Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 28 marca 2000 r.
II UKN 438/99
Przeszkody w sprawowaniu opieki nad dzieckiem przez matkę spowo-
dowane stanem jej zdrowia, określone w § 2 pkt 1 rozporządzenia Rady Minis-
trów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury
pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi specjalnej opieki (Dz.U.
Nr 28, poz. 149 ze zm.), mogą być uwzględniane jako przyczyna przejęcia opieki
przez ojca.
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Krystyna Bednarczyk, Jerzy Kuźniar.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 28 marca 2000 r. sprawy z wniosku
Jana H. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w O.W. o eme-
ryturę, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z
dnia 20 maja 1999 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania z orzeczeniem o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny w Łodzi, wyrokiem z dnia 20 maja 1999 r., oddalił apelację
Jana H. od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z
dnia 10 marca 1999 r., odmawiając mu tym samym przyznania prawa do emerytury
na podstawie § 1 ust. 1 w związku z § 2 pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opie-
kujących się dziećmi wymagającymi specjalnej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149).
Sąd ustalił, że córka ubezpieczonego, Paulina, urodzona w dniu 31 maja 1985
r., wymaga stałej opieki z powodu [...]. Z opinii biegłych, którzy schorzenia te rozpoz-
nali, wynikało jednak, że czynnościom opiekuńczym może sprostać niepracująca
2
żona wnioskodawcy, której schorzenia tylko w nieznacznym stopniu powodują ogra-
niczenie sprawności ruchowej i przemijające okresowe dolegliwości bólowe.
W kasacji ubezpieczony wnosił o zmianę wyroku Sądu drugiej instancji przez
przyznanie wcześniejszej emerytury, względnie o jego uchylenie i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania. Kasację oparł na podstawie naruszenia przepisu
art. 233 § 1 KPC przez błędną ocenę opinii biegłych, dokonaną bez rozważenia wa-
runków wykonywania niezbędnej opieki nad córką, a więc bez wszechstronnego
rozważenia sprawy. W szczególności twierdził, że zakres niezbędnej opieki nad
córką jest znacznie większy, niż ocenili biegli, albowiem w razie ataku padaczkowego
córka wymaga od opiekuna wysiłku fizycznego, który przekracza możliwości jego
żony, tym bardziej, że ona sama nie jest osobą zdrową.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis § 1 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r.
ustanawia prawo do emerytury dla matki, która przepracowała czas określony w art.
26 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pra-
cowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) i - nie osiągnąwszy wieku eme-
rytalnego - nie może kontynuować zatrudnienia z powodu konieczności sprawowania
stałej opieki oraz pielęgnacji lub pomocy w czynnościach samoobsługowych nad
wymagającym tego - ze względu na stan zdrowia - dzieckiem. W przepisie § 2 pkt 1
rozporządzenia prawo do tego świadczenia przewidziane jest także dla ojca lub in-
nych osób, pod warunkiem przejęcia opieki nad dzieckiem, jednak tylko z powodu
śmierci matki albo w innych przypadkach uniemożliwiających jej sprawowanie osobi-
stej opieki nad dzieckiem. Sąd Apelacyjny przytoczone przepisy rozumiał zgodnie z
ich literą, przyjmując wynikającą z nich subsydiarność prawa do wcześniejszej eme-
rytury ojca dziecka wymagającego szczególnej opieki. Skoncentrował się zatem na
stwierdzeniu istnienia przeszkody uniemożliwiającej sprawowanie osobistej opieki
nad dzieckiem matce, uprawnionej to tego w pierwszej kolejności. Sąd przyjął, że nie
istnieje potrzeba przejęcia opieki przez ojca skoro matka dziecka, która nie pracuje i
pozostaje w domu, może taką opiekę sprawować. Wobec tego ojciec nie doznaje
przeszkody w kontynuowaniu zatrudnienia z powodu - jak stanowi rozporządzenie –
konieczności sprawowania stałej opieki oraz pielęgnacji lub pomocy w czynnościach
samoobsługowych nad wymagającym tego - ze względu na stan zdrowia - dziec-
3
kiem, a w konsekwencji nie ma możliwości skorzystania z prawa do emerytury. W
konsekwencji orzeczenie Sądu drugiej instancji oparte na apriorycznym założeniu, że
ojciec niepełnosprawnego dziecka może skorzystać z prawa do emerytury dopiero w
drugiej kolejności, spowodowało - co trafnie zarzucił skarżący w kasacji - że Sąd
drugiej instancji dokonał istotnych w sprawie ustaleń z naruszeniem zasad określo-
nych w art. 233 § 1 KPC, bez wszechstronnego rozważenia zebranego materiału.
Podstawową przesłanką odmowy ojcu niepełnosprawnego dziecka prawa do eme-
rytury Sąd Apelacyjny uczynił pozytywną ocenę zdolności jego matki do wykonywa-
nia nad nim czynności opiekuńczych. Ustalenia w tym zakresie poczynił na podsta-
wie opinii biegłych internisty, ortopedy i neurologa stwierdzającej, że - uwzględniając
zakres opieki wymaganej przez córkę Paulinę - stan zdrowia matki dziecka, Wiesła-
wy H., pozwala jej na sprawowanie tej opieki. W ten sposób Sąd pominął jakąkolwiek
ocenę interesu chorego dziecka, a także nie odniósł się do konstytucyjnej gwarancji
równych praw kobiety i mężczyzny w życiu rodzinnym, społeczno politycznym i gos-
podarczym (art. 33 ust. 1 Konstytucji RP, por. także wyrok Sądu Najwyższego z dnia
20 stycznia 1998 r., II UKN 454/97, OSNAPiUS 1998 nr 24, poz. 722).
Oddalając apelację, Sąd drugiej instancji nie rozważył, że skoro warunkiem
uzyskania przez ojca dziecka wymagającego stałej opieki prawa do wcześniejszej
emerytury, przewidzianego w § 1 w związku z § 2 pkt 2 rozporządzenia, jest niemoż-
ność kontynuowania przez niego zatrudnienia, bez zaniedbania tej opieki ( wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 1999 r., II UKN 518/98, OSNAPiUS 2000 nr 9,
poz. 371), to określone w § 2 pkt 1 rozporządzenia przeszkody w sprawowaniu opieki
nad dzieckiem, dotyczące matki, w tym związane ze stanem jej zdrowia, mogą być
uwzględniane jako jedna z wielu przyczyn przejęcia opieki przez ojca. Nie uwzględnił
także ten Sąd możliwości realizacji prawa matki do pracy i uzyskania własnej eme-
rytury lub renty, na które szczególną uwagę zwrócił Trybunał Konstytucyjny w orze-
czeniu z dnia 6 lipca 1999 r., P 8/98 (OTK 1999 nr 5, poz. 102), uznając, że § 2 roz-
porządzenia Rady Ministrów z 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniej-
szej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki
(Dz.U. Nr 28, poz. 149) - w zakresie w jakim narusza prawo wyboru rodziców
dziecka, uzależniając prawo ojca do przejścia na wcześniejszą emeryturę od prze-
słanek związanych z osobą matki - jest niezgodny z art. 33 ust. 1 i 2 Konstytucji RP.
W uzasadnieniu tego orzeczenia Trybunał zwrócił uwagę na to, że nie jest możliwa
wykładnia przesłanek z § 2 rozporządzenia z 15 maja 1989 r. prowadząca do za-
4
pewnienia pełnej równości kobiety i mężczyzny w prawie do wcześniejszej emerytury
w związku z opieką nad chorym dzieckiem. Zdaniem Trybunału, prawodawca w
zakwestionowanym przepisie, przez zróżnicowanie w zakresie uprawnień do uzys-
kania wcześniejszej emerytury, arbitralnie dokonał podziału obowiązków rodziców
związanych z sprawowaniem opieki nad chorym dzieckiem, przesądzając, że opiekę
tę w zasadzie powinna sprawować matka. Możliwość sprawowania osobistej opieki
nad dzieckiem przez ojca została tym samym wyłączona ze sfery swobodnego wybo-
ru rodziców, opartego na indywidualnej sytuacji rodziny, i ograniczona do sytuacji, w
których jest ona niezbędna, gdyż po stronie matki istnieją na tyle istotne przeszkody,
że nie może ona wypełniać tych obowiązków. Kwestionowany przepis - co zostało
dostrzeżone w omawianym orzeczeniu - wyklucza osobistą opiekę ojca w sytuacji,
gdy jej sprawowanie przez matkę jest wprawdzie możliwe, lecz ze względów prak-
tycznych niecelowe. Taką ingerencję prawodawcy w życie rodzinne Trybunał uznał
za niedostatecznie uzasadnioną innymi wartościami konstytucyjnymi, nie służącą
zapewnieniu faktycznej równości kobiet i mężczyzn, a przeciwnie, prowadzącą do
nierówności w zakresie praw i obowiązków wchodzących w zakres władzy rodziciel-
skiej przez faktyczne pozbawienie ojca możliwości sprawowania osobistej opieki nad
dzieckiem przy obciążeniu tym obowiązkiem wyłącznie matki dziecka z ograni-
czeniem jej prawa do zatrudnienia i awansów. Przesądzając, iż ma ją sprawować
matka, prawodawca wprowadził dyskryminującą ojca dziecka nierówność w prawie
do zabezpieczenia społecznego.
Skutki orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dyktuje przepis art. 190 ust. 1 w
związku z art. 239 ust. 1 Konstytucji, jednak mając na względzie to, że zaskarżony
wyrok zapadł przed wydaniem orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, należy przy-
jąć, że Sąd drugiej instancji powinien był ocenić zebrane w sprawie dowody, mając
na względzie, że rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. nie precy-
zuje, jakie okoliczności można uznać za uniemożliwiające sprawowane matce oso-
bistej opieki nad dzieckiem. Nic zatem nie stało na przeszkodzie, aby równorzędnie
zaliczyć do tych okoliczności stan zdrowia matki oraz kryteria ekonomiczne, a wśród
nich uwzględnić choćby powiększenie się dochodów rodziny wówczas, gdy niepra-
cująca matka podejmie pracę, a dzieckiem zaopiekuje się ojciec-emeryt.
W tym stanie rzeczy, wobec nierozważenia tych faktów przez Sąd drugiej ins-
tancji, zarzut kasacji okazał się trafny, toteż Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art.
39313
§ 1 KPC.
5
========================================