Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 2 grudnia 1999 r.
III SZ 4/99
Organizowanie i prowadzenie aplikacji jest ustawowym obowiązkiem
rady izby notarialnej (art. 73 Prawa o notariacie - Ustawa z dnia 14 lutego 1991
r., Dz.U. Nr 22, poz. 91 ze zm.) i żaden z przepisów Prawa o notariacie nie prze-
widuje instytucji zawieszenia wykonania tego obowiązku ani też nie upoważnia
żadnego z organów samorządu notarialnego do wprowadzenia zakazu prze-
prowadzania naboru na aplikację notarialną w danym roku.
Przewodniczący: SSN Andrzej Wasilewski, Sędziowie SN: Jerzy Kwaśniewski,
Andrzej Wróbel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 2 grudnia 1999 r. sprawy ze skargi Mi-
nistra Sprawiedliwości [...] na uchwałę [...] Zwyczajnego Walnego Zgromadzenia
Notariuszy Izby Notarialnej w K. z dnia 20 marca 1999 r. – w przedmiocie określenia
szczegółowego trybu prowadzenia konkursu na aplikantów notarialnych
u c h y l i ł zaskarżoną uchwałę w całości i przekazał sprawę do ponownego
rozpoznania Walnemu Zgromadzeniu Notariuszy Izby Notarialnej w K.
U z a s a d n i e n i e
Walne Zgromadzenie Notariuszy Izby Notarialnej w K. uchwałą [...] z dnia 20
marca 1999 r. postanowiło „nie przeprowadzać konkursu na aplikację notarialną w
1999 r.”. Jako podstawę prawną uchwały powołano przepis art. 30 § 1 pkt 7 Prawa o
notariacie oraz § 2 zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 kwietnia 1991 r. w
sprawie określenia szczegółowego trybu przeprowadzania konkursu na aplikantów
notarialnych (M.P. Nr 17, poz. 114).
Minister Sprawiedliwości zaskarżył powyższą uchwałę w trybie art. 47 § 1
Prawa o notariacie jako sprzeczną z art. 17 i 65 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej w związku z art. 11, 30, 71 Prawa o notariacie oraz § 1 i 2 zarządzenia Mini-
stra Sprawiedliwości z dnia 30 kwietnia 1991 r. w sprawie określenia szczegółowego
2
trybu przeprowadzania konkursu na aplikantów notarialnych (M.P. Nr 17, poz. 114) i
wniósł o uchylenie zaskarżonej uchwały w całości i przekazanie sprawy do po-
nownego rozpoznania organowi samorządu z ustaleniem wytycznych co do sposobu
jej załatwienia. W ocenie Ministra Sprawiedliwości, zaskarżona uchwała narusza
istotę wolności określonej przepisem art. 65 ust. 1 Konstytucji RP, który stanowi, iż
każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca
pracy. Fakt odstąpienia od przeprowadzenia w 1999 r. konkursu na aplikację nota-
rialną w Izbie Notarialnej w K. powoduje, że w tym konkretnym roku została zam-
knięta w ramach tej Izby możliwość wyboru zawodu notariusza i wyboru miejsca
pracy przez osoby, które spełniają wymogi formalne określone w art. 11 pkt 1-3
Prawa o notariacie. Uchwała ta rażąco narusza przepis art. 17 ust. 2 Prawa o nota-
riacie przez wprowadzenie ograniczenia wykonywania zawodu notariusza. Sprawo-
wanie pieczy nad należytym wykonywaniem zawodu notariusza w granicach interesu
publicznego i dla jego dobra nie polega bowiem na wprowadzaniu czasowego zaka-
zu dostępu do wykonywania tego zawodu dla wszystkich osób, które spełniają wy-
mogi formalne. Takie działanie, w ocenie Ministra Sprawiedliwości, jest sprzeczne z
„generalnymi normami zakreślonymi w art. 17 i 65 ust. 1 Konstytucji”, zaś żaden
przepis Prawa o notariacie nie daje podstaw do wprowadzania czasowych ograni-
czeń w dostępie do wykonywania zawodu notariusza, tym bardziej nie przewiduje
takiego uprawnienia dla samorządu notarialnego. Zawarte w art. 30 § 1 pkt 7 Prawa
o notariacie sformułowanie „ załatwianie innych spraw w zakresie działania notariatu”
nie uprawnia walnego zgromadzenia do podejmowania uchwały, która wprowadza
ograniczenia w zakresie wolności wykonywania zawodu. Ponadto z treści za-
rządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 kwietnia 1991 r. w sprawie określenia
szczegółowego trybu przeprowadzania konkursu na aplikantów notarialnych wynika,
że istnieje obowiązek przyjmowania zgłoszeń kandydatów na aplikację notarialną
„każdego roku”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygnięcie rozpoznawanej sprawy wymaga rozważenia czy walne zgro-
madzenie notariuszy izby notarialnej jest uprawnione do wprowadzenia zakazu prze-
prowadzania konkursu na aplikacje notarialną w danym roku.
Należy w związku z tym wskazać, że zgodnie z przepisem art. 11 pkt 4 i 5
3
Prawa o notariacie, notariuszem może być ten, kto odbył aplikację notarialną i złożył
egzamin notarialny. Z kolei stosownie do przepisu art. 71 § 1 tego Prawa aplikantem
może być osoba, która spełnia wymagania przewidziane w art. 11 pkt 1-3 Prawa o
notariacie. Z powołanych przepisów wynika jednoznacznie, że powołanie na stanowi-
sko notariusza musi być poprzedzone aplikacją notarialną i pomyślnym złożeniem
egzaminu notarialnego. Zatem aplikacja notarialna łącznie z egzaminem składanym
przez aplikanta przed komisją egzaminacyjną powołaną przez Ministra Sprawiedli-
wości stanowią zarazem konieczne przesłanki prawidłowego powołania aplikanta na
stanowisko notariusza lub asesora notarialnego, chyba że chodzi o osoby wymienio-
ne w art. 12 Prawa o notariacie, których nie dotyczą wymagania określone w art. 11
pkt 4 – 6. Przepisy Prawa o notariacie nie przewidują instytucji „konkursu na aplika-
cję notarialną”. Przepis art. 71§ 3 stanowi jedynie, że zatrudnienie aplikanta może
nastąpić wyłącznie po przeprowadzeniu konkursu przez radę izby. W związku z tym
może powstać wątpliwość, czy powyższy przepis może być rozumiany jako określa-
jący jedynie tryb nawiązania stosunku zatrudnienia z aplikantem, czyli z osobą, która
została już przyjęta na aplikację po przeprowadzeniu postępowania kwalifikacyjnego,
czy też powinien być odczytywany jako zobowiązujący do przeprowadzenia konkursu
na aplikację notarialną, w wyniku którego następuje wyłonienie kandydatów na
aplikantów, których następnie zatrudnia notariusz lub rada izby notarialnej. W ocenie
Sądu Najwyższego, wątpliwości te istotne z punktu widzenia kształtowania praktyki
naboru na aplikację notarialną i zatrudniania aplikantów notarialnych, nie mają jed-
nak głębszego znaczenia przy ocenie zgodności zaskarżonej uchwały z prawem,
bowiem skutkiem ustanowionego w niej zakazu jest niedopuszczenie osób spełniają-
cych przesłanki określone w art. 11 pkt 1 - 3 do ubiegania się 1999 r. o przyjęcie na
aplikację po przeprowadzeniu konkursu, co, nota bene, zdaje się potwierdzać suges-
tię Ministra Sprawiedliwości, że taka jest wieloletnia praktyka stosowania przepisu
art. 71 § 3 Prawa o notariacie. Wpłynęły na to niewątpliwie także przepisy
zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 kwietnia 1991 r. w sprawie określenia
szczegółowego trybu przeprowadzania konkursu na aplikantów notarialnych (M.P. Nr
17, poz. 114), które traktują konkurs jako formę wyłaniania kandydatów na apli-
kantów, nie zaś jako formę zatrudniania aplikantów.
Należy podkreślić, że organizowanie i prowadzenie aplikacji jest ustawowym
obowiązkiem rady izby notarialnej (art. 73 Prawa o notariacie) i żaden z przepisów
Prawa o notariacie nie przewiduje instytucji zawieszenia wykonywania tego obowiąz-
4
ku ani też nie upoważnia żadnego z organów samorządu notarialnego do wprowa-
dzenia zakazu przeprowadzania naboru na aplikacje notarialną w danym roku. Orga-
ny samorządu notarialnego są zatem obowiązane zapewnić ciągłość aplikacji nota-
rialnej w tym znaczeniu, że rady izb notarialnych są obowiązane organizować i prze-
prowadzać każdego roku postępowania kwalifikacyjne celem zapewnienia osobom,
które ukończyły wyższe studia prawnicze, są nieskazitelnego charakteru, posiadają
obywatelstwo polskie i korzystają w pełni z praw cywilnych i obywatelskich, prawa
ubiegania się o przyjęcie na aplikację notarialną. Skoro, jak wskazano wyżej, odbycie
aplikacji notarialnej jest ustawowym warunkiem powołania na stanowisko notariusza,
to uchylenie się rady izby notarialnej od obowiązku przeprowadzenia w danym roku
„konkursu na aplikacje notarialną” z własnej inicjatywy czy też w wykonaniu uchwały
walnego zgromadzenia notariuszy izby notarialnej, nie może być traktowane inaczej
niż jako ograniczenie gwarantowanej w art. 65 ust. 1 Konstytucji RP wolności wyboru
i wykonywania zawodu. Należy z naciskiem podkreślić, że przeprowadzanie aplikacji
notarialnej i jej kontynuowanie w nieprzerwanym cyklu dwuletnim jest publicznopraw-
nym obowiązkiem samorządu notarialnego, który jako osoba prawa publicznego
działająca w interesie publicznym nie może uchylać się od wypełnienia tego obo-
wiązku, bowiem oznaczałoby to równocześnie naruszenie przepisu art. 17 ust. 2
Konstytucji, zgodnie z którym samorządy zawodowe nie mogą naruszać wolności
wykonywania zawodu. Nie ulega wątpliwości, że nie przeprowadzenie w danym roku
„konkursu na aplikację” przez organ samorządu notarialnego pozbawia kandydatów
spełniających przesłanki określone w art. 11 pkt 1-3 Prawa o notariacie prawa
uczestniczenia w postępowaniu kwalifikacyjnym o uzyskanie statusu aplikanta nota-
rialnego. Należy jednakże podkreślić, że z przepisu art. 65 ust. 1 w związku z art. 17
ust. 2 Konstytucji RP nie wynika jakiekolwiek roszczenie kandydata o nabycie praw
aplikanta notarialnego ani też roszczenie o zatrudnienie na stanowisku aplikanta czy
powołanie na stanowisko asesora notarialnego lub notariusza, ani też ograniczenie
uprawnień organów samorządu notarialnego do samodzielnego określania szcze-
gółowych warunków i trybu przeprowadzania naboru na aplikację notarialną.
Nie jest trafny pogląd Ministra Sprawiedliwości, że przepis art. 30 § 1 pkt 7
Prawa o notariacie nie stwarza walnemu zgromadzeniu notariuszy izby notarialnej
podstawy do podejmowania tzw. działań stanowiących, lecz przyznaje zgromadzeniu
wyłącznie uprawnienia do wykonywania zadań opiniodawczych, bowiem jest oczy-
wiste, że określanie szczegółowych warunków i trybu przeprowadzania naboru na
5
aplikację notarialną jest załatwianiem spraw należących do „zakresu działania nota-
riatu”. Należy mieć jednakże na uwadze, że organy samorządu notarialnego przy
załatwianiu tych spraw nie mogą naruszać granic wyznaczonych przez przepisy
ustawowe, w tym przepisy Konstytucji RP, ani też naruszać ustawowych kompetencji
Ministra Sprawiedliwości, w tym określonego w art. 71 § 4 Prawa o notariacie upo-
ważnienia tego Ministra do określenia szczegółowego trybu przeprowadzania kon-
kursu, o którym mowa w § 3 tego Prawa stanowiącym, że zatrudnienie aplikanta
może nastąpić wyłącznie po przeprowadzeniu konkursu przez radę izby.
W odpowiedzi na skargę pełnomocnik Rady Izby Notarialnej w K. zarzucił, że
zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 kwietnia 1991 r. w sprawie określenia
szczegółowego trybu przeprowadzania konkursu na aplikantów notarialnych (M.P. Nr
17, poz. 114) zostało wydane z przekroczeniem upoważnienia ustawowego określo-
nego w art. 71 § 4 Prawa o notariacie, bowiem w zarządzeniu tym uregulowano za-
sady i tryb przeprowadzania konkursu na aplikantów notarialnych, gdy tymczasem
powołany przepis Prawa o notariacie upoważniał Ministra Sprawiedliwości do okreś-
lenia jedynie trybu konkursu w celu zatrudnienia aplikanta. Należy w związku z tym
wskazać, że powyższe zarządzenie Ministra Sprawiedliwości, zgodnie z art. 93 ust. 1
i 3 Konstytucji RP, ma charakter wewnętrzny i obowiązuje tylko jednostki organiza-
cyjne podległe Ministrowi Sprawiedliwości, a taką jednostką nie jest z pewnością
samorząd notarialny. Zarządzenie to nie może stanowić podstawy do nakładania
żadnych obowiązków na obywateli, osoby prawne i innych podmioty, a zatem także
na samorząd notarialny. Przez podległość, o której mowa w powyższym przepisie
Konstytucji, należy bowiem rozumieć podległość organizacyjną lub służbową w ra-
mach hierarchicznego podporządkowania adresata zarządzenia ministrowi wydają-
cemu taki akt prawny. Tymczasem stosunki prawne między Ministrem Sprawiedliwo-
ści a samorządem notarialnym wynikają z nadzoru Ministra nad samorządem nota-
rialnym, co zakłada ustawowo chronioną sferę samodzielność i niezależność tego
samorządu i dopuszczalność wkraczania przez Ministra Sprawiedliwości w tę sferę
wyłącznie na podstawie przepisów ustawowych i w formach wyraźnie określonych
przez ustawy, co wyklucza związanie samorządu notarialnego zarządzeniami wyda-
nymi przez Ministra Sprawiedliwości, w tym zarządzeniem z dnia 30 kwietnia 1991 r.
w sprawie określenia szczegółowego trybu przeprowadzania konkursu na aplikantów
notarialnych.
Biorąc powyższe pod rozwagę Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
6
========================================