Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 czerwca 2000 r.
I PKN 703/99
Po przekształceniu innego aktu zakładowego określającego zasady wy-
nagradzania za pracę w regulamin wynagradzania w rozumieniu art. 772
KP (art.
9 ust. 1 ustawy z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o
zmianie niektórych ustaw, Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm.) jego postanowienie
mniej korzystne dla pracowników niż wynikające z umów o pracę należało
wprowadzić w drodze wypowiedzenia dotychczasowych warunków pracy lub
płacy (art. 772
§ 5 w związku z art. 24113
§ 2 KP).
Przewodniczący SSN Barbara Wagner, Sędziowie SN: Józef Iwulski (spra-
wozdawca), Walerian Sanetra.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 6 czerwca 2000 r. sprawy z powódz-
twa Romana K. i Wiesława K. przeciwko Przedsiębiorstwu Budowlanemu i Usług
Technicznych „E.” Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w T. o zapłatę, na
skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 24
czerwca 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n ie n i e
Powód Roman K. wniósł o zasądzenie od pozwanego Przedsiębiorstwa Bu-
dowlanego i Usług Technicznych "E." Spółce z o.o. w T. kwoty 44 036,64 zł tytułem
wynagrodzenia za godziny nadliczbowe przepracowane na budowie zagranicznej w
RFN, wypłaty wynagrodzenia za soboty oraz zwrotu potrąconych kwot za zakwate-
rowanie i odzież ochronną, a także zapłaty kosztów wyjazdów do Polski. Powód
Wiesław K. wniósł natomiast o zasądzenie kwoty 7 160 DM (marek niemieckich) jako
zwrotu potrąceń kosztów zakwaterowania, 600 DM tytułem zwrotu ekwiwalentu za
zużycie narzędzi i ubrań roboczych, 525 DM tytułem potrąceń opłat kościelnych, 11
2
180,97 DM tytułem wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, 3 389,84 DM wyna-
grodzenia za pracę w soboty oraz 1 638 DM tytułem ekwiwalentu za posiłki.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Toruniu wyrokiem z
dnia 23 listopada 1998 r. [...] zasądził na rzecz Romana K. kwotę 9 834 DM albo 20
233,46 zł, a na rzecz Wiesława K. 6 470 DM albo 13 312 zł i oddalił powództwa w
pozostałej części. Sąd Wojewódzki ustalił między innymi (w zakresie roszczeń, któ-
rych dotyczy kasacja), że Roman K. zawarł ze stroną pozwaną umowę o pracę na
czas określony od 16 stycznia 1995 r. do 28 stycznia 1995 r. Powód złożył oświad-
czenie, że zapoznał się z zasadami wynagradzania pracowników skierowanych do
pracy za granicą. Aneksem do umowy przedłużono okres zatrudnienia do 30
czerwca 1995 r. Następnie kilkakrotnie strony przedłużały okres zatrudnienia aż do
23 grudnia 1996 r. W kolejnych aneksach strony odwoływały się do obowiązującego
regulaminu wynagradzania. Podobnie powód Wiesław K. zawierał kilkakrotnie
umowy na czas określony, łącznie od 11 marca 1996 r. do 23 grudnia 1996 r. Wed-
ług regulaminu wynagradzania pracownik obowiązany był pokryć koszty zakwatero-
wania (350 DM miesięcznie), zużycia narzędzi (40 DM), podatku kościelnego (35
DM) i opłaty za pozwolenia na pracę (185 DM). Takie kwoty potrącano powodom z
listy płac. Łącznie z tytułu kosztów zakwaterowania i zużycia narzędzi potrącono
Romanowi K. kwotę 9 834 DM, a Wiesławowi K. kwotę 6 470 DM. Sąd pierwszej ins-
tancji uznał te potrącenia za bezzasadne i w tym zakresie uwzględnił powództwa.
Zdaniem Sądu, obowiązkiem pracodawcy jest organizowanie pracy i dostarczanie
narzędzi. Wyrażenie przez pracownika zgody na pokrywanie kosztów w tym zakresie
jest sprzeczne z prawem. Również sprzeczne z § 2 uchwały Nr 71 Rady Ministrów z
dnia 3 maja 1989 r. w sprawie zasad wynagradzania oraz przyznawania innych
świadczeń związanych z pracą pracownikom skierowanym do pracy za granicą w
celu realizacji budownictwa eksportowego i usług eksportowych (M.P. Nr 14, poz.
106) było potrącanie przez stronę pozwaną kosztów zakwaterowania. Uchwała ta
była wydana na podstawie art. 79 Kodeksu pracy i obowiązywała do 2 czerwca 1996
r., tj. do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy - Ko-
deks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm.). Zgodnie
jednak z art. 11 ust. 1 tej ustawy przepisy obowiązujące w dniu jej wejścia w życie,
dotyczące wynagrodzenia za pracę, wydane na podstawie art. 79 KP, zachowały
moc do czasu objęcia pracowników, których dotyczyły postanowieniami układu zbio-
rowego pracy lub innymi przepisami prawa pracy. Zdaniem Sądu pierwszej instancji,
3
nie można podzielić poglądu strony pozwanej, że od dnia 2 czerwca 1996 r. w miej-
sce uchwały Nr 71 Rady Ministrów weszły postanowienia regulaminu wynagradzania
z dnia 31 października 1994 r., którego treść powodowie przyjęli przy zawarciu umów
o pracę. Sąd pierwszej instancji wywiódł, że regulamin wynagradzania, o którym
stanowi art. 772
KP powinien być wprowadzony w ciągu trzech miesięcy od wejścia w
życie ustawy nowelizującej. Strona pozwana wydała w dniu 2 września 1996 r. nowy
regulamin wynagradzania, ale nie wykazała, że podała go do wiadomości pracowni-
ków.
Sąd Apelacyjny w Gdańsku wyrokiem z dnia 24 czerwca 1999 r. [...] oddalił
apelacje obu stron. Sąd drugiej instancji uznał w szczególności, że regulamin wyna-
gradzania strony pozwanej nie "odzyskał ważności" z dniem 2 czerwca 1996 r. Był on
sprzeczny z § 2 uchwały Rady Ministrów Nr 71, a wprowadzenie nowych zasad wy-
nagradzania wymagało uchwalenia nowego regulaminu. Zdaniem Sądu drugiej ins-
tancji, uchwała Nr 71 Rady Ministrów w dalszym ciągu obowiązywała u strony poz-
wanej. Warunkiem jej uchylenia było bowiem podanie tekstu nowego regulaminu do
wiadomości pracowników, co nie nastąpiło.
Strona pozwana zaskarżyła kasacją wyrok Sądu drugiej instancji w części do-
tyczącej zasądzenia na rzecz Romana K. kwoty 5 172 zł i na rzecz Wiesława K.
kwoty 5 565,50 zł, tj. zwrotu potrąconych należności za zakwaterowanie za okres po
2 czerwca 1996 r. i wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództw w
tej części. Zarzuciła naruszenie prawa materialnego, tj. art. 18 § 2 KP i art. 772
KP
oraz art. 9 ust. 3 i art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie Kodeksu
pracy. Zdaniem strony pozwanej, art. 18 KP nie miał w sprawie zastosowania. Doty-
czy on bowiem nieważności postanowień umów o pracę oraz innych aktów, na pods-
tawie których powstaje stosunek pracy. Nie może być więc stosowany do regulaminu
wynagradzania wydanego na podstawie art. 772
KP. Według strony pozwanej,
ustawa z dnia 2 lutego 1996 r. uchyliła art. 79 KP, w oparciu o który została wydana
uchwała Nr 71 Rady Ministrów. Z mocy art. 11 ust. 1 ustawy nowelizującej, obowią-
zujące do dnia jej wejścia w życie przepisy określające zasady wynagradzania za
pracę oraz przyznawanie innych świadczeń związanych z pracą, wydane na podsta-
wie art. 79 KP, zachowują moc do czasu objęcia pracowników, których te przepisy
dotyczą i w zakresie przedmiotu w nich uregulowanego, postanowieniami układu
zbiorowego pracy lub innymi przepisami prawa pracy. Zgodnie z art. 9 § 1 KP do
przepisów prawa pracy należą również akty prawa pracy w formie regulaminów wy-
4
dawane, także w innym trybie niż zawieranie porozumień. W dniu 2 czerwca 1996 r.,
u pozwanego obowiązywał regulamin "Zasady zatrudniania i wynagradzania pracow-
ników skierowanych do pracy za granicą" z dnia 31 października 1994 r. W regulami-
nie tym, odmiennie niż w uchwale Nr 71 Rady Ministrów, przyjęto, iż koszty zakwate-
rowania są potrącane z wynagrodzenia pracowników. Oznacza to zdaniem strony
pozwanej, iż po dniu 2 czerwca 1996 r. unormowana w uchwale kwestia zakwatero-
wania była odmiennie określona w regulaminie. Pracownicy pozwanej byli więc obję-
ci przepisami prawa pracy w przedmiocie uregulowanym w uchwale. Wcześniej
przepisy regulaminu, nawet jeśli były sprzeczne z prawem, to nie zostały uchylone. O
tym, że postanowienia regulaminu ustalone przed dniem 2 czerwca 1996 r. stały się
obowiązującymi po tym dniu przekonuje art. 9 ust. 2 ustawy z 2 lutego 1996 r.,
według którego "ustalenia regulaminu lub innego aktu zakładowego, o których mowa
w ust. 1 mniej korzystne dla pracowników, niż obowiązujące od dnia wejścia w życie
ustawy przepisy prawa pracy są nieważne, zamiast nich stosuje się odpowiednie
przepisy prawa pracy”. Oznaczało to dla pracodawców obowiązek dostosowania re-
gulaminów do zmienionych, obowiązujących po dniu 2 czerwca 1996 r., przepisów
korzystniejszych dla pracowników. Nie było potrzeby zmiany, czy też wprowadzania
nowego regulaminu wynagradzania, jeżeli jego postanowienia - nawet sprzeczne z
prawem przed dniem 2 czerwca 1996 r. - po tej dacie, w ramach swobody ustalania
zasad wynagradzania i świadczeń przyznawanych pracownikom w związku z zatrud-
nieniem, nie naruszają obowiązującego prawa. Strona pozwana uważa, że regulamin
wynagradzania obowiązujący w jej przedsiębiorstwie od 1994 r., regulował kwestie
związane z zakwaterowaniem pracowników na budowie za granicą po dniu 2
czerwca 1996 r. zgodnie z prawem. Został spełniony warunek z art. 11 ust. 1 ustawy
z dnia 2 lutego 1996 r. Przepis ten utrzymał w mocy przepisy wydane na podstawie
delegacji z art. 79 KP, ale tylko do czasu objęcia pracowników postanowieniami
układu zbiorowego pracy lub innymi przepisami prawa pracy. Ustawa nie definiowała
"objęcia pracowników". Dlatego art. 11 ust. 1 ustawy z 2 lutego 1996 r. można od-
czytać w ten sposób, że uchwała Nr 71 Rady Ministrów miała zastosowanie dopóty,
dopóki regulamin wynagradzania nie uregulował odmiennie kwestii kosztów zakwate-
rowania. Strona pozwana uważa, iż najpóźniej w dniu 2 czerwca 1996 r. potrącanie
pracownikom kosztów zakwaterowania było zgodne z prawem. Oparte było bowiem
o obowiązujący, ważny regulamin. Regulamin ten był pracownikom znany. Założenie,
iż dopiero regulamin wydany i przekazany do wiadomości pracownikom po dniu 2
5
czerwca 1996 r., eliminuje stosowanie uchwały Nr 71 Rady Ministrów, prowadziłoby
tylko do powtórzenia procedury wprowadzania regulaminu w życie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja dotyczy wprawdzie tylko potrącania powodom kosztów zakwaterowa-
nia po 2 czerwca 1996 r., ale konieczna jest analiza stanu prawnego z poprzedniego
okresu, zwłaszcza co do charakteru prawnego obowiązującego u strony pozwanej
regulaminu z dnia 31 października 1994 r. nazwanego "Zasady zatrudniania i wyna-
gradzania pracowników skierowanych do pracy za granicą". W czasie wprowadzenia
tego regulaminu Kodeks pracy nie znał pojęcia regulaminu wynagradzania. Jako
źródło prawa regulamin taki występował w art. 23 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia
1984 r. o zasadach tworzenia zakładowych systemów wynagradzania (jednolity tekst:
Dz.U. z 1990 r. Nr 69, poz. 407), zgodnie z którym w zakładzie pracy, w którym nie
działała zakładowa organizacja związkowa, przewidziany w ustawie system wyna-
gradzania mógł wprowadzić kierownik tego zakładu w formie regulaminu. Do regula-
minu tego miały odpowiednie zastosowanie przepisy dotyczące porozumienia. Jed-
nakże z ustaleń Sądów, a nawet z twierdzeń strony pozwanej, nie wynika, aby wpro-
wadzony u niej regulamin miał taki charakter. Przy braku takich ustaleń słusznie
Sądy uznały, że regulamin ten nie był źródłem prawa pracy i obowiązywał tylko w
tym znaczeniu, że jego postanowienia wchodziły do treści indywidualnych stosunków
pracy przez ich inkorporowanie przez strony w umowach o pracę. W istocie więc re-
gulamin ten był tylko zbiorczą ofertą warunków pracy, przyjmowaną przez poszcze-
gólnych pracowników. W tej sytuacji Sądy słusznie stosowały do niego art. 18 KP,
gdyż w istocie chodziło o porównanie postanowień umów o pracę z przepisami
prawa pracy, w tym przypadku z § 2 uchwały Nr 71 Rady Ministrów. Prawidłowo więc
Sądy uznały, że postanowienia umów o pracę, przewidujące sprzecznie z § 2 tej
uchwały, iż pracownicy będą ponosić koszty zakwaterowania, były nieważne i za-
miast nich należało stosować § 2 tej uchwały. Sytuacji prawnej w tym zakresie nie
zmieniło wejście w życie z dniem 26 listopada 1994 r. ustawy z dnia 29 września
1994 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr
113, poz. 547 ze zm.). Zgodnie bowiem z jej art. 8 ust. 1 tylko regulamin ustalony na
podstawie art. 23 ust. 1 ustawy o zakładowych systemach wynagradzania zachował
moc do dnia wejścia w życie zakładowego układu zbiorowego pracy. Ponieważ re-
6
gulamin strony pozwanej nie był takim regulaminem, to nie można ocenić, aby stał
się wówczas źródłem prawa pracy. Rację ma natomiast strona pozwana, że regula-
min ten jako swoisty akt wewnątrzzakładowy w dalszym ciągu istniał. Nabrał on in-
nego charakteru prawnego w dniu 2 czerwca 1996 r. Zgodnie bowiem z art. 9 ust. 1
ustawy z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie nie-
których ustaw (Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm.) u pracodawcy zatrudniającego co naj-
mniej 5 pracowników, obowiązujący w dniu jej wejścia w życie regulamin, utrzymany
w mocy na podstawie art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 29 września 1994 r., przekształcił się
w regulamin wynagradzania, o którym mowa w art. 772
KP. Regulaminu istniejącego
u strony pozwanej dotyczyło zdanie drugie tego przepisu, według którego w regula-
min wynagradzania przekształciły się także inne akty zakładowe określające zasady
wynagradzania za pracę i przyznawania innych świadczeń związanych z pracą. Sądy
przyjęły, że samo przekształcenie się regulaminu strony pozwanej w regulamin wy-
nagradzania w rozumieniu art. 772
KP nie oznaczało jeszcze jego wejścia w życie, do
czego zgodnie z art. 77 2
§ 6 KP potrzebne było podanie go do wiadomości pracow-
ników w sposób przyjęty u danego pracodawcy. Pogląd ten faktycznie jest wątpliwy,
gdyż możliwe jest przyjęcie za stroną pozwaną, że istniejący u niej regulamin był już
uprzednio podany pracownikom do wiadomości. Można też przyjąć, że samo prze-
kształcenie się tego regulaminu w regulamin wynagradzania oznaczało jego wejście
w życie. Rozstrzygnięcie tej kwestii nie jest jednak niezbędne dla oceny zasadności
powództw w zaskarżonym zakresie. W tej części powództwa są zasadne nawet przy
założeniu, że z dniem 2 czerwca 1996 r. regulamin strony pozwanej przekształcił się
w regulamin wynagradzania w rozumieniu art. 772
KP, wszedł w tym dniu w życie i
tym samym uchylił stosowanie uchwały Nr 71 Rady Ministrów (art. 11 ust. 1 ustawy z
dnia 2 lutego 1996 r.). W tym dniu bowiem treść indywidualnych stosunków pracy
powodów wynikała w spornym zakresie z § 2 tej uchwały. Była więc korzystniejsza
dla pracowników niż postanowienia regulaminu wynagradzania, który w tym momen-
cie wchodził w życie. Zgodnie więc z art. 772
§ 5 i art. 24113
§ 2 KP mniej korzystne
postanowienia regulaminu wynagradzania należało wprowadzić w drodze wypowie-
dzenia pracownikom dotychczasowych warunków umów o pracę. Ponieważ jest nie-
sporne, że takiego wypowiedzenia powodom nie dokonano, to ich warunki pracy i
płacy pozostały niezmienione, co dotyczy także następnego regulaminu wynagra-
dzania wprowadzonego u strony pozwanej. W spornym zakresie w dalszym ciągu
więc dotyczyły powodów zasady pokrywania kosztów zakwaterowania wynikające z
7
§ 2 uchwały Nr 71 Rady Ministrów. Tym samym zasądzenie na rzecz powodów
zwrotu tych kosztów było zasadne, bez względu na podniesione w kasacji zarzuty.
Z tych przyczyn kasacja strony pozwanej podlegała oddaleniu z mocy art.
39312
KPC.
========================================