Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 grudnia 1999 r.
I PKN 654/99
Prawo do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji
przysługuje tylko pracownikowi wybranemu do zarządu zakładowej organizacji
związkowej.
Przewodniczący: SSN Barbara Wagner, Sędziowie SN: Józef Iwulski, Andrzej
Kijowski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 7 grudnia 1999 r. sprawy z powództwa
Piotra K. przeciwko [...] Spółce Węglowej Kopalni Węgla Kamiennego „Z.” w L. o za-
płatę, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach-Ośrodka Zamiejscowego w Rybniku
z dnia 30 lipca 1997 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu Rejonowe-
go-Sądu Pracy w Tychach z dnia 10 lutego 1997 r. [...] i sprawę przekazał temu Są-
dowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Tychach wyrokiem z dnia 10 lutego 1997 r. [...]
oddalił powództwo Piotra K. przeciwko [...] Spółce Węglowej SA w T. – Kopalni Wę-
gla Kamiennego „Z.” w L. o zapłatę wynagrodzenia za pracę w okresie po dniu 14
października 1996 r. W motywach tego rozstrzygnięcia Sąd Pracy powołał się na
ustalenie poniższego stanu faktycznego sprawy.
Powód Piotr K. jest od wielu lat pracownikiem pozwanej Kopalni, przy czym
zajmuje się głównie działalnością związkową, pełniąc ostatnio funkcję przewodniczą-
cego zakładowej organizacji związkowej WZZ „Sierpień 80”. Komisja Zakładowa te-
goż Związku w piśmie z dnia 29 maja 1996 r. wystąpiła do pracodawcy o oddelego-
wanie powoda oraz Krzysztofa Ż. do etatowej pracy w zarządzie od dnia 20 maja
1996 r. do końca kadencji, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, na co uzyskała
2
zgodę zastępcy dyrektora do spraw pracowniczych. Zgoda ta została jednak przez
stronę pozwaną cofnięta przy piśmie z dnia 18 września 1996 r., przy czym decyzję
tę poprzedzono wystąpieniem do zarządu Komisji Zakładowej o przedłożenie doku-
mentów potwierdzających fakt, że powód z wyboru pełni swą funkcję, co zakwestio-
nowały władze innych organizacji związkowych działających w Kopalni. Konsekwen-
cją cofnięcia oddelegowania i niepodjęcia pracy przez powoda było zaprzestanie wy-
płacania mu wynagrodzenia po dniu 14 października 1996 r.
W świetle tych ustaleń Sąd Rejonowy uznał, że po cofnięciu stałego oddele-
gowania do działalności związkowej powód był obowiązany przystąpić do wykony-
wania pracy. Skoro tego nie uczynił, to nie ma prawa do wynagrodzenia, które przys-
ługuje jedynie za pracę wykonaną, zaś za czas niewykonywania pracy tylko wówczas
pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, gdy przepisy Kodeksu pracy lub
przepisy szczególne tak stanowią (art. 80 KP).
Apelację wniesioną od tego orzeczenia przez powoda uwzględnił Sąd Okrę-
gowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach-Ośrodek Zamiejscowy w
Rybniku, który wyrokiem z dnia 30 lipca 1997 r. [...] zmienił zaskarżony wyrok w ten
sposób, że od strony pozwanej zasądził na rzecz powoda kwotę 6.210,55 zł brutto z
ustawowymi odsetkami od dnia 1 stycznia 1997 r. jako równowartość wynagrodzenia
za pracę w okresie od dnia 14 października do dnia 31 grudnia 1996 r. oraz nagrody
za 1996 r. z okazji Dnia Górnika. W uzasadnieniu swego wyroku Sąd Wojewódzki
stwierdził, że orzeczenie Sądu pierwszej instancji zostało oparte na błędnej wykładni
przepisów art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych
(Dz.U. Nr 55, poz. 234 ze zm.) i § 4 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 11
czerwca 1996 r. w sprawie trybu udzielania urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy
pracownikom pełniącym z wyboru funkcje w związkach zawodowych oraz zakresu
uprawnień przysługujących pracownikom w czasie urlopu bezpłatnego i zwolnień od
pracy (Dz.U. Nr 71, poz. 336). Pierwszy z tych przepisów stanowi, że prawo do zwol-
nienia z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie zakładowej or-
ganizacji związkowej przysługuje działaczom związku proporcjonalnie do liczby jego
członków zatrudnionych w danym zakładzie. Przepis § 4 ust. 1 rozporządzenia sta-
nowi natomiast, że pracodawca jest na wniosek zakładowej organizacji związkowej
obowiązany zwolnić pracownika z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w
zarządzie tej organizacji, jeżeli w swym wniosku wykaże ona zaistnienie ustawowych
przesłanek takiego zwolnienia.
3
Z przepisów tych – zdaniem Sądu Wojewódzkiego – wynika, że zwolnienia od
pracy udzielonego w trybie art. 31 ust. 1 ustawy związkowej pracodawca nie ma
możliwości cofnąć. Jest ono bowiem udzielane na okres kadencji, przy czym o
ewentualnym ustaniu okoliczności uprawniających pracownika do korzystania ze
zwolnienia powinien pracodawcę poinformować zarząd zakładowej organizacji
związkowej. Dopiero w takiej sytuacji pracownik ma zgodnie z przepisem § 5 rozpo-
rządzenia obowiązek przystąpienia do pracy.
Kasację od powyższego wyroku wniosła strona pozwana, zarzucając „naru-
szenie prawa materialnego przez błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowanie,
a także naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na wynik sprawy” i
domagając się na tej podstawie uchylenia zaskarżonego orzeczenia oraz „utrzyma-
nia w mocy” wyroku Sądu pierwszej instancji. Ten ogólnikowy zarzut został w uza-
sadnieniu skargi skonkretyzowany przez odwołanie się do art. 31 ust. 1 ustawy o
związkach zawodowych oraz § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 11 czerwca
1996 r., jak też do bliżej nie określonych postanowień statutu WZZ „Sierpień 80”. Z
przepisów ustawy i rozporządzenia skarżący wyprowadza wniosek, że uprawnienie
do płatnego zwolnienia od obowiązku świadczenia pracy w celu poświęcenia się
działalności w zarządzie zakładowej organizacji związkowej przysługuje jedynie pra-
cownikowi spełniającemu prawem określone przesłanki, a więc powołanemu w sta-
tutowo przewidzianym trybie do składu tego organu związku. Pracodawcy nie wolno
więc udzielić zwolnienia od pracy osobie nie spełniającej ustawowych warunków,
podobnie jak może cofnąć bezzasadnie udzielone zwolnienie, co „wynika z istoty
instytucji zwolnienia od pracy”. W przeciwnym razie dochodziłoby do „ewidentnego
nadużycia praw podmiotowych przez pracowników, tzn. nieświadczenia pracy przez
osoby, którym wspomniane uprawnienie nie przysługuje”.
Skarżący podniósł też, że przyjąwszy błędne założenie o niedopuszczalności
cofnięcia działaczowi związkowemu zwolnienia od obowiązku świadczenia pracy,
Sąd drugiej instancji nie badał przesłanek podjęcia takiej decyzji przez pracodawcę,
a sprowadzających się do zakwestionowania wyboru powoda na funkcję przewodni-
czącego komisji zakładowej WZZ „Sierpień 80”. Sąd Wojewódzki nie odniósł się w
szczególności do kwestii, czy na tle postanowień statutu powołanego Związku, że
wszystkie jego władze pochodzą z wyboru, dopuszczalne jest stosowanie zasady
„koptacji”.
Ponadto skarżący wyraził pogląd, że Sąd powinien z urzędu wziąć pod uwagę
4
i na płaszczyźnie zasad współżycia społecznego ocenić działalność powoda, który
na terenie kopalni prowadzi swoiste „pieniactwo związkowe”. Zaniechanie takiej
oceny jest „naruszeniem przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na rozs-
trzygnięcie sprawy”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja jest zasadna o tyle, o ile zaskarżonemu wyrokowi zarzuca błędną wy-
kładnię przepisu art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodo-
wych (Dz.U. Nr 55, poz. 234 ze zm.). Sąd drugiej instancji przyjął bowiem, że jeżeli
pracodawca udzieli pracownikowi w trybie tego przepisu zwolnienia od obowiązku
świadczenia pracy, to przez okres kadencji zarządu zakładowej organizacji związko-
wej zwolnienia tego nie może cofnąć. O ustaniu okoliczności uprawniających pra-
cownika do korzystania ze wspomnianego zwolnienia informuje pracodawcę zarząd
zakładowej organizacji związkowej i dopiero wówczas pracownik ma obowiązek
przystąpienia do pracy (§ 5 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 11 czerwca 1996
r. w sprawie trybu udzielania urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy pracownikom
pełniącym z wyboru funkcje w związkach zawodowych oraz zakresu uprawnień
przysługujących pracownikom w czasie urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy,
Dz.U. Nr 71, poz. 336). W konsekwencji takiej wykładni powołanych przepisów Sąd
Wojewódzki jako bezprzedmiotowe potraktował przesłanki, którymi przy cofnięciu
zwolnienia udzielonego powodowi kierował się skarżący pracodawca, marginalnie
ponadto zaznaczając, że wniosek o udzielenie zwolnienia do działalności związkowej
musiał odpowiadać wymaganiom z § 4 ust. 2 rozporządzenia, „skoro na oddelego-
wanie dwóch pracowników wyraził zgodę zastępca dyrektora kopalni do spraw pra-
cowniczych”.
Tymczasem Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów podjętej w
dniu 20 stycznia 1999 r., III ZP 25/98 (OSNAPiUS 1999 r. nr 17, poz. 541) wyjaśnił,
że pracownik jest, zgodnie z art. 31 ust. 1 ustawy obowiązany przystąpić do pracy w
odpowiednim wymiarze, a więc ograniczyć zakres korzystania z udzielonego mu
przez pracodawcę zwolnienia od pracy, także wówczas, gdy zarząd zakładowej or-
ganizacji związkowej nie poinformował pracodawcy o zmianie okoliczności uzasad-
niających udzielenie takiego zwolnienia. W motywach tej uchwały podkreśla się, że
wprawdzie pracodawca jest związany treścią wniosku zakładowej organizacji związ-
5
kowej co do osoby (osób), której ma być udzielone zwolnienie, ewentualnego „po-
działu” limitu zwolnień między większą liczbę osób, czasu zwolnienia (kadencji), a
także zachowania (bądź niezachowania) prawa do wynagrodzenia, lecz nie wyklucza
to prawa weryfikacji wniosku pod względem jego zgodności z bezwzględnie obowią-
zującym prawem. Pracodawca może zatem sprawdzać, czy osoby wymienione we
wniosku zostały wybrane do zarządu zakładowej organizacji związkowej i czy ich
liczba (lub rozmiar zwolnienia) odpowiada ustawowo określonej liczbie członków
związku zatrudnionych w danym zakładzie pracy. Pracownik objęty wnioskiem nie
udziela bowiem sam sobie zwolnienia, które prowadzi do istotnej modyfikacji treści
stosunku pracy, co aktualizuje się jako przedmiot obowiązku pracodawcy tylko w ra-
zie spełnienia przesłanek określonych w przepisie art. 31 ust. 1 ustawy.
Z powołanego wyżej przepisu nie sposób zdaniem Sądu Najwyższego wnios-
kować, iżby pracownik mógł wbrew woli pracodawcy nie świadczyć pracy, a nawet
otrzymywać wynagrodzenie bez wykonywania pracy pomimo braku wspomnianych
przesłanek. To samo dotyczy zmiany, względnie ustania okoliczności (faktów) wa-
runkujących udzielenie zwolnienia, np. wskutek wygaśnięcia mandatu członka zarzą-
du zakładowej organizacji związkowej, jej rozwiązania lub też istotnej zmiany liczby
członków, niezależnie od tego, czy zarząd – zgodnie z § 5 ust. 1 rozporządzenia –
zawiadomi o tym pracodawcę. Pracownik jest wówczas obowiązany podjąć pracę, a
pracodawca może się tego od niego domagać w trybie stosownych poleceń.
Trafne poglądy wyrażone w prezentowanym orzeczeniu są adekwatne rów-
nież wobec przedmiotowej sprawy, chociaż jej stan faktyczny wykazuje różnice w
porównaniu do stanu faktycznego, który wywołał uchwałę powiększonego składu sę-
dziowskiego. Tamta sprawa dotyczyła bowiem obniżenia się liczby członków związku
poniżej prawnie doniosłej granicy 150 osób, podczas gdy tu chodzi o kwestię pods-
tawy objęcia przez powoda funkcji przewodniczącego komisji zakładowej. Liczba
członków związku to rzecz zobiektywizowana, ale taki sam charakter ma w istocie
odpowiedź na pytanie, czy do swej związkowej funkcji powód doszedł ustawowo
przewidzianą drogą wyboru, czy też w innym trybie, nie dającym pracownikowi
uprawnienia do ubiegania się o zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy i nie ak-
tualizującym po stronie jego pracodawcy obowiązku udzielenia takiego urlopu. Do-
piero po ustaleniu faktu zaistnienia samego wyboru może się pojawić ocenna kwestia
dokonania go zgodnie z postanowieniami statutu lub innego wewnątrzzwiązkowego
prawa, a także kwalifikowania wpływu ewentualnych naruszeń tego prawa z punktu
6
widzenia ważności dokonanego wyboru.
Powyższe oceny i kwalifikacje powinny być w zasadzie dokonywane przez
sądy właściwe w sprawach dotyczących rejestracji związków zawodowych, które to
sprawy są zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych rozpatrywane w
trybie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym.
Dotyczy to jednak „z natury rzeczy” tylko samodzielnych związków zawodowych,
podlegających wpisowi do rejestrów prowadzonych przez sądy okręgowe właściwe
miejscowo ze względu na siedzibę związku bądź przez Sąd Okręgowy w Warszawie
– gdy chodzi o ogólnokrajowe związki międzybranżowe i ogólnokrajowe zrzeszenia
międzybranżowe (§ 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 sierpnia
1991 r. w sprawie postępowania dotyczącego rejestracji związków zawodowych,
Dz.U. Nr 77, poz. 340). W tym bowiem wypadku związek zawodowy jest obowiązany
w terminie 14 dni składać wnioski o wpisanie do rejestru sądowego osób wybranych
zgodnie ze statutem w skład organu uprawnionego do reprezentowania związku (§ 7
ust. 2 powołanego rozporządzenia).
W rejestrach sądowych nie figurują natomiast, a tym samym nie wnioskują o
wpisanie do nich członków swoich władz, jednostki organizacyjne danego związku,
choćby jego statut przyznawał im osobowość prawną (art. 13 pkt 7 ustawy o związ-
kach zawodowych) i przewidywał różnorakie wpisy do rejestrów związkowych. Kon-
trolę legalności wyboru władz takiej jednostki organizacyjnej związku (np. przewodni-
czącego lub członków komisji zakładowych WZZ „Sierpień 80”) musi zatem w razie
sporów z zakresu prawa pracy (np. sprawy o prawo do zwolnienia od obowiązku
świadczenia pracy w celu prowadzenia działalności związkowej) przeprowadzić sąd
pracy. W toku tej kontroli sąd kieruje się dyrektywą poszanowania autonomii związku
w sferze jego statutowej działalności, w tym zwłaszcza określania zasad sprawowa-
nia związkowych funkcji (art. 10 ustawy), lecz nie wyklucza to uznania, że określona
uchwała związkowa nie zaktualizowała wobec pracodawcy obowiązku płatnego od-
delegowania pracownika do aktywności związkowej, gdyż była to w sensie prawnym
tzw. uchwała nieistniejąca (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 1998
r., I CKN 563/97, OSNC 1998 r. Nr 12, poz. 205).
W tym miejscu należy jeszcze zauważyć, że pracodawca może wprawdzie
udzielać pracownikom świadczeń wykraczających poza ramy minimalnych standar-
dów określonych przez przepisy prawa pracy, lecz tej zasady nie sposób mechanicz-
nie odnosić do urlopów na działalność związkową. Taki urlop mogą bowiem „z istoty
7
rzeczy” otrzymać jedynie pracownicy wybrani do zarządów zakładowych organizacji
związkowych, a poza tym pracodawca jest obowiązany jednakowo traktować wszyst-
kie związki zawodowe (art. 1 ust. 3 ustawy), więc nie mógł stwarzać przywilejów dla
zakładowej struktury WZZ „Sierpień 80”.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313
§ 1 KPC
orzekł jak w sentencji.
========================================