Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 4 lutego 2000 r.
II UKN 372/99
Oświadczenie matki, pobierającej wcześniejszą emeryturę na podstawie
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do
wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagający-
mi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149), że zrzeka się prawa do tego świadczenia
na rzecz ojca dziecka, nie uzasadnia przyznania ojcu prawa do wcześniejszej
emerytury na podstawie § 2 tego rozporządzenia w sytuacji, gdy po stronie
matki nie powstały przeszkody uniemożliwiające jej sprawowanie osobistej
opieki nad dzieckiem, a ojciec zaprzestał kontynuowania pracy z innych powo-
dów, niż wymienione w § 1 rozporządzenia.
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka, Sędziowie SN: Stefania Szymańska,
Maria Tyszel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 4 lutego 2000 r. sprawy z wniosku
Stanisława D. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w W. o
wcześniejszą emeryturę, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyj-
nego we Wrocławiu z dnia 29 grudnia 1998 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyro-
kiem z dnia 31 lipca 1998 r. [...] zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziału w W. z dnia 28 czerwca 1996 r. i przyznał Stanisławowi D., urodzonemu 28
grudnia 1951 r., od dnia 1 sierpnia 1998 r., prawo do wcześniejszej emerytury na
podstawie przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w spra-
wie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi
wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149). Rozstrzygnięcie to Sąd oparł na
następującym stanie faktycznym:
2
Syn wnioskodawcy Adam, urodzony 8 grudnia 1983 r., jest dzieckiem wyma-
gającym stałej opieki i żona wnioskodawcy (Janina D.) pobiera od dnia 1 lutego 1991
r. wcześniejszą emeryturę z powodu konieczności sprawowania tej opieki. Na pods-
tawie opinii biegłych sądowych, lekarzy specjalistów Sąd ustalił, że Adam D. uczęsz-
czający do szkoły specjalnej z uwagi na porażenie mózgowe oraz przebyte zapalenie
opon mózgowych i padaczkę z napadami (ostatnio rzadkimi) w aktualnym stanie
zdrowia wymaga szczególnej opieki, działań wychowawczych z użyciem siły fizycz-
nej, ponieważ jest dzieckiem nadpobudliwym, ruchliwym, nie przewidującym niebez-
pieczeństwa. Miewa przejawy agresji, uporu, jest bardzo silny fizycznie, zwłaszcza w
momentach silnego pobudzenia. W związku z tym stanem zdrowia Adama D., przy
uwzględnieniu stanu zdrowia matki stwierdzonego przez biegłych, w ocenie Sądu –
wbrew tej opinii – sprawowanie opieki przez matkę jest utrudnione, a dobro dziecka
przemawia za zapewnieniem mu opieki ojca. Sąd ustalił też, że wnioskodawca z
dniem 31 grudnia 1997 r. został zwolniony z pracy w związku z reorganizacją zakła-
du pracy. Powołując się na konstytucyjną zasadę równości praw mężczyzn i kobiet
Sąd uznał, że organ rentowy „niesłusznie interpretuje przepis § 2 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej eme-
rytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr
28, poz. 149), zawężając jego wykładnię”. Zdaniem Sądu, ustawodawca celowo nie
wymienił wszystkich przypadków prawa do wcześniejszej emerytury ojca. Pozostawił
je do swobodnej oceny sądu wobec złożonych problemów i okoliczności mogących
mieć wpływ na ustalenia prawa. Małżonkowie opiekujący się niepełnosprawnym
dzieckiem mają prawo do zmiany świadczeń, o ile pobierający świadczenie emery-
talne na podstawie powołanego rozporządzenia, nie jest w stanie dalej opiekować się
takim dzieckiem.
Po rozpoznaniu apelacji organu rentowego, Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyrokiem z dnia 29 grudnia 1998 r. [...]
zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie. Oceniając materiał dowodowy w spra-
wie Sąd Apelacyjny dokonał ustaleń odmiennych od tych, które stanowiły podstawę
faktyczną wyroku Sądu pierwszej instancji. W szczególności, Sąd Apelacyjny ustalił,
że: „Stan zdrowia Janiny D. i rozpoznanie u niej schorzenia, nie umożliwiają jej spra-
wowania osobistej opieki nad synem Adamem, co wynika z opinii biegłych lekarzy
internisty, neurologa, reumatologa i psychiatry. Opinia biegłych oparta została na
dokumentacji leczenia Janiny D. oraz badaniach przedmiotowych. Uzasadnienie opi-
3
nii biegłych jest logiczne i odnosi się nie tylko do stanu zdrowia matki dziecka, ale
uwzględnia również charakter schorzeń dziecka. Uznanie więc przez Sąd pierwszej
instancji, iż opinia biegłych jest powierzchowna, gdyż nie uwzględnia doświadczenia
życiowego opieki nad chorym dzieckiem, nie znajduje żadnego uzasadnienia w ma-
teriale dowodowym sprawy”. W uzasadnieniu Sąd podkreślił, że: „Fakt, iż Adam liczy
obecnie lat 15, jest zafascynowany osobą ojca, że jest mu bardziej posłuszny niż
matce, że wnioskodawca obecnie nigdzie nie pracuje z powodu rozwiązania umowy
o pracę z przyczyn leżących po stronie zakładu pracy, nie daje podstawy do przyję-
cia, iż istnieją przesłanki uniemożliwiające matce dziecka sprawowanie osobistej
opieki nad synem, nawet przy uwzględnieniu stanu jej zdrowia, a tym samym przyz-
nania wnioskodawcy prawa do wcześniejszej emerytury w oparciu o omawiane roz-
porządzenie. (...) Matka pobierająca wcześniejszą emeryturę przyznaną na mocy
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do
wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej
opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 140) nie może ”zrzec” się tej emerytury na rzecz swego
małżonka, który chce osobiście opiekować się chorym dzieckiem, ani też zawiesić
swojego prawa do tej emerytury w celu umożliwienia ojcu dziecka nabycie prawa do
wcześniejszej emerytury w związku z opieką nad dzieckiem, gdyż brak jest ku temu
podstawy prawnych. Weryfikacja przyznanej wcześniej emerytury może nastąpić
tylko w razie błędu organu rentowego, który przyznał świadczenie mimo braku ku
temu podstaw prawnych, względnie w razie zajścia okoliczności określonych w § 2
rozporządzenia. W ocenie Sądu Apelacyjnego, nie zachodzą z punktu widzenia inte-
resu dziecka, ani też żadne podstawy zdrowotne matki uniemożliwiające Janinie D.
sprawowanie osobistej opieki nad synem Adamem”.
Pełnomocnik wnioskodawcy i jego żony (zainteresowanej w rozumieniu art.
47711
§ 2 KPC), w kasacji od tego wyroku jako jej podstawę przytoczył naruszenie
prawa materialnego przez błędną wykładnię przepisu § 2 pkt 1 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury
pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz.
140), a w szczególności „przez zastosowanie niedopuszczalnej interpretacji zawę-
żającej istotnej w treści tego przepisu prawa przesłanki (...) w innych przypadkach
uniemożliwiających jej sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem...” Wniosek ka-
sacyjny zmierzał do uchylenia zaskarżonego wyroku i orzeczenia co do istoty sprawy
przez oddalenie apelacji pozwanego – oraz przyznanie powodowi Stanisławowi D.
4
wcześniejszej emerytury dla pracowników sprawujących opiekę nad dzieckiem wy-
magającym stałej opieki, poczynając od dnia 1 sierpnia 1998 r. „w miejsce przyzna-
nej z tego tytułu emerytury Janinie D.”
Rozpoznając sprawę Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Przede wszystkim należy przypomnieć, że kasacja jest środkiem zaskarżenia
szczególnym, o charakterze ściśle prawnym, o ograniczonym zakresie przedmioto-
wym, podmiotowym i czasowym, a Sąd Najwyższy orzekający kasacyjnie nie jest
sądem merytorycznym, zwykłej, trzeciej instancji. Istotą rozpoznania kasacyjnego
jest kontrola i ewentualne korygowanie konkretnych, nietrafnych i wadliwych, praw-
nomaterialnie lub procesowo, nieprawomocnych orzeczeń sądów drugiej instancji, a
nie ocena ich słuszności. Dlatego też bezprzedmiotowe jest odwoływanie się w ka-
sacji do sprawiedliwości społecznej. Taka rola sądu kasacyjnego wynika między in-
nymi z art. 39311
KPC, zgodnie z którym Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w grani-
cach kasacji, czyli w granicach zakreślonych przytoczonymi w niej podstawami i
wnioskami.
W rozpatrywanej sprawie wnoszący kasację podkreślił w jej uzasadnieniu, że
stan faktyczny i dowodowy sprawy został bezspornie ustalony przez orzekające Sądy
i „zawarty jest w uzasadnieniach zarówno wyroku Sądu Wojewódzkiego, jak i Apela-
cyjnego.” Błędnej wykładni powołanego w przytoczonej podstawie kasacyjnej przepi-
su prawa materialnego dopatruje się w błędnym przyjęciu, że: ”psycho-fizyczne wy-
czerpanie matki spowodowane zmęczeniem organizmu w wyniku sprawowania przez
nią kilkunastoletniej stałej opieki nad cierpiącym na niedorozwój dzieckiem, przy ko-
nieczności na skutek złych warunków materialnych podjęcia przez nią dodatkowej,
wykonywanej głównie w formie dyżurów nocnych, pracy zawodowej, a nadto pogar-
szającym się ogólnym stanem jej zdrowia, z zakazem pracy w pochyleniu, czy pod-
noszeniu ciężkich przedmiotów, utrata przez matkę w wyniku rozwoju dziecka, moż-
liwości wychowawczego oddziaływania, czy możliwości sprawowania właściwej
opieki, jako że syn uznaje wyłącznie autorytet ojca i tylko jemu jest w miarę po-
słuszny (prymitywny priorytet dominacji siły, a syn fizycznie przewyższa matkę), ko-
nieczność podjęcia przez matkę dziecka pracy zawodowej w pełnym wymiarze
czasu, jako iż to jej zarobki stanowią podstawę do utrzymania kilku osobowej rodzi-
ny, w tym uczące się dzieci, natomiast ojciec dziecka od ponad 18-tu miesięcy pozo-
5
staje bez stałego zatrudnienia, faktyczne sprawowanie stałej opieki nad dzieckiem
sprawuje ojciec przy spełnianiu przez niego wymaganych warunków formalnych do
otrzymania wcześniejszej emerytury, nie stanowią podstawy do przyznania ojcu
dziecka – w miejsce przyznanej matce – wcześniejszej emerytury, podczas gdy przy
zastosowaniu prawidłowej interpretacji tego przepisu, przy uwzględnieniu socjalnego
charakteru tego aktu prawnego, tendencji prawodawstwa, w tym art. 33 Konstytucji
RP – nie tylko przytoczone przesłanki łącznie, ale każda z nich oddzielnie winna
prowadzić do odmiennej oceny oraz odmiennego rozstrzygnięcia”.
Sąd Najwyższy w swym orzecznictwie wielokrotnie już wyjaśniał, że przy roz-
poznawaniu zasadności zarzutu naruszenia prawa materialnego, zgodnie z art. 39315
KPC, jest związany stanem faktycznym ustalonym w zaskarżonym wyroku, jeżeli w
kasacji skutecznie nie zarzucono, że ustalenia te zostały dokonane z naruszeniem
konkretnie wskazanych przepisów postępowania (OSNAPiUS 1998 nr 20, poz. 613,
nr 24, poz. 715-notki), oraz że nie może być uważana za uzasadnioną kasacja
oparta tylko na podstawie z art. 3931
pkt 1 KPC, jeżeli jej skonkretyzowany zarzut
podnosi wobec stanu faktycznego odmiennego od przyjętego za podstawę zaskar-
żonego orzeczenia (por. wyroki: z dnia 7 sierpnia 1997 r., I CKN 251/97, 21 marca
1997 r., I PKN 58/97 - OSNAPiUS 1997 nr 22, poz. 436).
Zgodnie z § 2 pkt 1 w związku z § 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15
maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opieku-
jących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 268, poz. 149) ojciec
dziecka, o którym rozporządzenie stanowi, z prawa do wcześniejszej emerytury
może skorzystać w razie śmierci matki, w razie pozbawienia jej władzy rodzicielskiej
albo „w innych przypadkach uniemożliwiających jej sprawowanie osobistej opieki nad
dzieckiem”, jeśli posiada wymagany okres zatrudnienia oraz nie mógł lub nie może
kontynuować zatrudnienia z powodu stanu zdrowia swojego dziecka. Wbrew wywo-
dom kasacji zaskarżony wyrok nie został oparty na wykładni innej niż przyjęta przez
Sąd pierwszej instancji. Rozstrzygnięcie to jest konsekwencją dokonania przez Sąd
Apelacyjny odmiennej oceny dowodów przeprowadzonych w postępowaniu pierw-
szoinstancyjnym oraz ustalenia odmiennego stanu faktycznego. W szczególności
Sąd ten ustalił, że ani stan zdrowia dziecka, ani jego matki nie powodują niemożno-
ści sprawowania przez nią osobistej opieki nad synem, a nie zachodzą również
żadne inne przyczyny uniemożliwiające matce sprawowanie tej opieki. Skoro zatem
w rozpoznawanej sprawie wnoszący kasację uznał za bezsporny stan faktyczny
6
ustalony przez Sąd drugiej instancji i w kasacji nie przytoczył podstawy z art. 3931
pkt
2 KPC oraz nie wykazał, że przy dokonywaniu oceny dowodów i ustalaniu stanu
faktycznego Sąd Apelacyjny naruszył, w sposób mogący mieć istotny wpływ na wy-
nik sprawy, konkretnie wskazane przepisy postępowania, to Sąd Najwyższy jest tym
stanem faktycznym związany. Stosownie do art. 39315
KPC zasadność przytoczonej
podstawy kasacyjnej z art. 3931
pkt 1 KPC Sąd Najwyższy może ocenić tylko przy
uwzględnieniu stanu faktycznego stanowiącego podstawę zaskarżonego wyroku. Z
tej przyczyny zupełnie bezprzedmiotowe są, zacytowane wyżej, argumenty kasacji
oparte na odmiennej od dokonanej przez Sąd drugiej instancji, ocenie stanu zdrowia
matki i jej możliwości wychowawczych. Jak wynika z ustaleń poczynionych w postę-
powaniu apelacyjnym matka dziecka przez cały czas od nabycia prawa do wcześ-
niejszej emerytury kontynuowała zatrudnienie, początkowo w pełnym wymiarze
czasu pracy, a od 1 października 1992 r. w wymiarze ¾ etatu. W świetle tego ustale-
nia brak jest podstaw do przyjęcia, że ponowne podjęcie pracy w pełnym wymiarze
jest przeszkodą w rozumieniu powołanego § 2 rozporządzenia, uniemożliwiającą
matce dalsze sprawowanie opieki. Nie jest nią także „faktyczne sprawowanie stałej
opieki” przez ojca dziecka. Również, przyczyną rozwiązania stosunku pracy z wnios-
kodawcą nie była potrzeba sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Słusznie
podkreślił Sąd Apelacyjny, że „zrzeczenie się” emerytury przez matkę na rzecz ojca
dziecka jest bez znaczenia prawnego. Truizmem, nie wymagającym szczegółowego
uzasadnienia, jest stwierdzenie, że świadczenia emerytalno-rentowe nie mają cha-
rakteru cywilnoprawnego i nie podlegają cesji. Jak już wyżej wspomniano, kontroli
kasacyjnej nie podlega „słuszność” zaskarżonego orzeczenia dlatego też sloganowe
w tym zakresie uzasadnienie kasacji nie wymaga odniesienia. Wspomnieć jedynie
należy, że ani zaskarżony wyrok ani też rozporządzenie nie naruszają art. 33 Kons-
tytucji, bowiem przyczyną odmowy przyznania wnioskodawcy prawa do wcześniej-
szej emerytury nie jest jego płeć, lecz – nie zakwestionowane kasacją – ustalenie, że
niespełnione są przesłanki, od których uzależnione jest prawo do tego świadczenia.
W świetle przytoczonych wyżej ustaleń dokonanych w zaskarżonym wyroku
zarzut naruszenia prawa materialnego okazał się nie usprawiedliwiony i dlatego Sąd
Najwyższy na podstawie art. 39312
KPC orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================