Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 28 października 1999 r.
II UKN 176/99
Na podstawie art. 189 KPC powód może żądać ustalenia, że pozwany
ponosi odpowiedzialność za mogące nastąpić w przyszłości skutki wypadku
przy pracy. Interes prawny może polegać na przerwaniu wyrokiem sądowym
biegu przedawnienia określonego w art. 442 § 1 zdanie drugie KC.
Przewodniczący: SSN Maria Tyszel (autor uzasadnienia), Sędziowie SN:
Beata Gudowska, Andrzej Wasilewski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 28 października 1999 r. sprawy z po-
wództwa Dariusza Z. przeciwko „G.” Spółce Akcyjnej w P. o ustalenie, na skutek ka-
sacji powoda od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Poznaniu z dnia 11 grudnia 1998 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem
z dnia 11 grudnia 1998 r. [...] oddalił apelację Dariusza Z. od wyroku Sądu Rejono-
wego-Sądu Pracy w Poznaniu z dnia 15 marca 1998 r. [...], oddalającego jego po-
wództwo w sprawie przeciwko „G.” S.A. w P. o ustalenie, że strona pozwana „jest
odpowiedzialna za wszystkie skutki wypadku przy pracy, któremu powód uległ w dniu
28 lutego 1996 r., a które mogą się ujawnić w przyszłości.”
Bezsporne w sprawie było, że protokołem powypadkowym ustalono, iż powód
w dniu 28 lutego 1996 r. uległ przy pracy wypadkowi w rozumieniu art. 6 ust. 1
ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.) i z tego
tytułu otrzymał – jak określił Sąd pierwszej instancji – „wszystkie świadczenia odsz-
2
kodowawcze, a nadto strony zawarły ugodę, w której pracodawca uznał i przyjął
obowiązek płacenia renty uzupełniającej po 750 zł i zapłacenia dodatkowo kwoty
75.000,00 zł.” W tym stanie faktycznym Sąd rozpoznający apelację uznał za trafny
pogląd prawny wyrażony w zaskarżonym wyroku, że powód nie ma interesu prawne-
go w ustaleniu odpowiedzialności strony pozwanej za następstwa wypadku przy
pracy, jakie mogą wystąpić w przyszłości, bowiem prawo powoda do świadczeń w
związku z wypadkiem przy pracy zostało ustalone protokołem powypadkowym i dla-
tego powództwo, wniesione na podstawie art. 189 KPC, było bezpodstawne.
W kasacji od tego wyroku, wniesionej na podstawie „naruszenia prawa mate-
rialnego przez błędną wykładnię, polegającą na niezrozumieniu treści i znaczenia art.
189 KPC” powód wniósł o jego uchylenie oraz o uchylenie poprzedzającego go wy-
roku Sądu Rejonowego w Poznaniu z dnia 15 czerwca 1998 r. [...] i przekazanie
sprawy Sądowi Okręgowemu w Poznaniu do ponownego rozpoznania, ewentualnie o
zmianę zaskarżonego wyroku drugiej instancji, a także powołanego orzeczenia Sądu
Rejonowego w Poznaniu i o orzeczenie co do istoty sprawy z zasądzeniem od poz-
wanego na rzecz powoda kosztów postępowania za wszystkie instancje według
norm przepisanych.
Rozpoznając sprawę Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Wojewódzki uznał apelację za
oczywiście bezzasadną, stwierdzając, że: „(...) prezentowane w skardze apelacyjnej
stanowisko polega na niezrozumieniu istoty powództwa o ustalenie w ramach art.
189 KPC i instytucji prawnej przedawnienia roszczeń. Otóż powołany w apelacji art.
442 § 1 KC wyraźnie przecież mówi, że roszczenia (pieniężne) o naprawienie szkody
(wyrażonej w pieniądzach), wyrządzonej czynem niedozwolonym, (jakim może być
np. wypadek przy pracy), przedawniają się z upływem lat trzech od dnia, w którym
poszkodowany (np. pracownik) dowiedział się o szkodzie (np. o nowej szkodzie, a
nie tej co do której jest już w pełni zaspokojony) i o osobie obowiązanej (np.
pozwanym) do jej naprawienia. Wykładnia tego przepisu nie powinna więc nasuwać
żadnych wątpliwości co do tego, że jeśli u powoda powstanie w przyszłości, jakaś
dalsza (nowa) szkoda w związku z wypadkiem przy pracy uznanym przez pozwane-
go, to dopiero wówczas, od daty dowiedzenia się powoda o ewentualnej nowej szko-
dzie, rozpocznie się bieg przedawnienia. Tak więc o nieistniejącej na dziś szkodzie,
3
nie można mówić, że ulegnie ona przedawnieniu w lutym 1999 r. Taki pogląd zapre-
zentowany w apelacji, jest oczywiście całkowicie błędny. A trzeba jeszcze dodać, co
apelacja niesłusznie pomija, że nie można interpretować art. 442 § 2 KC, w oderwa-
niu od art. 120 KC. Otóż gdyby apelujący wziął pod uwagę i ten przepis, wówczas
doszedłby do oczywistego wniosku, iż początek przedawnienia, zaczyna swój bieg
od daty wymagalności roszczenia, a roszczenie (art. 442 § 1 KC) powstaje, gdy
poszkodowany dowiedział się, że powstała szkoda, (nowa), a dowie się o szkodzie,
gdy ona rzeczywiście powstanie. Co zaś się tyczy art. 189 KC, to należy stwierdzić,
iż powód niczym nie udowodnił istnienia po jego stronie interesu prawnego, w za-
kresie żądania ustalenia jego prawa, do ewentualnych przyszłych świadczeń (rosz-
czeń) w związku z wypadkiem przy pracy. Bowiem prawo powoda zostało już ustalo-
ne protokołem powypadkowym mającym moc aktu prawnego wiążącego obie strony.
Nie zachodzi więc żaden interes prawny powoda, by raz jeszcze ustalać to, co już
ustalone. Nie ma bowiem naruszenia prawa pracowniczego w sytuacji, gdy roszcze-
nia pracownika w zakresie szkody istniejącej na dzień dzisiejszy zostały w pełni zas-
pokojone, co jest niekwestionowane”.
Sąd Najwyższy nie podziela tego stanowiska.
Zgodnie z art. 189 KPC powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub
nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Wykładnia
tego przepisu, zwłaszcza określenia, w jakich sytuacjach powód ma interes prawny w
wytoczeniu powództwa o ustalenie, jest zagadnieniem kontrowersyjnym zarówno w
doktrynie, jak i w praktyce sądowej, w tym również w orzecznictwie Sądu Najwyższe-
go. Kontrowersje te powstały przede wszystkim po wejściu w życie, z dniem 1 stycz-
nia 1965 r., Kodeksu postępowania cywilnego, w którym przepis art. 189 otrzymał
wyżej przytoczone brzmienie. Najbardziej aktualne poglądy, przeważające w orzecz-
nictwie, przedstawiono w Komentarzu do Kodeksu postępowania cywilnego pod re-
dakcją T. Erecińskiego (Warszawa 1999 r.), do których odwołuje się wnoszący kasa-
cję. W poprzednim stanie prawnym tj. przed dniem 1 stycznia 1965 r. analogiczny
przepis przewidywał, że „każdy może poszukiwać ochrony sądowej nie tylko wów-
czas, gdy jego prawo zostało naruszone, ale i wtedy, gdy zapobiegając naruszeniu
swego prawa, ma interes prawny w ustaleniu stosunku prawnego lub ustaleniu
prawa.” Na tle tego przepisu przeważał pogląd, że powództwo o ustalenie było do-
puszczalne zanim doszło do naruszenia prawa, czyli wówczas, gdy roszczenie o
świadczenie nie było jeszcze wymagalne; już wówczas jednak zwracano uwagę na
4
celowość powództwa o ustalenie mimo wymagalności roszczenia zwłaszcza, „gdy z
ustalonego stosunku prawnego może wypływać wiele roszczeń, z których tylko jedno
lub niektóre są w danym momencie wymagalne”.
Z obowiązującej treści przepisu art. 189 KPC nie wynika ograniczenie możli-
wości wytoczenia powództwa o ustalenie do sytuacji, w których prawo nie zostało
jeszcze naruszone a roszczenia – wymagalne. W uchwale składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 1970 r., III PZP 34/69, wpisanej do księgi za-
sad prawnych, wyrażono pogląd, że: „W sprawie o naprawienie szkody wynikającej z
uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia zasądzenie określonego świad-
czenia nie wyłącza jednoczesnego ustalenia w sentencji wyroku odpowiedzialności
pozwanego za szkody mogące powstać w przyszłości z tego samego zdarzenia.”
(OSNCP 1970 z. 12, poz. 217). Zasadę tę powtórzono w wyżej wymienionym ko-
mentarzu, a omawiając sytuacje, w których „interes prawny” przemawia za wytocze-
niem powództwa na podstawie art. 189 KPC, komentatorzy wyjaśniają, że interes
prawny – to „interes dotyczący szeroko rozumianych praw i stosunków prawnych
(...), a w przypadku ustalania praw czy stosunków prawnych występuje z reguły (ale
nie tylko) wówczas, gdy istnieje niepewność tego prawa lub stosunku prawnego za-
równo z przyczyn faktycznych, jak i prawnych. (...) Przyczyną niepewności może być
sama ewentualność powstania skutków naruszenia prawa, gdy istnieją czasowe
ograniczenia dochodzenia roszczeń danego rodzaju (np. z art. 442 § 1 KC).”
Przypomnieć należy, że w okresie przed wejściem w życie ustawy z dnia 23
stycznia 1968 r. oświadczeniach pieniężnych przysługujących w razie wypadków
przy pracy (Dz.U. Nr 3, poz. 8) czyli w okresie, w którym podstawą prawną w zakre-
sie świadczeń odszkodowawczych od uspołecznionych zakładów pracy, z tytułu wy-
padków w zatrudnieniu (według ówczesnego nazewnictwa), były przepisy prawa cy-
wilnego, z wyjątkiem rent inwalidzkich przyznawanych i wypłacanych przez Zakład
Ubezpieczeń Społecznych na podstawie dekretu z dnia 25 czerwca 1954 r. o pow-
szechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U.
z 1958 r. Nr 23, poz. 97 ze zm.), powszechną praktyką sądów było zamieszczanie w
sentencji wyroku zasądzającego świadczenia odszkodowawcze – ustalenia odpo-
wiedzialności pozwanego za szkody mogące powstać w przyszłości z tego samego
zdarzenia.
Praktyka ta, w odniesieniu do wypadków przy pracy została zapomniana wo-
bec istotnego ograniczenia - powołaną wyżej ustawą z dnia 23 stycznia 1968 r., i
5
następnie ustawą z dnia 12 czerwca 1975 r., o świadczeniach z tytułu wypadków i
chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr, 30, poz. 144 ze zm.), a
przede wszystkim, wobec zupełnego wyłączenia, z dniem 1 maja 1977 r. - możliwo-
ści dochodzenia na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego jakichkolwiek świad-
czeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (art. 16 ustawy z dnia 31
marca 1977 r. o dalszym zwiększeniu emerytur rent - Dz.U. Nr 11, poz. 43). Możli-
wość dochodzenia z tytułu wypadków przy pracy roszczeń cywilnoprawnych, nieza-
leżnych od świadczeń przysługujących na podstawie powołanej ustawy z dnia 12
czerwca 1975 r., przywrócono dopiero, z dniem 1 stycznia 1990 r., ustawą z dnia 24
maja 1990 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym (Dz.U. Nr
36, poz.206). W konsekwencji tej zmiany odzyskał aktualność dorobek praktyki są-
dowej i orzecznictwa w zakresie stosowania art. 189 KPC w sprawach o naprawienie
szkody wykraczającej poza ramy świadczeń przewidzianych w ustawie z dnia 12
czerwca 1975 r.
Jak już wspomniano wykładnia art. 189 KPC nie jest jednolita. W orzecznic-
twie Sądu Najwyższego, w sprawach analogicznych do rozpoznawanej, prezentowa-
no także pogląd, że „odrębne ustalenie w sentencji odpowiedzialności pozwanego za
ewentualne przyszłe szkody” jest nie tylko zbędne lecz niezgodne z prawem, ulega
oddaleniu wobec braku interesu prawnego powoda (wyrok z dnia 16 stycznia 1969 r.,
I CR 514/68 – OSPiKA 1970 z. 6 poz. 120). Podobnie, w wyroku z dnia 24 września
1971, I CR 366/71 – OSPiKA 1972 z. 2, poz. 51) Sąd Najwyższy, odnosząc się do
wyżej przytoczonej zasady prawnej z dnia 17 kwietnia 1970 r., III CZP 34/69 uznał,
że nie ma ona zastosowania „w sytuacji, gdy poszkodowany poniósł śmierć w wy-
padku uzasadniającym przyznanie renty lub odszkodowania przewidzianych w art.
446 § 2 i 3 KC”. Daty tych orzeczeń wskazują jednoznacznie, że odnoszą się do zda-
rzeń (wypadków), które nastąpiły przed dniem 1 stycznia 1968 r. a więc przed dniem
wejścia w życie wyżej powołanej ustawy z 23 stycznia 1968 r. Warto przypomnieć, że
wydanie tej odrębnej ustawy, regulującej świadczenia pieniężne przysługujące w ra-
zie wypadków przy pracy, jakie zdarzały się w uspołecznionych zakładach pracy
miało dwojakie motywy. Jednym z nich było uproszczenie i przyspieszenie postępo-
wania w dochodzeniu roszczeń oraz korzystne dla poszkodowanych pracowników,
odmienne rozłożenie ciężarów dowodowych, jednakże intencją ustawodawcy było
również ograniczenie kognicji sądów, przede wszystkim w zakresie ich wpływu na
wysokość świadczeń odszkodowawczych. Nie ulega bowiem wątpliwości, że kwoty
6
uzyskiwane przez poszkodowanych pracowników tytułem odszkodowania, zadość-
uczynienia lub renty, na podstawie orzeczeń sądów wydanych w postępowaniu cy-
wilnym były znacznie wyższe od świadczeń pieniężnych przysługujących na podsta-
wie przepisów zarówno ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r., - od uspołecznionych zak-
ładów pracy, jak i (nadal obowiązującej) ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. - od
wszystkich pracodawców. Wyłączenie zasad prawa cywilnego przy dochodzeniu
roszczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych stanowiło konsekwen-
cję lansowanego w doktrynie poglądu, że w ustroju socjalistycznym świadczenia
odszkodowawcze powinny zaspokajać podstawowe potrzeby poszkodowanych,
natomiast nie mogą stanowić źródła indywidualnego wzbogacenia się pracownika.
Większość składu orzekającego w rozstrzyganej sprawie nie podziela tego poglądu,
a tym samym nie akceptuje stanowiska wyrażonego w powołanych orzeczeniach
Sądu Najwyższego oraz w zaskarżonym wyroku.
Wywód Sądu Wojewódzkiego, że w razie ujawnienia się u powoda nowej
szkody, trzyletni termin przedawnienia roszczenia z art. 442 § 1 KC rozpocznie się
od daty, w której powód dowie się o niej jest wprawdzie prawidłowy, jednakże pomi-
nięto w nim treść zdania drugiego tego przepisu stanowiącego, że w każdym wypad-
ku roszczenie przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia, w którym nastąpiło
zdarzenie wyrządzające szkodę. Słusznie więc wnoszący kasację przytoczył stano-
wisko wyrażone w powoływanym wyżej Komentarzu do Kodeksu postępowania cy-
wilnego, że: „wniesiony pozew o ustalenie prawa lub stosunku prawnego przerywa
bieg terminów prawa materialnego roszczeń, które są już wymagalne lub terminów
roszczeń, które jeszcze nie są wymagalne, ale które już biegną, jak np. 10-letni ter-
min przedawnienia w wypadku roszczeń odszkodowawczych z czynów niedozwolo-
nych (art. 442 § 2 KC). Skutek w zakresie przerwania biegu przedawnienia wynika
wyraźnie z art. 123 § 1 pkt 1 KC (...). Ustalenie roszczenia, o którym mówi art. 124 §
1 KC oznacza ustalenie, które ma być dokonane w sentencji wyroku, a nie ustalenie,
które zostało dokonane w uzasadnieniu wyroku w ramach podstawy prawnej rozs-
trzygnięcia (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 30 sierpnia 1985 r., IV PR
163/85 - OSNCP 1986 z. 5 poz. 83)”. Zasadnie więc podniesiono w kasacji, że inte-
res prawny powoda w wytoczeniu, na podstawie art. 189 KPC powództwa o ustalenie
odpowiedzialności strony pozwanej za wszystkie skutki wypadku, jakiemu powód
uległ przy pracy, a które mogą ujawnić się w przyszłości, polega na przerwaniu wyro-
kiem sądowym biegu terminu przedawnienia określonego w art. 442 § 1 zdanie dru-
7
gie Kodeksu cywilnego.
Mając powyższe na uwadze, uznając wskazaną podstawę kasacyjną za
usprawiedliwioną, na podstawie art. 39313
KPC Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji
wyroku.
========================================