Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 25 maja 2000 r.
I PKN 657/99
Obowiązek ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodo-
wych (art. 94 pkt 6 KP) nie oznacza, że pracownik może domagać się od praco-
dawcy zorganizowania i przeprowadzenia określonego rodzaju szkolenia (np.
komputerowego).
Przewodniczący SSN Barbara Wagner, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera
(sprawozdawca), Walerian Sanetra.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 25 maja 2000 r. sprawy z powództwa
Barbary K. przeciwko Bankowi Spółdzielczemu w L. o przywrócenie do pracy, na
skutek kasacji powódki od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Lublinie z dnia 21 maja 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Chełmie wyrokiem z 28 stycznia 1999 r. [...] od-
dalił powództwo Barbary K. przeciwko Bankowi Spółdzielczemu w L. o przywrócenie
do pracy.
Sąd Pracy ustalił, że powódka była zatrudniona od 1977 r. w Banku Spółdziel-
czym w Ż. na podstawie umowy o pracę, ostatnio na stanowisku inspektora do spraw
kredytów. W lipcu 1998 r. doszło do połączenia Banków Spółdzielczych w Ż., D., K. i
L., w wyniku czego utworzono jeden podmiot – Bank Spółdzielczy w L., zaś pozos-
tałe jednostki stały się jego oddziałami. We wrześniu 1998 r. Zarząd pozwanego
Banku podjął uchwałę w sprawie redukcji zatrudnienia „z uwagi na niski wynik finan-
sowy za miesiąc sierpień wspólnej działalności połączonych banków na bazie BS w
L., nieefektywne wykorzystanie potencjału pracowniczego oraz brak możliwości roz-
szerzenia działalności banku”. Zarząd podjął decyzję o dokonaniu redukcji zatrudnie-
nia w Oddziale w Ż. i wręczeniu we wrześniu wypowiedzenia jednemu pracownikowi
2
tego Oddziału, ponadto upoważnił Dyrektora Oddziału w Ż. do wskazania osoby
przeznaczonej do zwolnienia. W dniu 30 września 1998 r. pracodawca wypowiedział
powódce umowę o pracę z zastosowaniem skróconego okresu wypowiedzenia, który
upłynął 30 października 1998 r. Jako przyczynę wypowiedzenia wskazano redukcję
zatrudnienia w pozwanym Banku. W chwili wypowiedzenia umowy o pracę powódka
miała wykształcenie średnie ekonomiczne i najdłuższy, wynoszący 21 lat, staż pracy
wśród pracowników zatrudnionych w Oddziale w Ż., a będąc w wieku 41 lat należała
do najstarszych pracowników tego Oddziału. Pracowała na stanowisku inspektora do
spraw kredytów. Na takim samym stanowisku pracowały jeszcze dwie inne osoby,
ale między trojgiem inspektorów istniał wewnętrzny podział czynności, zgodnie z któ-
rym powódka od lat zajmowała się windykacją kredytów, a od 1995 r. miała określo-
ny zakres czynności na stanowisku specjalisty do spraw kredytów trudnych. W ostat-
nim czasie znacznie zmniejszyła się ilość kredytów trudnych, w ogóle nie występo-
wały windykacje komornicze, a więc praktycznie powódka nie zajmowała się windy-
kacją, przyjmowała rachunki za telefon i energię. Powódka ukończyła kurs obsługi
komputera w zakresie podstawowym, jej znajomość programów komputerowych
ograniczała się do podstawowych zagadnień. Nie potrafiła posługiwać się edytorem
tekstu TAG ani obsługiwać nowych programów Excel i Word wprowadzonych w po-
zwanym Banku (jego Oddziałach) od 1996-97 r. Zdarzały się sytuacje, że prosiła inne
osoby zatrudnione razem z nią o napisanie za nią na komputerze pisma. Nie potrafiła
też przez długi czas obsługiwać kserokopiarki, którą Bank posiadał od 1992 r., na-
była tę umiejętność dopiero przed wypowiedzeniem umowy o pracę. Powódka sa-
motnie wychowuje 13-letniego syna pozostającego pod stałą opieką lekarską z po-
wodu wrodzonej wady serca, otrzymuje na jego utrzymanie alimenty w kwocie 400
złotych miesięcznie. Mieszka z matką emerytką, pobierającą emeryturę w wysokości
700 złotych miesięcznie. Ponadto posiada gospodarstwo rolne o powierzchni 4,40
ha, które od 1990 r. wydzierżawia w zamian za ponoszenie przez dzierżawcę cięża-
rów związanych z nieruchomością. Powódka nie kwestionowała prawdziwości przy-
czyny wypowiedzenia umowy o pracę wskazanej przez pracodawcę (którą stanowiła
redukcja zatrudnienia), nie zgłaszała też zastrzeżeń co do uchybień formalnych przy
dokonywaniu wypowiedzenia, kwestionowała natomiast decyzję pracodawcy o wyty-
powaniu właśnie jej do zwolnienia, podnosząc sprzeczność tej decyzji z zasadami
współżycia społecznego, ponieważ pracodawca wybrał ją do zwolnienia, chociaż
była dobrym pracownikiem o najdłuższym stażu zatrudnienia, a nadto znajdowała się
3
w trudnej sytuacji rodzinnej i materialnej jako osoba samotnie wychowująca syna wy-
magającego stałej opieki lekarskiej - jej zdaniem rozwiązując z nią umowę o pracę
pracodawca pozbawił ją i jej dziecko źródła utrzymania.
Sąd Rejonowy ocenił, że wskazana w wypowiedzeniu przyczyna rozwiązania
umowy o pracę z powódką (redukcja zatrudnienia) była rzeczywista, wypowiedzenie
było uzasadnione przyczynami ekonomicznymi dotyczącymi zakładu pracy, a poz-
wany pracodawca nie naruszył zasad współżycia społecznego dokonując wyboru
powódki do zwolnienia. Przy dokonywaniu tego wyboru decydujące znaczenie miało
nie kryterium stażu pracy lub wykształcenia (pozostali pracownicy mieli podobne wy-
kształcenie), lecz kryterium fachowości, wydajności i sprawności oraz samodzielności
w wykonywaniu obowiązków pracowniczych. Typując powódkę do zwolnienia po-
zwany pracodawca kierował się chęcią zapewnienia sprawnej organizacji pracy Od-
działu w Ż. mimo redukcji zatrudnienia. Powódka nie przejawiała chęci zaznajomie-
nia się z zasadami funkcjonowania urządzeń biurowych (np. kserokopiarki), nie wy-
kazywała inicjatywy w kierunku zdobycia umiejętności obsługiwania dwóch stosowa-
nych w Banku programów komputerowych (Excel i Word), nie potrafiła przygotować
pism na komputerze, brak inicjatywy i zaangażowania w zakresie poszerzania zna-
jomości programów komputerowych prowadził do tego, że inni pracownicy pozwane-
go musieli zastępować ją przy niektórych czynnościach, ona sama z kolei odmawiała
zastępstwa na stanowisku kasjerki, co czasami było konieczne i od czego nie uchy-
lali się inni pracownicy. W tej sytuacji pozostawienie powódki na zajmowanym sta-
nowisku i zwolnienie jednej z dwóch pozostałych osób zatrudnionych w charakterze
inspektora do spraw kredytów mogłoby zakłócić pracę Oddziału z uwagi na brak wie-
dzy i umiejętności powódki w zakresie obsługi stosowanych przez Bank programów
komputerowych. Dwie pozostałe osoby zatrudnione na takim samym stanowisku po-
siadały szerszą od powódki wiedzę i większe umiejętności w zakresie pracy na kom-
puterze. Sytuacja materialna i rodzinna powódki nie była wyjątkowa. Wynagrodzenie
za pracę nie stanowiło jedynego źródła dochodu i utrzymania dla niej i jej syna. Po-
wódka posiada gospodarstwo rolne, które może przynosić dochód nawet po jego wy-
dzierżawieniu, syn otrzymuje alimenty, a ponadto powódka mieszka razem z matką,
która pobiera emeryturę, co ma wpływ na koszty utrzymania powódki. Te okoliczno-
ści dały Sądowi Rejonowemu podstawę do oceny, że wypowiedzenie powódce (nie
zaś innej osobie zatrudnionej w Oddziale Banku w Ż.) umowy o pracę nie było
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
4
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie wyrokiem z
21 maja 1999 r. [...] oddalił apelację powódki od wyroku Sądu Pracy. W apelacji po-
wódka zarzuciła naruszenie prawa materialnego - art. 45 § 1 KP w związku z art. 8
KP.
Sąd Okręgowy podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i ich kwa-
lifikację prawną. Bezsporne było, że z uwagi na trudną sytuację ekonomiczną i
zmiany organizacyjne pozwany Bank stanął przed koniecznością ograniczenia stanu
zatrudnienia. Ustalił obiektywne kryteria doboru pracowników do zwolnienia i na ich
podstawie wytypował do zwolnienia powódkę. Kryterium tym była przydatność pra-
cownika do pracy w Banku z uwagi na posiadane umiejętności. Były to okoliczności
istotne z punktu widzenia pracodawcy i trafnie zostały uznane za decydujące o wybo-
rze pracownika do zwolnienia. Decydując o pozostawieniu konkretnych pracowników
w zatrudnieniu pracodawca ma prawo kierować się kryteriami fachowości, wydajno-
ści i sprawności oraz samodzielności w wykonywaniu obowiązków pracowniczych.
Pozwany miał zatem prawo - typując powódkę do zwolnienia - kierować się oceną jej
dyspozycyjności jako pracownika. Brak inicjatywy powódki w kwestii poszerzania
znajomości programów komputerowych stosowanych w Banku prowadził do tego, że
inni pracownicy pozwanego musieli zastępować powódkę przy wielu czynnościach.
Wzgląd na zasady współżycia społecznego nie może w rozpoznawanej sprawie sta-
nowić samodzielnej podstawy do uwzględnienia roszczenia powódki o przywrócenie
do pracy.
Kasację od wyroku Sądu Okręgowego wniosła powódka, zaskarżając go w
całości. Jako podstawę kasacji powódka wskazała naruszenie prawa materialnego, a
mianowicie: 1) art. 45 § 1 KP w związku z art. 8 KP poprzez bezzasadne uznanie, że
w okolicznościach faktycznych niniejszej sprawy art. 8 KP nie może stanowić samo-
dzielnej podstawy do uwzględnienia roszczenia powódki o przywrócenie do pracy,
podczas gdy prawidłowa analiza stanu faktycznego prowadzi do jednoznacznych
wniosków, że wypowiedzenie umowy o pracę powódce – matce dziecka z wadą
serca, wymagającego stałej opieki lekarskiej, którego leczenie wymaga wielu wydat-
ków finansowych, stanowi naruszenie zasad współżycia społecznego w stopniu
znacznym, bo uniemożliwiającym pokrycie uzasadnionych wydatków rodziny oraz
rehabilitację dziecka; 2) art. 94 pkt 6 KP poprzez bezzasadne przerzucenie na po-
wódkę obowiązku samodzielnego douczania się w zakresie specjalistycznych (kom-
puterowych) programów bankowych z sankcją wypowiedzenia umowy o pracę wobec
5
ich nieopanowania w stopniu profesjonalnym; 3) art. 10 w związku z art. 2, 3, 4 i 5
ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracow-
nikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie nie-
których ustaw (Dz.U. z 1990 r., Nr 4, poz. 19 ze zm.) poprzez błędne przyjęcie, że
nie zachodziły przesłanki do zastosowania tej ustawy, co doprowadziło do wyelimi-
nowania obligatoryjnej procedury określonej w tej ustawie. Powódka wniosła o uchy-
lenie zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznając sprawę Sąd Najwyższy jest związany granicami kasacji (art.
39311
KPC), które wyznaczają przede wszystkim przytoczone podstawy kasacyjne
(art. 3931
KPC) oraz ich uzasadnienie (art. 3933
KPC). W sytuacji, gdy kasacja nie
została oparta na podstawie naruszenia przepisów postępowania, w szczególności
nie postawiono w niej zarzutów uchybienia przepisom dotyczącym prowadzenia po-
stępowania dowodowego, dokonywania ustaleń faktycznych i oceny zebranego ma-
teriału, Sąd Najwyższy jest związany stanem faktycznym stanowiącym podstawę
wydania zaskarżonego wyroku, co oznacza, że stan faktyczny przyjęty przez Sąd
drugiej instancji za podstawę rozstrzygnięcia jest miarodajny dla oceny prawidłowo-
ści wykładni i zastosowania przez ten Sąd prawa materialnego. Jednocześnie pozba-
wiona doniosłości jest zawarta w uzasadnieniu kasacji argumentacja odwołująca się
do tego, że Sąd Okręgowy ocenił pewne okoliczności w sposób dowolny, w konse-
kwencji oparcia swoich rozważań na nieprawidłowo poczynionych ustaleniach fak-
tycznych, niepopartych rzeczową i przekonującą analizą zebranego materiału. Tego
rodzaju argumentacja, której nie towarzyszy odpowiednio skonstruowany zarzut na-
ruszenia przepisów postępowania, jest pozbawiona racji.
W stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy – niezakwestionowanym sku-
tecznie przez skarżącą - kasacja nie ma usprawiedliwionych podstaw. Nie jest uza-
sadniony zarzut naruszenia art. 45 § 1 KP w związku z art. 8 KP. Słusznie wskazał
Sąd Okręgowy na to, że art. 8 KP nie może stanowić samodzielnej podstawy
uwzględnienia powództwa o przywrócenie do pracy w tym znaczeniu, że samo po-
wołanie się na klauzulę generalną i konstrukcję nadużycia prawa podmiotowego nie
stanowi wystarczającej podstawy materialnoprawnej roszczenia. Możliwa jest nato-
6
miast ocena, że wypowiedzenie umowy o pracę było sprzeczne z zasadami współży-
cia społecznego i jako takie nie może rodzić skutku w postaci definitywnego rozwią-
zania umowy o pracę. Jest to więc kwestia badania zgodności wypowiedzenia z pra-
wem, z zasadami współżycia społecznego oraz społeczno-gospodarczym przezna-
czeniem prawa. Powódka nie kwestionuje w kasacji przyczyny wypowiedzenia jej
umowy o pracę (rzeczywistego istnienia i zasadności tej przyczyny z punktu widzenia
interesu pracodawcy), kwestionuje natomiast wybór właśnie jej do zwolnienia z pracy
spośród pracowników Oddziału w Ż., twierdząc, że wypowiedzenie właśnie umowy o
pracę stanowiło naruszenie zasad współżycia społecznego. Powódka odwołuje się
przy tym do własnej sytuacji materialnej i rodzinnej, nie kwestionując skutecznie
ustalenia Sądu, że miała najniższe kwalifikacje do wykonywania pracy spośród in-
nych pracowników zatrudnionych na stanowisku inspektora do spraw kredytów, co
było związane z brakiem umiejętności posługiwania się komputerem (oprogramowa-
niem), a wcześniej także innymi urządzeniami biurowymi, np. kserokopiarką, oraz
brakiem samodzielności i inicjatywy. Sytuacja rodzinna powódki jest rzeczywiście
trudna, ale powódka nie zgłaszała w toku procesu zarzutu, że jej sytuacja jest w
istotny sposób gorsza od sytuacji pozostałych dwóch pracowników zatrudnionych na
takim samym stanowisku, a w każdym razie okoliczność ta nie była przedmiotem
ustaleń i oceny Sądu Okręgowego, czego kasacja skutecznie nie podważa. Powódka
nie stawiała więc sprawy w ten sposób, że ze względu na zasady współżycia spo-
łecznego (jej własną sytuację materialną i rodzinną) pracodawca powinien był wybrać
do zwolnienia innego pracownika. Byłby to bowiem wybór pracownika lepiej wywią-
zującego się ze swoich obowiązków pracowniczych, posiadającego umiejętności
przydatne z punktu widzenia interesu pracodawcy (w tym zwłaszcza lepszą znajo-
mość obsługi komputera i programów komputerowych). Przepis art. 8 KP nie może
być rozumiany w ten sposób, że mając dylemat dokonania wyboru pracownika do
zwolnienia za wypowiedzeniem w związku z ograniczeniem zatrudnienia, pracodaw-
ca powinien wybrać do dalszego zatrudnienia pracownika o gorszych kwalifikacjach,
ale w trudnej sytuacji życiowej, a zwolnić pracownika o lepszych kwalifikacjach.
Dodatkowo wskazać należy, że sytuacja życiowa powódki nie była w chwili
wypowiadania jej umowy o pracę tak drastycznie zła, jak to mogłoby wynikać z wy-
wodów kasacji. Powódka nie jest jedyną żywicielką rodziny, ponieważ dziecko ma
zasądzone alimenty, co oznacza, że koszty jego utrzymania ponosi także inna osoba
zobowiązana do alimentacji; alimenty te mogą być ponadto podwyższone w związku
7
z utratą pracy przez powódkę. Powódka posiada gospodarstwo rolne o powierzchni
4,40 ha, które może przynosić dochód. Powódka pozostaje we wspólnym gospodar-
stwie z matką pobierającą emeryturę, co wpływa na koszty utrzymania jej samej.
Tych ustaleń Sądu Okręgowego kasacja skutecznie nie podważa – wobec braku sto-
sownego zarzutu naruszenia przepisów postępowania – a to oznacza, że w odnie-
sieniu do dokonanych ustaleń faktycznych, które muszą być potraktowane przez Sąd
Najwyższy jako niewadliwe i wiążące, wypowiedzenie powódce umowy o pracę nie
może być ocenione jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego ze względu
na jej sytuację materialną i rodzinną.
Nie jest również uzasadniony zarzut naruszenia art. 94 pkt 6 KP. Obowiązek
pracodawcy określony w art. 94 pkt 6 KP, polegający na ułatwianiu pracownikom
podnoszenia kwalifikacji zawodowych, stanowi powtórzenie podstawowej zasady
prawa pracy wyrażonej w art. 17 KP. Obowiązek ten nie oznacza, że poszczególny
pracownik może (ma prawo w znaczeniu posiadania roszczenia) domagać się na tej
podstawie od pracodawcy określonego udziału w podnoszeniu swoich zawodowych
kwalifikacji, polegającego na przykład na zorganizowaniu i przeprowadzeniu szkole-
nia komputerowego. Pracodawca nie ma obowiązku szkolenia pracowników, ma na-
tomiast ułatwiać im podnoszenie kwalifikacji zawodowych, jeżeli oni sami chcą te
kwalifikacje podnosić. Dbałość o zawodowe kwalifikacje jest w warunkach gospodar-
ki wolnorynkowej sprawą samych zainteresowanych, warunkującą ich funkcjonowa-
nie na rynku pracy. Zdobycie lub podwyższenie kwalifikacji zawodowych stało się
cennym dobrem o wymiernej wartości na rynku pracy, wobec czego sami pracownicy
są skłonni troszczyć się o ich zdobywanie lub podwyższanie. To sam pracownik po-
winien być zainteresowany podwyższaniem swoich kwalifikacji, a w związku z tym
przejawiać w tym kierunku inicjatywę i zaangażowanie, pracodawca zaś ma jedynie
obowiązek mu to ułatwić. Uznanie zasadności wypowiedzenia powódce umowy o
pracę, z uwagi na niespełnianie przez nią określonych oczekiwań pracodawcy w za-
kresie umiejętności posługiwania się przez nią programami komputerowymi Excel i
Word stosowanymi w pozwanym Banku, nie może być utożsamiane – jak czyni to
skarżąca – z uznaniem, że nastąpiło bezzasadne przerzucenie na powódkę jako
pracownika obowiązku samodzielnego douczania się w zakresie specjalistycznych
komputerowych programów bankowych. Przede wszystkim programy Excel i Word
nie są specjalistycznymi programami bankowymi, lecz programami powszechnie już
obecnie wykorzystywanymi w pracy biurowej. Ponadto Sąd Okręgowy nie postawił
8
tezy, że to na powódce ciążył obowiązek zdobycia we własnym zakresie (na zasa-
dzie samodzielnego douczania się) umiejętności obsługi specjalistycznych progra-
mów komputerowych w stopniu profesjonalnym. Sąd stwierdził jedynie, że w sytuacji,
w której pracodawca dokonywał wyboru osoby do zwolnienia (oraz pracowników do
dalszego zatrudnienia), mógł przyjąć - jako obiektywne kryterium doboru - samo-
dzielność pracownika w wykonywaniu pracy i umiejętność posługiwania się urządze-
niami biurowymi, w tym komputerem (oprogramowaniem) i kserokopiarką. Jak wyni-
ka z ustaleń Sądu, umiejętności powódki w tym zakresie były wyraźnie słabsze od
umiejętności innych pracowników. Ustalenia tego powódka nie kwestionuje skutecz-
nie w kasacji.
Zarzut naruszenia art. 10 w związku z art. 2, 3, 4 i 5 ustawy z dnia 28 grudnia
1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z
przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1990
r., Nr 4, poz. 19 ze zm.) jest niezrozumiały. Jeżeli nawet zwolnienie powódki nastą-
piło z przyczyn wymienionych w art. 1 ust. 1 tej ustawy, a przyczyny te stanowiły wy-
łączny powód uzasadniający rozwiązanie stosunku pracy, to do indywidualnej decyzji
pracodawcy o wypowiedzeniu powódce umowy o pracę miały zastosowanie przepisy
ustawy z wyjątkiem art. 2 - 4, co wyraźnie wynika z treści jej art. 10 ust. 1. Zarzut nie-
zastosowania do powódki obligatoryjnej procedury zwolnienia z pracy, przewidzianej
w art. 2 – 4 ustawy, jest zatem chybiony, albowiem procedura ta jest wyłączona przy
zwolnieniach indywidualnych. Podobnie nie miał do sytuacji powódki zastosowania
art. 5 ustawy, skoro powódka nie twierdziła w toku procesu, że pracodawca naruszył
w stosunku do niej przepisy dotyczące ochrony pracowników przed wypowiedzeniem
umowy o pracę, w szczególności art. 38 lub art. 41 KP. W rozpoznawanej sprawie
powódka nie występowała z roszczeniami o zasądzenie na jej rzecz jakichkolwiek
świadczeń przysługujących jej (ewentualnie) w związku z tym, że wypowiedzenie
umowy o pracę nastąpiło z przyczyn, o jakich mowa w art. 1 ust. 1 ustawy. Nie
można wobec tego mówić o naruszeniu prawa powódki do przysługujących jej z
mocy ustawy określonych uprawnień (bliżej w kasacji nie wskazanych).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił kasację na podstawie art.
39312
KPC.
========================================