Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 15 grudnia 1999 r.
II UKN 260/99
Przepis art. 40 KC nie może być podstawą odpowiedzialności Skarbu
Państwa za zobowiązania powstałe po likwidacji przedsiębiorstwa państwowe-
go, chociaż Rada Ministrów nie wykonała ustawowej delegacji z art. 25 ust. 2
ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (jednolity
tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 18, poz. 80 ze zm.). Dopuszczalna jest natomiast
umowa przejęcia przez Skarb Państwa pracowniczych roszczeń związanych z
chorobami zawodowymi spowodowanymi wcześniejszym zatrudnieniem w zli-
kwidowanym przedsiębiorstwie państwowym.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Maria
Tyszel, Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 15 grudnia 1999 r. sprawy z wniosku
Władysławy H. przeciwko 1. Skarbowi Państwa – Wojewodzie T., 2. „E.” [...] Spółce z
o.o. w S. 3. Skarbowi Państwa – Ministrowi Skarbu Państwa o odszkodowanie, na
skutek kasacji pozwanego Skarbu Państwa – Ministra Skarbu Państwa od wyroku
Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 15 grudnia 1998 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Powódka Władysława H. w ostatecznie sprecyzowanym żądaniu wniosła o
zasądzenie od pozwanych Skarbu Państwa – Wojewody T. oraz „E.” [...] Spółki z o.o.
w S. kwoty 18.674,00 zł tytułem jednorazowego odszkodowania w związku ze śmier-
cią męża Franciszka H. na skutek choroby zawodowej [...].
Pozwany Skarb Państwa – Wojewoda T. wniósł o oddalenie powództwa za-
rzucając, brak po swojej stronie legitymacji biernej, ponieważ zgodnie z treścią art.
40 § 1 KC Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania przedsię-
biorstw państwowych. W toku postępowania podniesiony został zarzut, że mienie
2
zlikwidowanego Przedsiębiorstwa Materiałów Izolacyjno-Budowlanych „I.” w S. sta-
nowiące następnie udział w spółce „E.” zostało przejęte przez Skarb Państwa –
Ministra Skarbu Państwa, który jest legitymowany biernie do występowania w spra-
wie.
Wezwany do udziału w sprawie Minister Skarbu Państwa, wniósł o oddalenie
powództwa z braku podstaw prawnych do uwzględnienia roszczenia powódki.
Strona pozwana „E.” [...] Spółka z o.o. wniosła o oddalenie powództwa w sto-
sunku do niej i zarzuciła, iż nie jest następcą prawnym zlikwidowanego przedsiębior-
stwa „I.”, w którym był zatrudniony mąż powódki.
Wyrokiem z dnia 10 marca 1998 r. [...] Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Krakowie uwzględnił powództwo w całości, zasądzając na rzecz
powódki od strony pozwanej Skarbu Państwa – Ministra Skarbu Państwa kwotę
23.541,20 zł z ustawowymi odsetkami od daty wyroku i oddalił powództwo w stosun-
ku do pozostałych pozwanych, znosząc wzajemnie koszty postępowania.
Sąd Wojewódzki ustalił, że mąż powódki Franciszek H. był zatrudniony od
1959 r. do 1983 r. w Przedsiębiorstwie Materiałów Budowlanych „I.” w S. i w okresie
pracy w tym Przedsiębiorstwie był narażony na działanie azbestu. Od kwietnia 1983
r. pobierał rentę inwalidzką II grupy z ogólnego stanu zdrowia [...].
Na wniosek Poradni w T. – Państwowy Terenowy Inspektor Sanitarny decyzją
z dnia 21 października 1996 r. ustalił u Franciszka H. istnienie w chwili śmierci cho-
roby zawodowej [...]. Przedsiębiorstwo Materiałów Izolacyjnych i Budowlanych „I.” w
S. zostało postawione, zarządzeniem Wojewody T. [...] z dnia 12 września 1991 r., w
stan likwidacji na podstawie przepisu art. 37 ust. 2 ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o
prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 298), a jego mienie
przejęte przez Skarb Państwa – Wojewodę T. zostało wniesione jako aport do poz-
wanej spółki „E.”, w której Skarb Państwa stał się udziałowcem. W dniu 9 kwietnia
1997 r. udziały Skarbu Państwa w tej spółce zostały przekazane Ministrowi Skarbu
Państwa.
Uznając, że roszczenie powódki znajduje uzasadnienie w przepisie art. 12
ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.) - Sąd
Wojewódzki stanął na stanowisku, że zobowiązanym do zapłaty odszkodowania jest
po myśli art. 40 § 2 KC Skarb Państwa – Minister Skarbu Państwa.
Sąd Wojewódzki dokonał analizy stanu prawnego i stwierdził, że w trakcie lik-
3
widacji Przedsiębiorstwa „I.” w trybie powołanej wyżej ustawy o prywatyzacji przed-
siębiorstw państwowych nie zostały określone zasady przejmowania zobowiązań
zlikwidowanego przedsiębiorstwa przez podmioty, które dokonywały przejęcia mie-
nia. Mimo delegacji zawartej w art. 25 ust. 1 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o
przedsiębiorstwach państwowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 18, poz. 80 ze
zm.) Rada Ministrów nie wydała stosownego aktu wykonawczego, w którym określo-
ne zostałyby rodzaje roszczeń pracowniczych gwarantowanych przez Państwo.
Przepis art. 25 ust. 1 powołanej ustawy o przedsiębiorstwach państwowych został
uchylony przepisem art. 13 pkt 10 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zmianie niektó-
rych ustaw normujących funkcjonowanie gospodarki i administracji publicznej (Dz.U.
Nr 106, poz. 496) wobec czego na skutek bezczynności organów władzy powstała
luka w prawie. Lukę tę należało wypełnić treścią innych aktów prawnych określają-
cych gwarantowane świadczenia pracownicze i podmioty odpowiedzialne za ich
spełnienie. Jako taki akt prawny Sąd Wojewódzki powołał ustawę z dnia 28 grudnia
1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy
(Dz.U. z 1994 r. Nr 1, poz. 1 ze zm.) i stwierdził, że roszczenie powódki winno być
zaspokojone niezależnie od sytuacji prawnej powstałej po likwidacji przedsiębiorstwa
państwowego. Zdaniem Sądu Wojewódzkiego, nie znajduje uzasadnienia ze
względu na istotny interes społeczny jak i obowiązujący stan prawny przyjęcie, że
Skarb Państwa, którego aktualnym reprezentantem jest Minister Skarbu Państwa,
dokonując likwidacji w pełni wypłacalnego podmiotu gospodarczego, którego mająt-
kiem zarządził, i z którego czerpie korzyści nie gwarantował słusznych roszczeń pra-
cowniczych i Sąd wywiódł odpowiedzialność Skarbu Państwa z treści art. 40 § 2 KC.
W oparciu o ten przepis oraz art. 12 ust. 1 ustawy wypadkowej i przepisy ob-
wieszczenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 grudnia 1997 r. w sprawie
jednorazowych kwot odszkodowań z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodo-
wych (M.P. Nr 85, poz. 856) Sąd Wojewódzki zasądził należne powódce odszkodo-
wanie, oddalając powództwo w stosunku do pozostałych pozwanych wobec braku
legitymacji biernej.
Rozpoznając apelację Ministra Skarbu Państwa Sąd Apelacyjny uzupełnił pos-
tępowanie dowodowe, ustalając, że z dniem 11 lutego 1992 r. została zakończona
likwidacja Przedsiębiorstwa Materiałów Izolacji Budowlanej „I.” w S. i Przedsiębiors-
two to zostało wykreślone z rejestru przedsiębiorstw (postanowienie Sądu Rejono-
wego w Tarnowie z dnia 23 kwietnia 1992 r.). Postanowieniem z dnia 10 lutego 1992
4
r. Sąd wpisał do rejestru handlowego nowy podmiot „E.” [...] Spółkę z o.o. powołany
umową notarialną z dnia 14 grudnia 1991 r. W umowie tej nie zawarto żadnych pos-
tanowień co do odpowiedzialności za zobowiązania związane z wniesionym przez
stronę polską wkładem rzeczowym. Kwestia ta została częściowo uregulowana w
dodatkowej umowie syndykatowej z dnia 19 grudnia 1991 r., w której postanowiono,
że „Strona polska przejmuje wszelkiego rodzaju roszczenia pracowników przejętych
przez Spółkę, związane z chorobami zawodowymi, o ile choroby te zostały spowo-
dowane wcześniejszym zatrudnieniem w „I.” S. Jako odstępstwo od tej reguły ustala
się, że roszczenia wynikające z zachorowań w okresie pierwszego roku gospodar-
czego Spółki, jednak w ilości nie przekraczającej pięciu przypadków, będą pokrywa-
ne przez Spółkę, aż do momentu ustawowego uregulowania tej kwestii”.
Przy tak uzupełnionym stanie faktycznym Sąd oddalił apelację (wyrok z dnia
15 grudnia 1998 r. [...]).
Powyższy wyrok zaskarżył kasacją pozwany Skarb Państwa reprezentowany
przez Ministra Skarbu Państwa i zarzucając naruszenie prawa materialnego przez
błędną wykładnię art. 40 § 1 i 2 KC, wniósł o jego zmianę i oddalenie powództwa
wobec siebie, bądź też o jego uchylenie i – po uchyleniu również wyroku Sądu pierw-
szej instancji – przekazanie sprawy Sądowi Wojewódzkiemu do ponownego rozpoz-
nania.
Według skarżącego, po prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego w drodze
jego likwidacji (art. 37 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych) „umyka podmiot odpowiedzialny za zlikwidowanie
przedsiębiorstw”, a Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności wobec treści art. 40
§ 1 KC – brak odpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązania przedsiębiorstw
państwowych. „Lukę prawną” na tle interpretacji tego przepisu wypełnia – zdaniem
skarżącego – uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 maja 1998 r., III CZP 12/98, w
myśl której w sytuacji, gdy pracownik zachorował na chorobę zawodową w związku z
zatrudnieniem w uspołecznionym zakładzie pracy, a stwierdzenie uszczerbku na
zdrowiu nastąpiło w czasie, gdy zakład ten uzyskał status nieuspołecznionego, jed-
norazowe odszkodowanie (z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej)
przysługuje od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (wskazana uchwała nosi faktycz-
nie sygnaturę III ZP 12/98 i została opublikowana w OSNAPiUS 1998 nr 23, poz.
689).
5
Sąd Najwyższy rozpoznając kasację w jej granicach zakreślonych zarzutami
rozważył, co następuje:
Wobec zarzutu kasacji i na podstawie art. 39315
KPC należy zauważyć, że nie
zostało podważone ustalenie co do faktu likwidacji przedsiębiorstwa „I.”, która nie
nastąpiła jednak w trybie art. 231
KP co oznacza brak podstaw prawnych do
ewentualnego ustalania odpowiedzialności pozwanej „E.” [...] Spółki z o.o. w S.
(obecna nazwa Spółki – D.S.).
W ocenie Sądu Najwyższego nie jest uzasadnione doszukiwanie się podstawy
odpowiedzialności Ministra Skarbu Państwa za następstwa choroby zawodowej pra-
cownika, stwierdzonej przez właściwego inspektora sanitarnego w 1996 r. a więc już
po zlikwidowaniu (w 1991 r.) przedsiębiorstwa państwowego „I.” w przepisie art. 40
KC – wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego.
Zasadą wynikającą z art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy wypadkowej jest odpowie-
dzialność zakładu pracy (pracodawcy) zatrudniającego pracownika w czasie kiedy
stwierdzono u niego stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu spowodowany cho-
robą zawodową, za skutki tego zachorowania – obowiązek wypłaty jednorazowego
odszkodowania. W przypadku, gdy choroba zawodowa została stwierdzona w innym
czasie (po ustaniu zatrudnienia) odpowiedzialność ta dotyczy ostatniego pracodaw-
cy, w którym występowało narażenie na powstanie lub nawrót choroby zawodowej
(art. 32 ust. 2 pkt 2 ustawy).
W rozpoznawanej sprawie jest niewątpliwe, że ostatnim zakładem pracy, w
którym mąż powódki był narażany na chorobę zawodową (stwierdzoną po jego
śmieci) było przedsiębiorstwo „I.”, zlikwidowane w 1991 r. (a więc przed stwierdze-
niem choroby zawodowej) w trybie art. 37 ust. 1 pkt 2 ustawy o prywatyzacji przed-
siębiorstw państwowych. Mienie tego zlikwidowanego przedsiębiorstwa zostało wnie-
sione przez Wojewodę T., będącego jego organem założycielskim, jako wkład do
Spółki z o.o. „E.”, a Skarb Państwa przyjął w umowie syndykatowej odpowiedzial-
ność za „wszelkiego rodzaju roszczenia pracowników (...) związane z chorobami za-
wodowymi, o ile choroby te zostały spowodowane wcześniejszym zatrudnieniem w
„I.” S., będąc w związku z tym następcą prawnym pracodawcy odpowiedzialnego za
powstanie choroby zawodowej, który przez likwidację utracił byt prawny. To umowne
przejęcie przez Skarb Państwa odpowiedzialności z tytułu roszczeń pracowników
związanych z chorobami zawodowymi spowodowanymi zatrudnieniem w zlikwido-
6
wanym przedsiębiorstwie państwowym, a ujawnionymi po jego likwidacji, nie jest z
ustawą wypadkową sprzeczne, gdy się dodatkowo weźmie pod uwagę, że mienie
zlikwidowanego przedsiębiorstwa państwowego zostało wniesione do spółki (nieod-
płatnie) w trybie art. 37 ust. 1 pkt 2 ustawy o prywatyzacji, co najczęściej wiąże się z
przejęciem odpowiedzialności za zobowiązania zlikwidowanego przedsiębiorstwa
wynikające ze stosunku pracy do wysokości wartości przejętego mienia (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 1995 r., I PRN 18/95 – OSNAPiUS 1995 nr 22,
poz. 275).
Odpowiedzialność Skarbu Państwa w oparciu o art. 40 § 2 KC dotyczy jedynie
zobowiązań powstałych w okresie, gdy przyjmowane nieodpłatnie składniki mienia
stanowiły własność danej osoby prawnej, a więc najpóźniej według stanu prawnego z
daty przejęcia mienia, zaś w niniejszej sprawie choroba zawodowa rodząca odpo-
wiedzialność pracodawcy z ustawy wypadkowej, stwierdzona została pośmiertnie, po
upływie pięciu lat od daty utraty bytu prawnego pracodawcy zobowiązanego do wy-
płaty jednorazowego odszkodowania należnego uprawnionym członkom rodziny
zmarłego pracownika. Odpowiedzialności tej nie rodzi również niewykonanie przez
Radę Ministrów ustawowej delegacji z art. 25 ust. 2 ustawy o przedsiębiorstwach
państwowych, zobowiązującej do określenia rodzaju gwarantowanych przez Skarb
Państwa roszczeń pracowniczych utrzymujących się lub powstałych po likwidacji
przedsiębiorstwa państwowego oraz zasad ich zaspakajania (nota bene już nieobo-
wiązującego w dacie stwierdzenia choroby zawodowej). Bezczynność taka nie może
przesądzać o odpowiedzialności Skarbu Państwa za następstwa chorób zawodo-
wych. Wszystko to pozwala na stwierdzenie, że art. 40 KC nie może być podstawą
odpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązania zlikwidowanego przedsiębior-
stwa państwowego powstałe po jego likwidacji, podstawą taką zaś w rozpoznawanej
sprawie jest umowa syndykatowa zawarta w dniu 19 grudnia 1991 r. Obecny skład
Sądu Najwyższego podziela w tej mierze stanowisko i argumentację zawartą w wy-
roku tego Sądu z dnia 8 października 1999 r., II UKN 136/99 (jeszcze nieopubliko-
wanego).
Nie jest uzasadnione również – według obowiązującego stanu prawnego –
stanowisko (zawarte w kasacji), iż w takich okolicznościach odpowiedzialność za
należne pracownikowi (lub po jego śmierci rodzinie) świadczenia ponosi Zakład
Ubezpieczeń Społecznych, co ma wynikać z uchwały Sądu Najwyższego z dnia 27
maja 1998 r., III ZP 12/98 (OSNAPiUS 1998 nr 23, poz. 689). Uchwała ta odnosi się
7
jedynie do sytuacji, gdy zobowiązany do świadczeń pracodawca istnieje, zmienił się
jedynie jego status z uspołecznionego na nieuspołeczniony, nie obejmuje zaś sytua-
cji gdy zobowiązany podmiot został faktycznie i prawnie zlikwidowany.
W sytuacji więc, gdy zaskarżony wyrok ostatecznie odpowiada prawu, nale-
żało orzec jak w sentencji po myśli art. 39312
KPC.
========================================