Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 2 lutego 2000 r.
II UKN 357/99
Przepis art. 42 ust. 4 w związku z art. 43 ust. 1 ustawy z dnia 19 grudnia
1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (jednolity tekst: Dz.U. Nr 108, poz. 486
ze zm.) nakładał na organ rentowy obowiązek ograniczenia lub wyłączenia od-
powiedzialności za składki na ubezpieczenie społeczne rozwiedzionego mał-
żonka, jeżeli ich zapłata pozostawała w sprzeczności z zasadami współżycia
społecznego.
Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk,
Teresa Romer (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 2 lutego 2000 r. sprawy z wniosku Jo-
lanty K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w Ł. o uregulo-
wanie składek na ubezpieczenie społeczne, na skutek kasacji wnioskodawczyni od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 31 marca 1999 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i poprzedzający go wyrok Sądu Wojewódzkie-
go-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi z dnia 27 października 1998 r.
[...] oraz decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 3 października 1997 r.
[...] i sprawę przekazał temu organowi do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w Ł., wydaną dnia 14
lipca 1997 r., Jolanta K. została zobowiązana do zapłacenia zaległych składek na
ubezpieczenie społeczne, nie uregulowanych przez jej byłego męża Sławomira K.,
za zatrudnianych przez niego pracowników. Jolanta K. złożyła do Sądu Wojewódz-
kiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi odwołanie od tej decyzji,
zobowiązującej ją do zapłaty 141.610,00 zł. Domagała się zmiany decyzji i zwolnie-
nia od odpowiedzialności materialnej za zobowiązania byłego męża. W odwołaniu
zwróciła uwagę, że w dniu 15 listopada 1996 r małżeństwo jej ze Sławomirem K. zos-
2
tało rozwiązane przez rozwód, a z treści akt rozwodowych wynika, iż na kilka lat
przed orzeczeniem rozwodu pozostawała z mężem w separacji.
Organ rentowy wniósł o oddalenie odwołania i uzasadnił swoje stanowisko
tym, że zaległości, których wyrównania domaga się od wnioskodawczyni powstały
jeszcze w trakcie trwania jej małżeństwa gdyż dotyczą okresu od lipca 1993 r. do
listopada 1996 r.
Wyrokiem z dnia 27 października 1998 r. Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Łodzi oddalił odwołanie, uznając za prawidłowe obciążenie
Jolanty K. kwotą 141.610,00 zł, z tytułu nieopłaconych przez jej byłego męża składek
na ubezpieczenie społeczne. Sąd podkreślił, że na taką sumę, wyrokiem rozwodo-
wym, został ustalony udział wnioskodawczyni w majątku wspólnym. Nałożenie na
wnioskodawczynię obowiązku spłaty zaległości składkowych poczynionych przez
męża zgodne jest, zdaniem Sądu Wojewódzkiego, z treścią art. 43 ustawy z dnia 19
grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr
108, poz. 486), według którego rozwiedziony małżonek podatnika odpowiada całym
majątkiem, do wysokości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym, za zale-
głości podatkowe powstałe w trakcie trwania małżeństwa.
Wnioskodawczyni zaskarżyła powyższy wyrok apelacją zarzucając mu naru-
szenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art.
43 ust. 1 w związku z art. 42 ust. 4 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiąza-
niach podatkowych. W uzasadnieniu apelacji podkreśliła, że uznanie, iż jest ona
zobowiązana do uregulowania nieopłaconych przez byłego męża składek na ubez-
pieczenie społeczne stoi w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.
Oprócz tego, zdaniem wnioskodawczyni, w zaskarżonym wyroku błędnie ustalono jej
udział w majątku wspólnym, przez nieuwzględnienie zadłużenia w kwocie 90.000 zł.
Ponadto Jolanta K. zarzuciła Sądowi Wojewódzkiemu naruszenie przepisów pos-
tępowania, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy. Naruszenie to polegało na
braku pouczenia o możliwości złożenia wniosku w przedmiocie wyłączenia odpo-
wiedzialności wnioskodawczyni za zobowiązania byłego męża. W konkluzji wniosła o
zmianę zaskarżonego wyroku, bądź o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi
pierwszej instancji do ponownego rozstrzygnięcia.
Wyrokiem z dnia 31 marca 1999 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych oddalił apelację. Sąd uznał, że nałożenie na wnioskodawczynię obo-
wiązku zapłaty zaległości z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne powstałych
3
wskutek zaniedbań jej byłego męża jest zgodne z prawem. Odnosząc się do zarzutu
naruszenia zasad współżycia społecznego, Sąd drugiej instancji stwierdził, że ani
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, ani Sąd pierwszej instancji nie miały obowiązku
rozpatrywać sprawy w aspekcie uchybienia tym zasadom. Ponadto zgodnie z art. 42
ust. 4 ustawy o zobowiązaniach podatkowych ograniczenie lub wyłączenie przez or-
gan podatkowy odpowiedzialności za zaległości podatkowe może nastąpić dopiero
po złożeniu do ZUS wniosku osoby odpowiedzialnej solidarnie, czego wnioskodaw-
czyni nie dokonała.
W kasacji od powyższego wyroku Jolanta K. zarzuciła naruszenie prawa ma-
terialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 43 ust. 1 w
związku z art. 42 ust. 4 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatko-
wych polegające na zobowiązaniu jej do zapłaty zaległych składek na ubezpieczenie
społeczne byłego męża i naruszenie w ten sposób zasad współżycia społecznego, a
także przez błędne ustalenie udziału przypadającego jej w majątku wspólnym oraz
naruszenie przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy, w
tym art. 9 KPA, przez brak pouczenia o możliwości złożenia wniosku w przedmiocie
wyłączenia jej odpowiedzialności za zobowiązania byłego męża. Dlatego też wniosła
o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja jest uzasadniona.
Poza sporem pozostaje, że Jolanta K., została zaskarżonym wyrokiem Sądu
Apelacyjnego zobowiązana do pokrycia zaległych składek na ubezpieczenie spo-
łeczne za lata 1993-1996. Z niespornego stanu faktycznego wynika, że wnioskodaw-
czyni i jej były mąż Sławomir K. pozostawali w wieloletniej separacji jeszcze przed
orzeczeniem rozwodu. Jolanta K. od 1989 r do końca czerwca 1994 r przebywała za
granicą. W tym czasie między małżonkami nie było faktycznej wspólności. Organ
rentowy wydał zaskarżoną decyzję już po orzeczeniu rozwodu. Decyzja nosi datę 3
października 1997 r., a małżeństwo Jolanty i Sławomira K. zostało rozwiązane w dniu
15 listopada 1996 r.
Naczelny Sąd Administracyjny-Ośrodek Zamiejscowy w Poznaniu w wyroku z
dnia 3 września 1993 r., SA/Po 1163/93 (Przegląd Orzecznictwa Podatkowego 1998
4
nr 3, poz. 86) stwierdził: ”Podstawą odpowiedzialności małżonka podatnika za zo-
bowiązania podatkowe może być zarówno art. 41 jak i art. 45, ewentualnie 42 ust. 2
ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r o zobowiązaniach podatkowych (Dz.U. Nr 108, poz.
486 ze zm.). (...) Przepis art. 42 ust. 4 jest przepisem odsyłającym, który kieruje or-
gan stosujący prawo do pozaprawnych ocen i standardów. Odwołanie się do nich
jest potrzebne szczególnie w sytuacjach, gdy zastosowanie dyspozycji normy praw-
nej, choćby było zgodne z zasadą równości wobec prawa, prowadziłoby do rażącego
pokrzywdzenia, przede wszystkim moralnego, strony, ze względu na wyraźny konflikt
pomiędzy dyspozycją normy prawnej a dyspozycją normy moralnej, które niezależnie
od siebie regulują daną sytuację.”
Z mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 lutego 1989 r (Dz.U. Nr 6,
poz. 40 ze zm.) przepisy ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r o zobowiązaniach podat-
kowych stosuje się do należności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu składek
na ubezpieczenia społeczne i składek na zaopatrzenie emerytalne, w zakresie okreś-
lonym przepisami art. 14-17, 20, 21, 23-29, i art. 30 ust. 4 oraz art. 40- 49 ustawy.
Prawo podatkowe nie zna przepisu, który odpowiadałby art. 5 Kodeksu cywilnego.
Stosowanie tego przepisu, pozostawione swobodnej decyzji sądu różni się w sposób
diametralny od sytuacji, w której konkretny przepis ustawy, tak jak to ma miejsce w
odniesieniu do art. 42 ust. 4 w związku z art. 43 ust 1 ustawy o zobowiązaniach po-
datkowych, w sposób kategoryczny nakłada na organ podatkowy (organ rentowy),
obowiązek ograniczenia lub wyłączenia odpowiedzialności rozwiedzionego małżonka
podatnika, jeżeli odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe byłego współmał-
żonka stałaby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Zasady współży-
cia społecznego mogą być w postępowaniu administracyjnym, a takim jest postępo-
wanie przed organem rentowym, uwzględnione wówczas gdy odsyłają do nich
szczególne przepisy prawa. Muszą być natomiast stosowane gdy konkretny przepis
jako przesłankę konieczną do jego zastosowania przewiduje również ocenę pod
względem zasad współżycia społecznego, względów gospodarczych czy społecz-
nych bądź innych szczególnych okoliczności. Organ podatkowy(rentowy) ma wów-
czas obowiązek, stosując prawo, zebrać odpowiedni materiał dowodowy i ocenić
całokształt sprawy z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się (tak między innymi wyrok z
dnia 7 listopada 1997 r., II UKN 308/97, OSNAPiUS 1998 nr 16, poz. 485), że w sy-
tuacji, gdy odpowiedzialnością za zobowiązania podatkowe – odpowiednio zobo-
5
wiązania wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - ma być, zamiast płatnika, ob-
ciążona osoba trzecia (rozwiedziony małżonek jest w takim znaczeniu osobą trzecią,
gdyż ma odpowiadać za zobowiązania podatnika, sam nim nie będąc), decyzja zo-
bowiązująca rozwiedzionego współmałżonka do zapłaty zaległych składek powinna
być poprzedzona decyzją stwierdzającą zasadę takiej odpowiedzialności majątkowej.
Umożliwia to bowiem odstąpienie od orzeczenia odpowiedzialności podatkowej ze
względu na zasady współżycia społecznego. Takiej decyzji w rozpatrywanej sprawie
organ rentowy nie wydał. Przeciwnie, w decyzji będącej przedmiotem sporu od razu
zobowiązał wnioskodawczynię do pokrycia zaległości składkowych jej byłego męża.
W konsekwencji, kasacja słusznie zarzuciła wyrokowi Sądu Apelacyjnego naruszenie
art. 43 ust. 1 w związku z art. 42 ust. 4 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r o
zobowiązaniach podatkowych przez uznanie, że pozwany organ rentowy nie miał
przed wydaniem zaskarżonej decyzji obowiązku oceny, czy w rozpoznawanej spra-
wie występują okoliczności uzasadniające odstąpienie od zobowiązania wniosko-
dawczyni do zapłaty ze względu na zasady współżycia społecznego.
Dlatego też Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
========================================