Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 10 lutego 2000 r.
II UKN 389/99
Wynagrodzenie pracownika Polskiej Akademii Nauk za czas nieobecno-
ści w pracy uzasadniającej wypłatę świadczeń przewidzianych w ustawie z dnia
17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego
w razie choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 143
ze zm.), do którego zachowywał prawo na podstawie przepisów szczególnych,
podlegało wliczeniu do podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne.
Przewodniczący: SSN Teresa Romer, Sędziowie SN: Andrzej Kijowski,
Barbara Wagner (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 10 lutego 2000 r. sprawy z wniosku
Polskiej Akademii Nauk Zakład Genetyki Człowieka w P. przeciwko Zakładowi Ubez-
pieczeń Społecznych-Oddziałowi w P. o składki na ubezpieczenie społeczne, na
skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 9
marca 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem
z dnia 9 marca 1999 r. [...] oddalił apelację Polskiej Akademii Nauk-Zakładu Genetyki
Człowieka w P. od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Poznaniu z dnia 22 czerwca 1998 r. [...], oddalającego odwołanie strony
apelującej od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w P. z dnia 5 lu-
tego 1998 r., zobowiązującej do uwzględnienia składek na ubezpieczenia społeczne i
Fundusz Pracy w kwotach odpowiednio 6.848,15 zł oraz 390,10 zł wraz z odsetkami.
W okresie od lutego 1992 r. do marca 1996 r. Zakład Genetyki Człowieka PAN
w P. wypłacał pracownikom naukowym zasiłki chorobowe, macierzyńskie i opiekuń-
cze, pomimo, że na podstawie art. 105 ust. 5 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o
2
szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 65, poz. 385 ze zm.) w związku z art. 60 ustawy z
dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo – rozwojowych (jednolity tekst: Dz.U. z
1991 r. Nr 44, poz. 194 ze zm.) i § 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 kwiet-
nia 1986 r. w sprawie rozciągnięcia niektórych przepisów ustawy o jednostkach ba-
dawczo – rozwojowych na placówki naukowe Polskiej Akademii Nauk (Dz.U. Nr 17,
poz. 91 ze zm.), za czas nieobecności w pracy z powodu choroby, urlopu macie-
rzyńskiego oraz konieczności sprawowania osobistej opieki nad dziećmi lub chorymi
członkami rodziny zachowywali oni prawo do wynagrodzenia. Od wypłaconych
świadczeń pracodawca nie odprowadził składek na ubezpieczenie społeczne.
Zgodnie z § 7 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r.
w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgła-
szania do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubez-
pieczenia społecznego (jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r., Nr 68, poz. 330 ze zm.), w
brzmieniu sprzed 1 lipca 1997 r., podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie spo-
łeczne obejmowała dochód w gotówce i w naturze z tytułu wykonywania pracy w ra-
mach stosunku pracy. Wynagrodzenie za czas choroby i urlopu macierzyńskiego jest
takim dochodem. Powołany przepis rozporządzenia o składkach dotyczy bowiem
dochodu „z tytułu pracy wykonywanej”, a nie „z tytułu pracy wykonanej faktycznie”. Z
tych względów wynagrodzenie wypłacone pracownikom w miejsce zasiłków z ubez-
pieczenia społecznego powinno być wliczone do podstawy wymiaru składek.
Polska Akademia Nauk zaskarżyła ten wyrok kasacją. Wskazując jako jej
podstawę naruszenie § 7 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia
1990 r. „poprzez błędną jego wykładnię i przyjęcie bezpodstawne, że wypłaty u po-
woda z tytułu usprawiedliwionej nieobecności w pracy ze względu na chorobę lub
urlop stanowią podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne pracowni-
ków”, oraz § 1 i § 7 ust. 1 tego rozporządzenia w związek z art. 1 ust. 5 ustawy z dnia
25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo – rozwojowych w związek z art. 48b ustawy
z dnia 17 lutego 1960 r. o Polskiej Akademii Nauk (jednolity tekst: Dz.U. z 1970 r. Nr
4, poz. 35), poprzez przyjęcie, że rozporządzenie „ma zastosowanie do Polskiej Aka-
demii Nauk w części dotyczącej należności wypłaconym pracownikom powoda z ty-
tułu usprawiedliwionej nieobecności z powodu choroby, opieki oraz urlopu macie-
rzyńskiego”, wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i uchylenie decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 14 grudnia 1997 r. (zmienionej decyzją z dnia 4
lutego 1998 r.) lub o jego uchylenie i przekazanie sprawy organowi rentowemu do
3
ponownego rozpoznania. Zdaniem strony skarżącej, Sądy obu instancji użyty w § 7
ust. 1 rozporządzenia o składkach zwrot „z tytułu wykonywania pracy w ramach sto-
sunku pracy” zinterpretowały rozszerzająco, co ze względu na parapodatkowy cha-
rakter składek, jest niedopuszczalne. Wynagrodzenia wypłacone za czas usprawied-
liwionej nieobecności w pracy nie są należnościami z tytułu wykonywania pracy.
Pośrednio wynika to z art. 80 KP, zgodnie z którym pracownikowi nie przysługuje
wynagrodzenie za czas niewykonywania pracy. Do podstawy wymiaru składek może
być wliczany tylko dochód uzyskany za pracę wykonaną faktycznie. O takim rozu-
mieniu zwrotu „dochód z tytułu wykonywania pracy” świadczy zmiana § 7 rozporzą-
dzenia o składkach dokonana rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 25 lutego
1997 r. ( Dz.U. Nr 20, poz. 107).
Poza tym, według art. 48b ustawy o Polskiej Akademii Nauk, wprowadzonego
dekretem Rady Państwa z dnia 27 grudnia 1974 r. o zmianie ustawy o Polskiej Aka-
demii Nauk, pracownikom naukowo – badawczym za czas niezdolności do pracy
wskutek choroby przysługiwał zasiłek chorobowy. Rozporządzenie Rady Ministrów z
dnia 21 kwietnia 1986 r. w sprawie rozciągnięcia niektórych przepisów ustawy o jed-
nostkach badawczo – rozwojowych na placówki naukowe Polskiej Akademii Nauk
naruszało wówczas obowiązującą Konstytucję. Jako akt hierarchicznie niższy nie
mogło ono uchylać dekretu Rady Państwa - aktu prawnego hierarchicznie wyższego.
Choć formalnie rozporządzenie to zostało uchylone dopiero ustawą z dnia 25 kwiet-
nia 1997 r. o Polskiej Akademii Nauk ( Dz.U. Nr 75, poz. 469) nigdy nie mogło sta-
nowić skutecznej podstawy prawnej do wypłaty pracownikom PAN za czas choroby
wynagrodzenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Bezpośrednim przedmiotem rozpoznawanej sprawy jest spór o obowiązek od-
prowadzenia składek na ubezpieczenie społeczne od wynagrodzenia gwarancyjnego
przysługującego pracownikom naukowym Polskiej Akademii Nauk w okresie ich nie-
obecności w pracy wskutek choroby lub innych zdarzeń aktualizujących prawo do
świadczeń z ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubez-
pieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa ( jednolity tekst: Dz.U. z
1983 r. Nr 30, poz. 143 ze zm.). Sporne między stronami jest jednak także zagad-
nienie rodzaju świadczeń należnych pracownikom PAN za czas nieobecności w
4
pracy usprawiedliwionej zdarzeniami ubezpieczeniowymi – chorobą, urlopem macie-
rzyńskim i opieką, które ma istotne znaczenia dla rozstrzygnięcia kwestii poprzedniej.
Nie jest to więc tylko „sprawa o określenie podstawy wymiaru składek na ubezpie-
czenie społeczne”, co uzasadniałoby stosownie do art. 393 pkt 5 KPC odrzucenie
kasacji, lecz przede wszystkim o ustalenie obowiązku opłacenia składek na ubezpie-
czenie społeczne. Z tego względu kasację należało rozpoznać merytorycznie.
Strona skarżąca zakwestionowała pogląd prawny przyjęty przez Sądy obu ins-
tancji, że pracownicy naukowi Polskiej Akademii Nauk za czas nieobecności w pracy
wskutek choroby zachowują prawo do wynagrodzenia. Stanowisko Zakładu Genetyki
Człowieka PAN w P. nie jest trafne. Art. 48b ustawy o Polskiej Akademii Nauk z dnia
17 lutego 1960 r. dodany przez art. 1 pkt 6 dekretu z dnia 27 grudnia 1974 r. o zmia-
nie ustawy o Polskiej Akademii Nauk (Dz.U. Nr 50, poz. 319), obowiązujący od 1
stycznia 1975 r., stanowił, iż „ pracownikowi naukowo – badawczemu powołanemu
na podstawie mianowania przysługuje w czasie trwania stosunku pracy zasiłek z
ubezpieczenia społecznego w okresie czasowej niezdolności do pracy z powodu
choroby przez okres do 1 roku”. Art. 78 ust. 1 ustawy z dnia 25 lipca 1985 r. o jed-
nostkach badawczo - rozwojowych upoważniał Radę Ministrów do rozciągnięcia roz-
porządzeniem, na wniosek Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego lub Sekretarza
Naukowego Polskiej Akademii Nauk, niektórych przepisów tejże ustawy na pracow-
ników PAN. Rozporządzenie z dnia 21 kwietnia 1986 r. zostało wydane na podstawie
przepisu ustawowego późniejszego od dekretu. Nie ma wobec tego zasadnych pods-
taw do kwestionowania jego mocy obowiązującej. Artykułu 48b ustawy o PAN nie
uchylił §1 rozporządzenia w sprawie rozciągnięcia niektórych przepisów ustawy o
jednostkach badawczo – rozwojowych na placówki naukowe PAN. Przepis ten,
zgodnie z zasadą lex posterior derogat legi priori, został zastąpiony przez art. 60
ustawy z dnia 25 lipca 1985 r. Rozciągnięcie z dniem 1 stycznia 1986 r. art. 60
ustawy o jednostkach badawczo - rozwojowych na pracowników PAN, znaczyło w
istocie odesłanie do przepisów ustawy o szkolnictwie wyższym, tj. do art. 148 ust. 5 –
8 ustawy z dnia 4 maja 1982 r. (jednolity tekst: Dz.U. z 1985 r. Nr 42, poz. 201), a
następnie do art. 105 ust. 5 ustawy z dnia 12 września 1990 r. Tym samym ujednoli-
cono w zakresie świadczeń za czas niezdolności do pracy wskutek choroby sytuację
formalną wszystkich pracowników nauki, niezależnie od miejsca ich zatrudnienia.
Wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy jest „dochodem w gotówce z
tytułu wykonywania pracy w ramach stosunku pracy” w rozumieniu § 7 ust. 1 rozpo-
5
rządzenia z dnia 29 stycznia 1990 r. Nie przekonuje argument strony skarżącej po-
wołujący art. 80 KP na uzasadnienie jej przeciwnego stanowiska. W zdaniu drugim
tego przepisu ustawodawca dopuścił bowiem możliwość zachowania prawa do wy-
nagrodzenia za czas niewykonywania pracy, gdy przepisy prawa pracy tak stanowią.
Takim przepisem w odniesieniu do nauczycieli akademickich jest wprost art. 105 ust.
5 ustawy o szkolnictwie wyższym, stosowany w odniesieniu do pracowników jedno-
stek badawczo – rozwojowych z mocy bezpośredniego odesłania zawartego w art.
60 ustawy o jednostkach badawczo - rozwojowych i do pracowników Polskiej Aka-
demii Nauk na podstawie odesłania pośredniego – z mocy § 1 rozporządzenia z dnia
21 kwietnia 1986 r. poprzez art. 60 ustawy z dnia 25 lipca 1985 r.
Rozporządzenie z dnia 25 lutego 1997 r. zmieniające § 7 rozporządzenia o
składkach nie wprowadziło nowych reguł ustalania podstawy wymiaru składki na
ubezpieczenie społeczne. Nowelizację tę należy raczej postrzegać jako wyjaśniającą
wątpliwości powstałe w okresie kilkuletniego stosowania tego przepisu, zmienianego
także wcześniej. Jakkolwiek §7 w zmienionej wersji nie ma zastosowania w sprawie,
która wszak dotyczy lat 1992 – 1996, jego punkt 21 wyłącza z podstawy wymiaru
składki na ubezpieczenie społeczne tylko wynagrodzenie wypłacone za czas nie-
zdolności do pracy wskutek choroby na podstawie art. 92 §1 KP. Ze względu na bar-
dzo ścisły związek tego wynagrodzenia z zasiłkiem chorobowym nie można go utoż-
samiać z wynagrodzeniem za czas nieobecności w pracy, do którego pracownik za-
chowuje prawo z mocy przepisów szczególnych. Tak więc wbrew intencji strony
skarżącej, § 7 rozporządzenia o składkach w nowym brzmieniu wcale nie dowodzi
słuszności zaprezentowanej przez nią interpretacji tego przepisu w wersji sprzed
jego zmiany.
Rozpoznając kasację Sąd Najwyższy wziął pod rozwagę także okoliczność, że
opłacenie składki od wynagrodzenia wypłaconego w miejsce zasiłków z ubezpiecze-
nia społecznego jest dla pracowników korzystne. Na gruncie bowiem art. 4 ust.1 pkt
3 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach
ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze
zm.) okresy zwolnienia z opłacania składek z tytułu pobierania zasiłków (i wynagro-
dzenia z art. 92 §1 KP, które wliczane jest do okresu zasiłkowego) są okresami nie-
składkowymi. Nieobciążenie składką na ubezpieczenie społeczne wynagrodzeń wy-
płaconych pracownikom za czas ich nieobecności w pracy usprawiedliwionej okolicz-
nościami uzasadniającymi nabycie prawa do zasiłków z ubezpieczenia społecznego
6
miałoby negatywny wpływ na wysokość należnych tym pracownikom w przyszłości
świadczeń emerytalno-rentowych.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39312
KPC,
orzekł jak w sentencji.
========================================