Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 maja 2000 r.
II UKN 568/99
Stosunek ubezpieczenia społecznego pracownika nie wygasa z chwilą
wykreślenia pracodawcy z ewidencji prowadzenia działalności gospodarczej.
Przewodniczący SSN Roman Kuczyński, Sędziowie SN: Beata Gudowska
(sprawozdawca), Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 24 maja 2000 r. sprawy z wniosku An-
drzeja Ż. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w S. o ustale-
nie istnienia obowiązku podlegania ubezpieczeniu społecznemu, na skutek kasacji
organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 8 lipca 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Tomasz S., właściciel przedsiębiorstwa Produkcyjno-Handlowego “B.” w Ł.,
przestał prowadzić działalność gospodarczą i na jego wniosek jej wpis został wykre-
ślony z ewidencji decyzją Burmistrza Miasta Ł. z dnia 7 marca 1995 r. z dniem 10
marca 1995 r. W związku z tym, w dniu 31 marca 1995 r., za wypowiedzeniem upły-
wającym w dniu 30 kwietnia 1995 r., rozwiązał umowę o pracę z Andrzejem Ż.,
udzieliwszy mu w okresie wypowiedzenia niewykorzystanego w latach 1993 i 1994
urlopu wypoczynkowego w okresie od dnia 1 marca do 29 kwietnia 1995 r. W dniu 28
kwietnia 1995 r. wystawił pracownikowi świadectwo pracy potwierdzające zatrudnie-
nie w okresie od dnia 19 kwietnia 1993 r. do dnia 30 kwietnia 1995 r.
W czerwcu 1995 r. Andrzej Ż. złożył w Oddziale Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych w S. wniosek o zasiłek chorobowy za okres niezdolności do pracy od dnia 9
maja do dnia 14 lipca 1995 r. Organ ubezpieczeń społecznych decyzją z dnia 1 lipca
1995 r. odmówił przyznania prawa do zasiłku, stosując przepis art. 6 ust. 1 pkt 2
ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia spo-
łecznego w razie choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz.
2
143 ze zm.). Ustalił bowiem, że niezdolność wnioskodawcy do pracy powstała po
upływie miesiąca od ustania zatrudnienia, które nastąpiło “w sposób naturalny” z
datą wykreślenia działalności gospodarczej prowadzonej przez pracodawcę ubezpie-
czonego z ewidencji. Odwołanie od tej decyzji oddalił Sąd Wojewódzki w Lublinie
wyrokiem z dnia 15 kwietnia 1996 r., a apelację ubezpieczonego - Sąd Apelacyjny w
Lublinie wyrokiem z dnia 5 września 1996 r.
Na wniosek Andrzeja Ż. o ustalenie podlegania ubezpieczeniu społecznemu w
okresie od dnia 19 kwietnia 1993 r. do dnia 30 kwietnia 1995 r. Oddział Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych w S., decyzją z dnia 25 lutego 1998 r., potwierdził ubez-
pieczenie tylko do dnia 10 marca 1995 r., wykluczając możliwość późniejszego trwa-
nia zatrudnienia.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach wyro-
kiem z dnia 18 listopada 1998 r. oddalił odwołanie od tej decyzji, albowiem przyjął
również, że z chwilą wykreślenia z ewidencji działalności gospodarczej Tomasz S.
utracił wynikający z jej prowadzenia status pracodawcy, a to oznacza, że z dniem 10
marca 1995 r. ustały również stosunki pracy zatrudnionych przez niego pracowników.
Sąd drugiej instancji, Sąd Apelacyjny w Lublinie, nie podzielił stanowiska Sądu
Wojewódzkiego i, uwzględniwszy apelację wnioskodawcy, w wyroku z dnia 8 lipca
1999 r. [...] ustalił końcową datę okresu jego ubezpieczenia na dzień 30 kwietnia
1995 r. Stwierdził, że ta właśnie data określa ustalony przez pracodawcę moment
rozwiązania stosunku pracy, albowiem przyjął, że ustanie stosunku pracy było moż-
liwe tylko w wyniku czynności prawnych dokonywanych pomiędzy pracownikiem i
pracodawcą.
Kasację od wyroku Sądu drugiej instancji złożył organ ubezpieczeń społecz-
nych. Żądanie jego uchylenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania oparł
na podstawie naruszenia prawa materialnego, posługując się zarzutem błędnej wy-
kładni przepisu art. 4 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.) w
związku z art. 2, 3 i 22 KP, oraz na podstawie naruszenia przepisu postępowania -
art. 233 § 1 KPC. W uzasadnieniu wniosków kasacji skarżący skupił uwagę na usta-
leniu właściwych okresów wypowiedzenia oraz urlopu przysługującego ubezpieczo-
nemu i wywodził, że przyjęcie okresów dłuższych od przysługujących według prawa
było “czynnością pozorną” , która nie może stanowić dowodu ubezpieczenia. Skar-
żący ZUS twierdził, że skoro przez stosunek pracy należy - zgodnie z art. 22 KP -
3
rozumieć stałe i osobiste świadczenie (wykonywanie) pracy na rzecz zakładu pracy,
to stosunek pracy nie może istnieć po “odpadnięciu” jednej ze stron.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżący, kwestionując prawidłowość ustaleń faktycznych, zarzuca obrazę
przepisów postępowania przez naruszenie art. 233 KPC, czyniąc to nie tylko bez
wskazania paragrafu przytoczonego artykułu, ale również bez żadnego usprawiedli-
wienia dla przytoczenia tej podstawy. Nie stanowi go zdanie, że “Sąd nie dokonał
oceny wiarygodności dowodów co do istnienia stosunku pracy, prawa do urlopy wy-
poczynkowego, ustawowego okresu wypowiedzenia pod względem ich zgodności z
przepisami Kodeksu pracy”, albowiem brak w nim wskazania, które dowody Sąd po-
minął, którym nadał niewłaściwe znaczenie lub przypisał moc, której nie posiadały.
Nawiasem mówiąc, kwestia określenia stażu pracy, uzależniającego długość urlopu,
czy wypowiedzenia umowy o pracę, w niniejszej sprawie została przesądzona pra-
womocnym wyrokiem Sądu Pracy-Sądu Rejonowego w Siedlcach z dnia 15 listopada
1995 r.
Sąd Najwyższy przyjął, że podniesiona w kasacji podstawa druga (art. 3931
pkt 2 KPC) nie zawiera wymaganego przepisem art. 3933
KPC uzasadnienia. Skoro
jednak odrzucenie kasacji w odniesieniu do jednej z podniesionych podstaw nie jest
możliwe, gdy ze względu na inną podstawę lub zarzuty zgłoszone w jej ramach ka-
sacja podlega rozpoznaniu, należało kasację organu rentowego w zakresie podstawy
kasacyjnej z art. 3931
pkt 1 KPC uznać za bezzasadną (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 7 maja 1998 r., III CZ 60/98, OSNC 1998, nr 11, poz. 190 oraz
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 października 1999 r., II UKN 145/99, nie publi-
kowany).
Postawa kasacji przytoczona jako naruszenie przepisów prawa materialnego
oparta była na tezie, że ramy czasowe, dzielące moment wpisania pracodawcy do
ewidencji działalności gospodarczej oraz wykreślenia z niej zawsze pokrywają się z
ramami czasowymi trwania zawartych przez niego umów o pracę. Tezę tę skarżący
wywiódł z przekonania o decydującym dla istnienia stosunku pracy znaczeniu praw-
nym wpisu i wykreślenia działalności pracodawcy z ewidencji prowadzenia działalno-
ści gospodarczej. Teza ta nie jest trafna. Przesłankę ewidencjonowania działalności
gospodarczej stanowi jej prowadzenie, które według art. 1 ustawy z dnia 23 grudnia
4
1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.) jest wolne i do-
zwolone każdemu na równych prawach, z zachowaniem warunków określonych
przepisami prawa. Jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej,
będące przedsiębiorcami, wykonujące działalność nie wymagającą koncesji, doko-
nują zgłoszenia podjęcia tej działalności do ewidencji prowadzonej przez organy ad-
ministracyjne (art. 8 ust. 1 ustawy). Zgłoszenie skutkuje wpisem będącym czynnością
techniczną o charakterze czysto porządkowym, podejmowaną bez władczej decyzji
organu ewidencyjnego. Decyzji wymaga natomiast wykreślenie wpisu z ewidencji
(art. 19 ust. 3 ustawy o działalności gospodarczej), lecz zarówno wpis, jak i jego wy-
kreślenie nie mają żadnego znaczenia prawnego dla bytu przedsiębiorcy, gdyż jego
istnienie zależy od prowadzenia działalności gospodarczej, wpis w ewidencji ma cha-
rakter deklaratywny (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 1996 r., III
CZP 111/95, OSNC 1996, nr 5, poz. 63 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z
dnia 26 sierpnia 1998 r., II CZ 74/98, OSNC 1999, nr 2, poz. 36). Nie każdy sposób
prowadzenia działalności gospodarczej wymaga wypisu do ewidencji (np. uboczne
zajęcie zarobkowe, wytwarzanie przedmiotów rękodzieła ludowego i artystycznego,
naprawy i konserwacje przedmiotów użytku osobistego, domowego i gospodarskiego
oraz mieszkań, czynności handlowe polegające na sprzedaży nie przetworzonych
produktów rolnych, ogrodniczych, sadowniczych, hodowlanych, posiłków domowych i
świadczenie usług związanych z wynajmowaniem turystom przez rolników pokoi), jak
też nie każde wykreślenie wpisu decyduje w sensie prawnym o zaprzestaniu działal-
ności, np. jeżeli zostało dokonane w okolicznościach uzasadniających uchylenie de-
cyzji o wykreśleniu (por. wyrok NSA z dnia 28 września 1992 r., II SA 462/92, Wo-
kanda 1993, nr 2, s. 26, wyrok NSA z dnia 31 sierpnia 1993 r., SA/Wr 624/93, ONSA
1994, nr 3, poz. 125 oraz wyrok NSA z dnia 29 października 1991 r., SA/Wr 1025/91,
ONSA 1993, nr 1, poz. 7).
Niezależnie więc od umieszczenia w ewidencji, przedsiębiorcy nie posiadający
osobowości prawnej są z mocy art. 3 KP pracodawcami, a w związku z tym zgodnie
z art. 5 ustawy o działalności gospodarczej mają prawo zatrudniania pracowników w
nieograniczonej liczbie i bez pośrednictwa organów zatrudnienia. Nawiązywanie sto-
sunków pracy następuje w celu i w związku z prowadzeniem działalności gospodar-
czej, a stosunki te zachowują rację bytu tak długo, jak długo prowadzona jest ta
działalność. Pracodawca nie będący osobą fizyczną może utracić potrzebę zatrud-
niania pracowników w przypadku zaniechania działalności gospodarczej - czyli w ro-
5
zumieniu prawa pracy - w związku z likwidacją podmiotu zatrudniającego (por.
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 sierpnia 1981 r., I PZP 21/81, OSNCP 1982,
nr 1, poz. 6; z dnia 6 sierpnia 1980 r,, V PZP 12/78, OSNCP 1980, nr 12, poz. 226
oraz z dnia 29 października 1980 r., I PZP 35/80, OSNCP 1981, nr 4, poz. 56 z glo-
sami T. Liszcz w Nowym Prawie 1982, nr 7-8, s. 181 i T. Zielińskiego w OSP 1981, nr
11, poz. 211).
Należy podkreślić, że umowa o pracę nie rozwiązuje się eo ipso z powodu lik-
widacji pracodawcy. W przypadku, gdy likwidacja następuje na skutek zaprzestania
prowadzenia działalności gospodarczej, czyli zamknięcia zakładu pracy, w myśl art.
411
§ 1 KP zostaje bowiem uchylona tylko ochrona stosunków pracy przed rozwią-
zaniem lub wypowiedzeniem, sam stosunek pracy wymaga natomiast rozwiązania z
przyczyn leżących po stronie pracodawcy.
Jeżeli zaś chodzi o ustanie stosunku pracy na skutek wygaśnięcia umowy o
pracę, to może do niego dojść tylko w przypadkach określonych w Kodeksie pracy
albo w przepisach szczególnych (art. 63 KP). W stanie prawnym obowiązującym w
roku 1995 r., czyli w okresie ubezpieczenia wnioskodawcy, przypisywany pracowni-
kowi obowiązek osobistego świadczenia pracy powodował ustanie stosunku pracy
wraz ze śmiercią pracownika. Po zmianie Kodeksu pracy ustawą z dnia 2 lutego
1996 r. (Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm.) zakończenie stosunku pracy w następstwie
zdarzeń prawnych następuje z powodu śmierci pracownika (art. 631
§ 1) lub śmierci
pracodawcy (art. 632
§ 1), z powodu trzymiesięcznej nieobecności pracownika tym-
czasowo aresztowanego (art. 66) oraz niezgłoszenia przez pracownika powrotu do
pracy w ciągu 7 dni w warunkach określonych w art. 74 KP. Przepisy pozakodekso-
we przewidują wygaśnięcie stosunku pracy dyrektora przedsiębiorstwa oraz pracow-
ników zatrudnionych na podstawie powołania w przypadku wykreślenia przedsiębior-
stwa państwowego z rejestru przedsiębiorstw państwowych. Nie ma więc przepisu,
który określałby wykreślenie podmiotu zatrudniającego z ewidencji prowadzenia
działalności gospodarczej jako samoistną przyczynę zakończenia stosunku pracy.
Reasumując powyższe rozważania należy stwierdzić, że likwidacja zakładu
pracy przez wykreślenie pracodawcy z ewidencji prowadzenia działalności gospodar-
czej nie stanowi wystarczającej przesłanki wygaśnięcia umowy o pracę pracownika
zatrudnionego w likwidowanym zakładzie pracy. Umowa ta, oraz łączący się z nią
stosunek ubezpieczenia społecznego, trwa zatem do czasu określonego terminem
wypowiedzenia umowy albo do chwili rozwiązania jej bez wypowiedzenia, na skutek
6
przyczyn leżących po stronie pracodawcy, związanych z niemożnością dostarczenia
pracy. W świetle tego oczywiste jest, że po dokonaniu wykreślenia wpisu Przedsię-
biorstwa “B.” z siedzibą w S. z ewidencji działalności gospodarczej z dniem 10 marca
1995 r. rozwiązanie umowy o pracę z Andrzejem Ż. nastąpiło z powodu likwidacji
jego dotychczasowego pracodawcy, z dniem w którym upływał okres wypowiedzenia
(30 kwietnia 1995 r.). Do tej daty ubezpieczony pozostawał w stosunku pracy oraz
uzyskał z Wojewódzkiego Urzędu Pracy wynagrodzenie, ekwiwalent za urlop oraz
odprawę, toteż do tego czasu był objęty ubezpieczeniem (por. art. 4 ustawy o organi-
zacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych oraz art. 5 pkt 1 ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin - Dz.U. Nr 40,
poz. 267 ze zm.).
Dodatkowe potwierdzenie istnienia obowiązku ubezpieczenia w sytuacji za-
przestania przez pracodawcę prowadzenia działalności gospodarczej do czasu usta-
nia stosunku pracy można znaleźć w przepisie art. 6 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 29
grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności praco-
dawcy (Dz.U. z 1994 r. Nr 1, poz. 1 ze zm.) w brzmieniu obowiązującym od dnia 1
stycznia 1999 r. (z mocy art. 103 pkt 2 lit. a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych - Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.). Zgodnie z tym
przepisem, z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych wypłaca się nie
tylko świadczenia należne od pracodawcy niewypłacalnego w związku z okoliczno-
ściami powodującymi wykreślenie z ewidencji działalności gospodarczej, lecz także
składki na ubezpieczenie społeczne należne od tych pracodawców.
Przed dniem wykreślenia firmy z ewidencji pracodawca prowadził działalność
gospodarczą i nie istniały żadne przeszkody w świadczeniu przez ubezpieczonego
na jego rzecz pracy. Świadczył ją do dnia 28 lutego 1995 r., po którym od świadcze-
nia pracy był zwolniony w związku z wykorzystaniem urlopu wypoczynkowego. Nie
istniały więc sugerowane przez skarżącego przesłanki faktyczne naruszenia przepisu
art. 22 § 1 KP. Stawiając ten zarzut organ rentowy pominął, że opis wzajemnych zo-
bowiązań pracownika i pracodawcy nie określa w pełni łączącego ich stosunku, oraz
że na stosunek ten składają się jednakowo prawa i obowiązki wynikające z innych,
nie objętych umową zdarzeń, które je modyfikują i konkretyzują. Ponadto treść sto-
sunku pracy uzupełniają zasady współżycia społecznego i ustalone zwyczaje (art. 56
KC w związku z art. 300 KP).
Prowadzi to do stwierdzenia braku uzasadnionych podstaw kasacji, skutkują-
7
cego jej oddaleniem (art. 39312
KPC).
========================================