Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CKN 632/98
W Y R O K
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 grudnia 1999 r.
Sąd Najwyższy Izba Cywilna
W składzie następującym:
Przewodniczący: SSN – T. Domińczyk
Sędziowie SN – F. Barczewska (spraw.)
SN – K. Zawada
Protokolant: E. Chojnacka
po rozpoznaniu w dniu 16 grudnia 1999 r.
na rozprawie sprawy z powództwa Wandy D.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej „J.” w T.
o przyjęcie w poczet członków
na skutek kasacji pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 lutego 1998 r.,
oddala kasację.
2
U Z A S A D N I E N I E
Sąd Wojewódzki w T. wyrokiem z dnia 30 października 1997 r. oddalił
powództwo Wandy D. o przyjęcie w poczet członków pozwanej Spółdzielni.
Sąd ten ustalił, że ojciec powódki Michał B. był członkiem pozwanej
Spółdzielni i w czasie trwania związku małżeńskiego z Anną B. uzyskał
przydział przedmiotowego mieszkania na warunkach własnościowego prawa do
lokalu. Ojciec powódki zmarł w dniu 26 maja 1994 r. Na skutek wniosku
powódki z dnia 11 kwietnia 1995 r. Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 24
października 1995 r. stwierdził, że spadek po Michale B. z mocy testamentu
nabyła córka Wanda D. w 900/958 częściach i syn Aleksander B. w 58/958
częściach. W dniu 1 lutego 1996 r. powódka złożyła pisemną deklarację
przystąpienia do pozwanej Spółdzielni i w tym samym dniu otrzymała na piśmie
wstępną zgodę na przyjęcie jej w poczet członków. Matka powódki Anna B.
zmarła w dniu 18 września 1996 r. Spadek po niej na podstawie testamentu
nabyła w całości powódka, co stwierdził Sąd postanowieniem z dnia 12 grudnia
1996 r. Na skutek wniosku powódki złożonego w dniu 17 stycznia 1997 r. Sąd
Rejonowy postanowieniem z dnia 18 lutego 1997 r. dokonał działu spadku po
Michale i Annie B. i prawo do przedmiotowego lokalu przyznał powódce.
Zarząd pozwanej Spółdzielni w dniu 14 lutego 1997 r. podjął uchwałę
stwierdzającą, że prawo do przedmiotowego lokalu wygasło z mocy art. 228 § 3
Prawa spółdzielczego z uwagi na niedopełnienie w terminie czynności
zachowawczych i następnie powołując się na tę przesłankę odmówił przyjęcia
powódki w poczet członków. Sąd mając na uwadze treść z art. 228 Prawa
spółdzielczego uznał stanowisko pozwanej za uzasadnione.
3
Na skutek apelacji powódki Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 6 lutego
1998 r. zmienił zaskarżone orzeczenie i powództwo uwzględnił. Sąd ten
podniósł, że powódka przed upływem roku od dnia otwarcia spadku po ojcu
zawiadomiła pozwaną o wszczęciu po nim postępowania spadkowego,
a następnie przedstawiła prawomocne postanowienie stwierdzające nabycie
spadku.
Powódka dokonała więc w terminie czynności o jakich mowa w art. 228
§ 1 zdanie pierwsze prawa spółdzielczego. Nadto Sąd stwierdził, że wprawdzie
postępowanie o dział spadku zostało wszczęte w dniu 17 stycznia 1997 r.
(o czym pozwana została poinformowana pismem ze stycznia 1997 r.), a więc
po upływie trzech miesięcy od uprawomocnienia się postanowienia
o stwierdzeniu nabycia spadku, ale nie te czynności są miarodajne dla oceny
zachowania przez powódkę terminu ze zdania drugiego art. 228 § 1 prawa
spółdzielczego, a czynności podjęte 1 lutego 1996 r. W tym dniu powódka
złożyła deklarację członkowską przystąpienia do pozwanej spółdzielni i wniosek
o dokonanie wyceny przedmiotowego lokalu i wyrażenie wstępnej zgody na
przyjęcie jej w poczet członków, informując że przeprowadzi umowny dział
spadku w formie aktu notarialnego. Ujawniony wówczas zamiar sporządzenia
aktu notarialnego wskazuje, że istniało wówczas między spadkobiercami
porozumienie co do tego, że przedmiotowe mieszkanie ma przypaść powódce,
co było zresztą zgodne z wolą testatora. Złożenie zatem deklaracji
członkowskiej i uzyskanie wstępnej zgody na przyjęcie w poczet członków było
wystarczającym przejawem dokonania przez powódkę czynności
zachowawczych, o jakich mowa w zdaniu drugim art. 228 1 prawa
spółdzielczego, szczególnie, że przepis ten nie nakłada na spadkobiercę
obowiązku przedstawienia pisemnego dowodu umownego działu spadku.
Powódka ostatecznie była zmuszona wystąpić na drogę sądową
o zniesienie współwłasności i dział, gdyż w dniu 1 września 1996 r. zmarła
4
matka i zaszła konieczność kompleksowego uregulowania spraw spadkowych
po obojgu rodzicach.
Mając to na uwadze Sąd uznał, że pozwana bezpodstawnie odmówiła
powódce przyjęcia jej w poczet członków, skoro odpowiada ona wymogom
statutu i dopełniła czynności z art. 228 § 1 prawa spółdzielczego. Odmowa jest
więc sprzeczna z treścią art. 224 prawa spółdzielczego.
Pozwana w kasacji powołując się na naruszenie prawa materialnego,
a mianowicie art. 224 i 228 prawa spółdzielczego oraz art. 1037 kc wnosiła
o zmianę wyrku i oddalenie powództwa ewentualnie o jego uchylenie
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepisy ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz.U.
z 1995 r. Nr 54, poz. 288 ze zm.) nie normują bezpośrednio zasad wg których
własnościowe prawo do lokalu, będące ograniczonym prawem rzeczowym (art.
244 § 1 kc i art. 223 § 1 prawa spółdzielczego) przechodzi na spadkobierców.
Przepis art. 223 § 1 prawa spółdzielczego stanowi tylko, że własnościowe prawo
do lokalu jest prawem zbywalnym, przechodzi na spadkobierców i podlega
egzekucji. W tej sytuacji należy przyjąć, że skoro spółdzielcze własnościowe
prawo do lokalu jest prawem majątkowym, to wchodzi ono - z uwagi na brak
przepisu szczególnego odmiennie regulującego to zagadnienie - w skład spadku
i przechodzi z mocy prawa z chwilą otwarcia spadku tj. z chwilą śmierci członka
spółdzielni, na spadkobierców powołanych do dziedziczenia z ustawy albo
z testamentu (art. 922 § 1 i 926 § 1 kc), pomimo że prawo to związane jest
z członkostwem w spółdzielni mieszkaniowej. W piśmiennictwie i judykaturze
podkreślono, że przepis art. 228 prawa spółdzielczego nie dotyczy
przechodzenia, a zachowania przez spadkobierców nabytego już prawa.
Powołany przepis nakłada na spadkobiercę członka spółdzielni, któremu
przysługiwało własnościowe prawo do lokalu, obowiązek dokonania we
5
wskazanych terminach szeregu czynności zachowawczych. W razie
niedopełnienia w terminie tych czynności lub odmowy przyjęcia spadkobiercy
w poczet członków prawa do lokalu wygasło (art. 228 § 3 prawa
spółdzielczego).
Trybunał Konstytucyjny po rozpoznaniu wniosku Rzecznika Praw
Obywatelskich wyrokiem z dnia 25 lutego 1999 r. K 23/98 orzekł, że art. 228
§ 3 ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz.U. z 1995 r. Nr
54, poz. 228 ze zm.) jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 3 w związku z art. 21 ust. 1
i 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz art. 1 Protokołu Nr 1 do
Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz.U.
z 1995 r. Nr 36, poz. 175). W uzasadnieniu wyroku Trybunał Konstytucyjny
podkreślił między innymi, że tworzenie nowego ładu w Polsce, także w zakresie
dotyczącym prawa własności i innych praw majątkowych, oraz związane z tym
porządkowanie stosunków prawnych prowadzić musi w konsekwencji do
umocnienia ograniczonych praw rzeczowych, które ze względu na zaszłości
historyczne pojmowane były jako „ułomne prawa własnościowe”. Oznacza to,
że treść ograniczonego prawa rzeczowego - takiego jak spółdzielcze
własnościowe prawo do lokalu - powinna być interpretowana w taki sposób, aby
jego ochrona zbliżała się do ochrony przewidzianej dla prawa własności. Nadto
Trybunał podkreślił, że zaskarżony przepis stanowi ingerencję w prawa
konstytucyjnie zagwarantowane. Ograniczenie takich praw może nastąpić
jedynie w przypadkach wyliczonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Katalog
wymienionych tam przesłanek ma charakter zamknięty i nie może być
interpretowany rozszerzająco. Wprawdzie ograniczenie w zakresie zachowania
dziedziczonego prawa do lokalu spółdzielczego ustanowione zostały w drodze
ustawy, ale przesłanką działania ustawodawcy nie była troska o żaden
z istotnych elementów dobra wspólnego wyszczególnionych w art. 31 ust. 3
Konstytucji, a jedynie wzgląd na ułatwienie działania spółdzielniom w zakresie
realizacji zasady jednopodmiotowości spółdzielczego prawa do lokalu. Cel ten
6
nie może ograniczać ani tym bardziej niweczyć, podstawowych praw jednostki,
a takim jest prawo dziedziczenia spółdzielczego prawa do lokalu. Podstawowym
celem spółdzielni mieszkaniowej w świetle art. 204 prawa spółdzielczego jest
zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych jej członków i ich rodzin. Temu celowi
powinny być podporządkowane wszystkie cele cząstkowe, w tym i
unormowania przewidziane w art. 228 prawa spółdzielczego. Nie
usprawiedliwia zastosowania tak drastycznych ograniczeń zasada
jednopodmiotowości zwłaszcza, że zasada ta nie posiada konstytucyjnego
umocowania. Zasada jednopodmiotowości w sposób konstytucyjnie
nieuprawniony, narusza prawo do dziedziczenia, nakłada bowiem obowiązek
przymusowego działu spadku w odniesieniu do spółdzielczego własnościowego
prawa do lokalu. Spadkobiercy po przedstawieniu stwierdzenia praw do spadku,
mogą uważać, że dopełnili wymaganych formalności tym bardziej, że zgodnie z
przepisami kodeksu cywilnego przedstawienie postanowienia o stwierdzeniu
nabycia spadku jest dla osób trzecich wystarczającym dokumentem
uzasadniającym prawo do spadku. Ochrona administracji spółdzielczej nie może
się odbywać kosztem wartości, które są celem podstawowym prawa
spółdzielczego.
Sejm nie skorzystał z uprawnienia przewidzianego w art. 239 ust. 1
Konstytucji i nie odrzucił wyroku, wobec czego orzeczenie to stało się
ostateczne. Tym samym przestał obowiązywać art. 228 § 3 prawa
spółdzielczego, przewidujący skutek wygaśnięcia prawa do lokalu w razie
niedopełnienia w terminie czynności przewidzianych w poprzednich
paragrafach tego przepisu. Rzutować to musi również na stosowanie
pozostałych paragrafów art. 228, jak i art. 224 prawa spółdzielczego.
Stosowanie przepisu sprzecznego w Konstytucją nie może być uznane za
prawidłowe także przed jego formalną utratą mocy. Sąd Najwyższy podkreślił,
że orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego stwierdzającego niezgodność
7
konkretnego przepisu z Konstytucją ma charakter deklaratoryjny. Oznacza to, że
niezgodność ta istniała od daty uchwalenia ustawy (por. np. wyrok z dnia 10
listopada 1999 r. I CKN 204/98 jeszcze nie publ.). O działaniu ex tunc
orzeczenia stwierdzającego sprzeczność przepisu z Konstytucją może świadczyć
dopuszczalność żądania wznowienia postępowania (art. 4011
§ 1 kpc).
Z ustaleń Sądu II instancji wynika, że powódka wykazała, iż w terminie
przewidzianym w art. 228 § 1 zdanie pierwsze prawa spółdzielczego podjęła
czynności przewidziane w tym przepisie. W rezultacie wykazała, że z mocy
dziedziczenia po ojcu nabyła spadek po nim w 900/958 częściach. Następnie
w związku ze śmiercią matki powódka wykazała, że uzyskała stwierdzenie
nabycia spadku po niej w całości, a także że w wyniku działu spadku po
rodzicach została jej przyznane własnościowe spółdzielcze prawo do
przedmiotowego lokalu. Powódka złożyła deklarację członkowską i uzyskała
wstępną zgodę pozwanej na przyjęcie w poczet członków.
W tym stanie, uwzględniając iż przepis art. 228 § 3 prawa spółdzielczego
został uznany za sprzeczny z Konstytucją, należy stwierdzić, iż ocena sądu II
instancji, że brak jest podstaw w świetle treści art. 224 prawa spółdzielczego do
odmowy przyjęcia powódki w poczet członków odpowiada prawu.
Wobec powyższego kasacja jako nie zawierająca usprawiedliwionej
podstawy, podlegała oddaleniu na mocy art. 39312
kpc.
er