnia wniosła o zmianę zas-
karżonego wyroku i oddalenie powództwa, ewentualnie o jego uchylenie i przekaza-
nie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 444 § 2 KC poszkodowany, który utracił całkowicie lub częścio-
wo zdolność do pracy zarobkowej, albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub
zmniejszyły widoki na przyszłość, może żądać od zobowiązanego do naprawienia
szkody odpowiedniej renty. Jest to normalna forma wyrównania szkody, dzięki której
osoba poszkodowana systematycznie, w regularnych okresach, otrzymuje środki słu-
żące zaspokajaniu jej bieżących potrzeb. Z tego punktu widzenia renta spełnia funk-
cję alimentów, które zasadniczo nie mogą być przedmiotem swobodnej dyspozycji
3
uprawionych, a zwłaszcza zrzeczenia się w zamian za odszkodowanie w innej formie
(por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 14 października 1961 r., 4 CR 86/61,
OSNCP 1963 z. 5, poz. 98).
Wyjątek regulowany przepisem art. 447 KC, dopuszczający możliwość kapita-
lizacji renty, obwarowany został ograniczeniami. Chodzi o spełnienie kryterium ist-
nienia "ważnych powodów", którego ocenę - w razie sporu - powierzono sądowi. W
orzecznictwie przyjęto zarazem, że kapitalizacja renty może nastąpić wyłącznie w
interesie poszkodowanego, w celu zapewnienia mu pełniejszej ochrony (por. wpisa-
ną do księgi zasad prawnych uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z
dnia 3 października 1966 r., III CZP 17/66, OSNCP 1968 z. 1, poz. 1).
Przesłanka określana jako "ważne powody" nie została prawnie zdefiniowana,
toteż jej ocena należy do sądu rozsądzającego spór i stanowi element ogólnej oceny
prawnej podejmowanej w sprawie (por. wydane pod rządem art. 164 § 1 KZ, ale za-
chowujące aktualność, orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 1938 r.,
C.II.2217/38, Nowa Palestra 1939/4, s. 181). Oceny tej należy, co oczywiste, doko-
nywać w kontekście występujących w sporze okoliczności faktycznych, ze szczegól-
nym jednak uwzględnieniem sytuacji poszkodowanego, głównie bowiem jego interes
waży na orzeczeniu co do istoty sporu. W orzecznictwie przyjęto wręcz, że kapitali-
zacja renty może nastąpić wyłącznie w interesie poszkodowanego, w celu zapewnie-
nia mu pełniejszej ochrony (por. wpisaną do księgi zasad prawnych uchwałę składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 3 października 1966 r., III CZP 17/66,
OSNCP 1968 z. 1, poz. 1).
Taki sposób wykładni, uwypuklający interes poszkodowanego, wynika z treści
art. 447 K.C., sam bowiem ustawodawca, przedstawiając przykład "ważnych powo-
dów", wskazał, że przyznanie jednorazowego odszkodowania zamiast renty (lub jej
części) będzie uzasadnione w szczególności wtedy, gdy poszkodowany stał się in-
walidą, a przyznanie jednorazowego odszkodowania ułatwi mu wykonywanie no-
wego zawodu. Tak więc interes poszkodowanego został wysunięty na plan pierwszy
w formie ustanowienia normatywnego.
Mimo to w orzecznictwie Sądu Najwyższego, pochodzącym z okresu sprzed
transformacji ustrojowej dokonanej w roku 1990, dominował taki kierunek wykładni
art. 447 KC, który wyraźnie zmierzał do ograniczenia, a nawet wręcz eliminacji przy-
padków kapitalizacji renty. W związku z tym bardzo restryktywna była też interpreta-
cja pojęcia "ważnych powodów", za którą stała obawa przed roztrwonieniem albo
4
zużyciem w sposób nieproduktywny lub nieracjonalny otrzymanej przez poszkodo-
wanego jednorazowo znacznej sumy pieniężnej, co - w konsekwencji - czyniłoby go
dodatkowym ciężarem dla społeczeństwa (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia
14 października 1962 r., 4 CR 86/61, OSNC 1963 z. 5, poz. 98). Sąd Najwyższy z
naciskiem utrzymywał, że zamiar stworzenia sobie przez poszkodowanego placówki
gospodarczej nie może być uznany za ważny powód w rozumieniu wówczas obowią-
zującego przepisu art. 164 § 1 KZ, albowiem jednocześnie byłoby to wyrazem apro-
baty dla zamiaru stworzenia sobie przez poszkodowanego źródła zysków kapitalis-
tycznych, podczas gdy zasadniczym źródłem utrzymania powinna być praca w od-
powiednich dla inwalidy warunkach (por. orzeczenie z dnia 14 listopada 1950 r., C
299/50, Zb.Orz. 1952/I, poz. 11).
Zmiana stosunków społeczno gospodarczych oraz podniesienie do rangi
konstytucyjnej podstawy ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej społecznej
gospodarki rynkowej, opartej na wolności działalności gospodarczej i ochronie
własności prywatnej (art. 20 i 21 Konstytucji) spowodowała, że przytoczone poglądy
judykatury utraciły znaczenie, a oparta na nich wykładnia prawa stała się całkowicie
nieprzydatna. Pominięcie względów politycznych pozwala obecnie na uwzględnienie
istotnych, jurydycznych i ekonomicznych, racji kapitalizacji renty, pożądanych z
punktu widzenia interesu ogólnospołecznego. Racją taką (ważnym powodem) jest
więc to, aby osoba, która w wyniku wypadku utraciła w całości lub częściowo zdol-
ność do pracy zarobkowej, odzyskała ją w jak najwyższym stopniu. Będzie to możli-
we przez włączenie inwalidy w krąg osób utrzymujących się z własnej pracy i za-
przestanie utrzymywania się przezeń wyłącznie z renty, zużywanej w sposób kon-
sumpcyjny. Także wzgląd na osobę poszkodowanego przemawia za tym, by stał się
aktywny i podjął pracę, a tym samym - we własnym poczuciu - stał się użyteczny i
przydatny. Zmiana trybu życia, zapewnienie sobie utrzymania własną przedsiębior-
czością, są z każdego punktu widzenia właściwsze od egzystencji rencisty.
W tym stanie rzeczy argumenty wytoczone w kasacji nie mogą być uznane za
uzasadnione. Trzeba w szczególności zanegować twierdzenie skarżącego, że nie
jest ważnym powodem usprawiedliwiającym kapitalizację renty zamiar użycia jej w
sposób produkcyjny przez podjęcie samodzielnej działalności gospodarczej i wyko-
nywanie jej na własny rachunek, co wiąże się z uzyskiwaniem dochodów, które zas-
tąpią i zapewne przewyższą raty renty. Należy jeszcze raz podkreślić, że jeżeli roz-
wijanie tego rodzaju działalności jest gospodarczo uzasadnione (w rozpoznawanym
5
wypadku uzasadnieniem tym jest także lokalne bezrobocie oraz miejscowe potrzeby
działania sklepu spożywczego), a zarazem w sposób najbardziej efektywny zapewni
poszkodowanemu i członkom jego rodziny środki utrzymania, żądanie renty skapitali-
zowanej należy uznać za usprawiedliwione, jako mieszczące się w pełni w hipotezie
art. 447 zdanie drugie KC. Z tego punktu widzenia istotny jest oczywiście także ele-
ment aktywizacji zawodowej poszkodowanego, będącego osobą częściowo niezdol-
ną do pracy.
W tym stanie rzeczy, Sąd Najwyższy - stwierdziwszy, że ważnym powodem,
uzasadniającym żądanie kapitalizacji renty na podstawie art. 447 KC, jest umożliwie-
nie poszkodowanemu, który stał się inwalidą, wykonywania nowego zawodu przez
podjęcie działalności handlowej we własnym sklepie, oraz nie dopatrzywszy się w
żądaniu powoda sprzeczności z art. 5 KC, której zresztą w kasacji bliżej nie przeds-
tawiono - orzekł jak w sentencji (art. 39312
KPC).
========================================