Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 stycznia 2000 r.
II UKN 334/99
Stosunek ubezpieczenia społecznego powstaje z mocy ustaw, a nie wy-
łącznie na podstawie art. 67 Konstytucji RP.
Przewodniczący: SSN Barbara Wagner, Sędziowie SN: Jerzy Kuźniar,
Jadwiga Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 20 stycznia 2000 r. sprawy z wniosku
Horsta K. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddziałowi Re-
gionalnemu w O. o objęcie ubezpieczeniem społecznym, na skutek kasacji wniosko-
dawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 30 września 1998 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Wojewódzki w Opolu wyrokiem z dnia 25 czerwca 1999 r. oddalił odwoła-
nie Horsta K. od decyzji Oddziału Regionalnego Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego w O. z dnia 9 października 1997 r., stwierdzającej ustanie jego rolni-
czego ubezpieczenia społecznego w zakresie ubezpieczeń: wypadkowego, choro-
bowego, macierzyńskiego i emerytalno-rentowego w czasie od 1 stycznia 1989 r. do
30 września 1997 r.
Sąd Wojewódzki ustalił, że w wymienionym okresie wnioskodawca otrzymywał
rentę inwalidzką z tytułu skutków wypadku w gospodarstwie rolnym, któremu uległ
dnia 24 lipca 1987 r. Renta ta została mu przyznana na podstawie art. 24 ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i
członków ich rodzin. Mimo jej pobierania wnioskodawca przez cały czas opłacał
składki na ubezpieczenie społeczne rolników w wysokości ustalonej przez organ
rentowy. Zdaniem Sądu Wojewódzkiego, fakt opłacania składek nie spowodował jed-
nak objęcia wnioskodawcy ubezpieczeniem społecznym w okresie pobierania renty
inwalidzkiej, gdyż nie pozwalały na to przepisy obowiązujące w spornym czasie. Mia-
2
nowicie: od dnia 1 stycznia 1989 r. weszła w życie ustawa z dnia 24 lutego 1989 r. o
zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich
rodzin oraz o zmianie ustawy o podatku rolnym (Dz.U. Nr 10, poz. 53), której art. 1
ust. 2 postanawiał, że ubezpieczeniu nie podlegają między innymi osoby mające
ustalone prawo do emerytury lub renty inwalidzkiej. Tak więc w czasie od 1 stycznia
1989 r. do 30 września 1997 r. wnioskodawca nie mógł pozostawać w ubezpieczeniu
społecznym, chociaż płacił składki, gdyż przepisy wskazanych ustaw nie pozwalały
na to.
Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wyrokiem z dnia 30 września 1998 r. oddalił
apelację, którą złożył wnioskodawca od wyroku Sądu Wojewódzkiego. Podkreślił, że
ubezpieczenie społeczne rolników ma charakter ustawowy, który wyraża się w tym,
że stosunek ubezpieczenia powstaje z mocy prawa, niezależnie od woli stron. Rów-
nież inne elementy tego stosunku są kształtowane przez ustawę w sposób ściśle
bezwzględnie obowiązujący, wyłączający zasadniczo wolę stron., tj. rolnika i KRUS.
W związku z tym, skoro w okresie pobierania przez wnioskodawcę renty inwalidzkiej
przepisy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych wprowadziły
zasadę, że ubezpieczeniu społecznemu nie podlegają osoby mające ustalone prawo
do emerytury lub renty, to na wnioskodawcy nie ciążył obowiązek opłacania składek
na to ubezpieczenie. Wobec tego uiszczone składki powinny być mu zwrócone, zaś
okres pobierania renty inwalidzkiej rolniczej, jako renty okresowej, podlega zaliczeniu
do okresów ubezpieczenia wymaganych do uzyskania emerytury rolniczej, jednak w
wymiarze nie większym niż 2 lata.
W kasacji od powyższego wyroku wnioskodawca zarzucił naruszenie prawa
materialnego, polegające na błędnej wykładni art. 67 Konstytucji i art. 3a ust. 3
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z
1998 r. Nr 7, poz. 25) oraz na niezastosowaniu art. 5 KC. Skarżący zwrócił uwagę na
to, że organ rentowy nie pouczył go o braku obowiązku opłacania składki w okresie
pobierania renty inwalidzkiej. Przeciwnie, pracownicy organu rentowego informowali
go o istnieniu takiego obowiązku i oznaczali wysokość składki. Dopiero w decyzji z
dnia 4 października 1997 r. organ ten stwierdził, że nie było takiego obowiązku. Stało
się to jednak po upływie 8 lat od wejścia w życie przepisów powołanych przez Sąd
Apelacyjny i pod wpływem wniosku skarżącego o zaliczenie mu okresu spornego do
okresu składkowego. W tej sytuacji niedopełnienie obowiązku zwolnienia skarżącego
z obowiązku opłacania składki, przy jednoczesnym jej pobieraniu, powinno spowo-
3
dować dla strony pozwanej konsekwencje w postaci zaliczenia wnioskodawcy okresu
od 1 października 1987 r. do 30 września 1997 r. do stażu składkowego. Z tego
względu skarżący żądał zmiany zaskarżonego wyroku przez wydanie orzeczenia co
do istoty sprawy, które zaliczałoby sporny okres do okresu pobierania renty inwalidz-
kiej rolniczej, ewentualnie o uchylenie tego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, w każdym wypadku z zasądzeniem na-
leżnych skarżącemu kosztów procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W okresie spornym od 1 października 1987 r. do 30 września 1997 r. sytuację
prawną wnioskodawcy określały następujące przepisy: art. 3 ust. 2 pkt. 2 ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i
członków ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 268 ze zm.) w brzmieniu nadanym mu ustawą
nowelizującą z dnia 24 lutego 1989 r. (Dz.U. Nr 10, poz. 53) oraz art. 16 ust. 2
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z
1991 r. Nr 7, poz. 24 ze zm.) Pierwszy z wymienionych przepisów przewidywał, że
ubezpieczeniu społecznemu rolników nie podlegały osoby mające ustalone prawo do
emerytury lub renty, według drugiego natomiast – ubezpieczenie emerytalno-ren-
towe, któremu z mocy ustawy podlega rolnik i domownik rolnika, nie obejmuje osoby
mającej ustalone prawo do emerytury albo renty. Słusznie uznał Sąd Apelacyjny, że
skoro w okresie spornym wnioskodawca, jako osoba pobierająca rentę, nie podlegał
ubezpieczeniu społecznemu rolników, to nie ciążył na nim obowiązek opłacania skła-
dek na to ubezpieczenie. Skarżący nie zakwestionował w kasacji znaczenia tych
przepisów, uznał jednak, że podleganie przez niego ubezpieczeniu społecznemu
rolników wynika z samego faktu płacenia składek, przyjmowania ich przez organ
rentowy (chociaż były nienależne) oraz niewydania przez ten organ decyzji stwier-
dzającej ustanie ubezpieczenia z mocy ustawy. Stanowisko to jest nietrafne.
Ubezpieczenie społeczne rolników – poza wyjątkiem ubezpieczenia na wnio-
sek – ma charakter obowiązkowy i zostało określone ustawowo. Wyraża się on w
przymusie ubezpieczenia oraz w tym, że stosunek ubezpieczenia powstaje z mocy
prawa, niezależnie od woli stron. Również inne elementy tego stosunku są kształto-
wane przez ustawę w sposób bezwzględnie obowiązujący, wyłączający w zasadzie
wpływ woli stron na jego treść. Dotyczy to między innymi kwestii traktowania okresu
4
pobierania przez rolnika renty inwalidzkiej z tytułu wypadku przy prowadzeniu gospo-
darstwa rolnego, który – według art. 3 ust. 2 pkt. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r.
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych w brzmieniu obowią-
zującym od dnia 1 stycznia 1989 r. oraz art. 16 ust. 3 ustawy z dnia 20 grudnia 1990
r. o ubezpieczeniu społecznym rolników – nie jest okresem ubezpieczenia społecz-
nego. Skoro bowiem ustawa z dnia 24 lutego 1989 r. o zmianie ustawy o ubezpie-
czeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin oraz o zmianie
ustawy o podatku rolnym wprowadziła nową zasadę, że ubezpieczeniu społecznemu
nie podlegają osoby mające ustalone prawo do emerytury lub renty, którą utrzymała
kolejna ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, to
znaczy, że fakt płacenia składek przez rolnika pobierającego rentę nie ma wpływu na
skutki wynikające z tej regulacji. Mówiąc inaczej, płacenie składek przez rolnika ma-
jącego ustalone prawo do jednego z wymienionych świadczeń nie może spowodo-
wać powstania stosunku ubezpieczenia, gdy z woli ustawodawcy możliwość taka
została wyłączona. Tym samym bez znaczenia jest kwestia, czy rolnik płacił składki
dobrowolnie, w przekonaniu, że będzie podlegał ubezpieczeniu społecznemu, czy
też płacił je na skutek wezwania organu rentowego, chociaż były one nienależne.
Powołany przez skarżącego przepis art. 3a ust. 1 i 3, dodany do ustawy o ubezpie-
czeniu społecznym rolników ustawą z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. Nr 124, poz. 585), nie ma zastosowania
w sprawie, gdyż dotyczy sytuacji, gdy wraz z ustaniem okoliczności uzasadniających
podleganie ubezpieczeniu z mocy ustawy następują okoliczności uzasadniające ob-
jęcie ubezpieczeniem na wniosek. W takiej też tylko sytuacji ubezpieczenie istniejące
z mocy ustawy ustaje z końcem kwartału, w którym ubezpieczonemu doręczono de-
cyzję stwierdzającą ustanie tego ubezpieczenia. Sens uregulowania zawartego w art.
3a ust. 3 w związku z ust. 1 sprowadza się więc do stworzenia ubezpieczonemu cią-
głości ubezpieczenia. Jeżeli bowiem zachodzą okoliczności powodujące ustanie
ubezpieczenia z mocy ustawy, ale jednocześnie ubezpieczony może być objęty
ubezpieczeniem na swój wniosek, organ rentowy powinien doręczyć ubezpieczone-
mu decyzję stwierdzającą ustanie ubezpieczenia z mocy ustawy, po to by dowie-
dziawszy się o tym, mógł wystąpić o objęcie go ubezpieczeniem na wniosek. Gdy
natomiast nie wchodzi w rachubę taka możliwość, ubezpieczenie ustaje z końcem
kwartału, w którym ustały okoliczności uzasadniające podleganie ubezpieczeniu, bez
5
względu na to, kiedy ubezpieczony otrzymał decyzję stwierdzającą ustanie ubezpie-
czenia.
Jak z przytoczonych uwag wynika, zarzut naruszenia art. 3a ust. 3 omawianej
ustawy okazał się nietrafny.
Nie mógł także odnieść skutku zarzut naruszenia art. 5 KC. Wprawdzie organ
rentowy pobierał przez kilka lat składkę od skarżącego, chociaż nie podlegał on
ubezpieczeniu społecznemu, i jednocześnie nie wydał decyzji stwierdzającej ustanie
ubezpieczenia – mimo przyznania skarżącemu prawa do świadczenia w postaci
renty inwalidzkiej, to jednak postępowanie organu rentowego nie mogło doprowadzić
do powstania stosunku ubezpieczenia. Nie mogło też stanowić podstawy do wydania
decyzji przez organ rentowy, a przez sąd – orzeczenia, zaliczającego okres pobiera-
nia renty, w którym wnioskodawca płacił jednocześnie składkę, do okresu podlegania
ubezpieczeniu społecznemu, jako swego rodzaju sankcji za sprzeczne z przepisami
postępowanie strony pozwanej.
Nie jest wreszcie słuszny zarzut naruszenia art. 67 Konstytucji. Zawarta bo-
wiem w tym przepisie gwarancja prawa do zabezpieczenia społecznego nie może
być rozumiana jako źródło stosunku ubezpieczenia społecznego, z wynikającym z
niego prawem do świadczeń. O powstaniu stosunku ubezpieczenia oraz formach i
zakresie świadczeń decydują bowiem ustawy (art. 67 ust. 1 zdanie 2 Konstytucji).
Z przytoczonych zatem względów Sąd Najwyższy uznał, że kasacja jest nie-
zasadna, wobec czego stosownie do art. 39312
KPC orzekł o jej oddaleniu.
========================================