Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 czerwca 2000 r.
II UKN 585/99
1. Wytyczne Prezesa ZUS lub działającego w jego imieniu naczelnego le-
karza Zakładu w zakresie stosowania zasad orzekania o niezdolności do pracy
nie stanowią źródła powszechnie obowiązującego prawa.
2. Nie ma domniemania prawnego związku przyczynowego między de-
portacją w latach 1939-1956 na terytorium ZSRR, a stanem zdrowia powodują-
cym całkowitą lub częściową niezdolność do pracy.
Przewodniczący SSN Andrzej Kijowski (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Krystyna Bednarczyk, Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 13 czerwca 2000 r. sprawy z wniosku
Hieronima M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w O. o
rentę z tytułu niezdolności do pracy wskutek deportacji, na skutek kasacji wniosko-
dawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 3 marca 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Opolu wyrokiem z
dnia 9 grudnia 1998 r. [...] oddalił odwołanie Hieronima M., które wnioskodawca
wniósł od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w O. z dnia 11 lutego
1998 r., odmawiającej mu prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy w związku z
deportacją na terytorium b. ZSRR, gdyż lekarz orzecznik ZUS nie stwierdził istnienia
takiej niezdolności. W motywach tego rozstrzygnięcia Sąd Wojewódzki powołał się
na poniższe ustalenia faktyczne i ich prawną ocenę.
Wnioskodawca, urodzony 20 października 1933 r., był w latach 1940-1946
deportowany do ZSRR, przebywając tam w ciężkich warunkach i chorując na malarię
i tyfus. Po powrocie do kraju w latach 1957-1959 odbywał służbę wojskową, a po niej
podjął służbę w Milicji Obywatelskiej, wykonywaną do 1984 r., kiedy to przeszedł na
2
rentę w III grupie inwalidów w związku ze służbą w MO. U wnioskodawcy występują
następujące schorzenia: przewlekła niewydolność wieńcowa stabilna, zaawanso-
wane zmiany zwyrodnieniowe w odcinku lędźwiowym kręgosłupa bez ograniczenia
ruchomości i zespołu bólowego – korzeniowego, zmiany zwyrodnieniowe w stawach
biodrowych bez istotnego ograniczenia ruchomości, choroba Dupuytrena obu rąk –
po stronie lewej stan po operacji dobry z pełną ruchomością palców i chwytnością
ręki, stan po operacji rozcięgna podeszwowego nogi lewej z pełną sprawnością ru-
chową palców i stopy, choroba wrzodowa dwunastnicy z przebytym krwawieniem, w
okresie remisji objawów chorobowych i bez zaburzeń odżywiania, gruczolak prostaty
II0
. U wnioskodawcy występuje przewlekła niewydolność naczyń wieńcowych w
przebiegu miażdżycy ściany naczyń. Do najważniejszych czynników wewnątrzu-
strojowych w powstaniu miażdżycy zalicza się skłonność dziedziczną w zaburzeniu
gospodarki lipidowej w zapoczątkowaniu procesu miażdżycowego, a do czynników
zewnątrzustrojowych zalicza się otyłość, palenie tytoniu, odpowiedzialną i nerwową
pracę. Pierwsze objawy niewydolności naczyń wieńcowych pojawiły się u wniosko-
dawcy w wieku ok. 52 lat, tj. w wieku, w którym obserwuje się początek największego
nasilenia chorób tych naczyń. Występowały także dodatkowe czynniki sprzyjające
rozwojowi miażdżycy, jak otyłość, palenie tytoniu, odpowiedzialna i nerwowa praca.
Stopień zaawansowania i rozwoju niewydolności naczyń wieńcowych u wnioskodaw-
cy był niewielki do 1994 r., co potwierdzają kolejne zapisy ekg, jak też wykonana w
1994 r. koronarografia wraz z próbą wysiłkową oraz obserwacja i wykonane w listo-
padzie 1994 r. na Oddziale Rehabilitacji Kardiologicznej w R. testy wysiłkowe, które
wykazały dobrą tolerancję wysiłku. Stopień zaawansowania choroby był adekwatny
do wieku i eliminacji niektórych czynników zagrożenia (palenie tytoniu). Postęp nie-
wydolności naczyń wieńcowych po 1994 r. należy wiązać z procesem starzenia się
naczyń krwionośnych prowadzącym do sztywności ściany naczyń. U wnioskodawcy
nie występowały inne schorzenia sprzyjające rozwojowi miażdżycy; podczas okreso-
wych badań w latach 1993-1998 nie stwierdzono zmian chorobowych naruszających
sprawność ustroju.
Istnieją zatem przesłanki do przyjęcia związku pomiędzy powstaniem choroby
naczyń wieńcowych, a czynnikiem wieku wnioskodawcy, łącznie z występującymi u
niego czynnikami sprzyjającymi rozwojowi miażdżycy. Brak natomiast uzasadnionych
podstaw do przyjęcia niewydolności naczyń wieńcowych na podłożu przedwczesnej
miażdżycy powstałej w następstwie warunków pobytu na deportacji. Dolegliwości
3
chorobowe ze strony przewodu pokarmowego w przebiegu rozpoznanego nieżytu
błony śluzowej żołądka z nadkwaśnością występowały u wnioskodawcy od 1965 r. W
1971 r. stwierdzono badaniem rtg owrzodzenie dwunastnicy, a w 1972 r. pojawiło się
krwawienie z przewodu pokarmowego w przebiegu choroby wrzodowej. Krwawienie
ustąpiło po leczeniu zachowawczym bez nawrotów. Od kilkunastu lat objawy choroby
wrzodowej manifestują się sporadycznie niewielkimi dolegliwościami gastrycznymi,
bez zaburzeń odżywiania, co świadczy o remisji choroby wrzodowej, obecnie nie
naruszającej sprawności ustroju w stopniu ograniczającym zdolność do zatrudnienia.
Schorzenie to nigdy nie stanowiło o trwałej niezdolności do zatrudnienia.
Stwierdzane u wnioskodawcy zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa odcinka lę-
dźwiowego umiejscowione są głównie na krawędziach trzonów, nie powodując ogra-
niczenia ruchomości tego odcinka kręgosłupa ani objawów bólów korzeniowych. Po-
wstanie tych zmian należy uważać za proces zwyrodnieniowy związany z wiekiem,
nie wiążą się one przyczynowo z pobytem na deportacji w ZSRR.
W świetle tych ustaleń Sąd Wojewódzki przyjął poprawność decyzji organu
rentowego. Sąd wskazał, że zgodnie z art. 12 ust. 2-4 ustawy z dnia 24 stycznia
1991r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojen-
nych i okresu powojennego (jednolity tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 142, poz. 950 ze zm.)
renta inwalidzka przewidziana w przepisach o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i
wojskowych oraz ich rodzin przysługuje osobom zaliczonym do jednej z grup inwali-
dów wskutek inwalidztwa pozostającego w związku z pobytem w miejscach, o któ-
rych mowa w art. 3 i art. 4 ust. 1, w tym na przymusowych zesłaniach i deportacji w
ZSRR. Za inwalidztwo pozostające w związku z pobytem na deportacji uważa się
inwalidztwo będące następstwem zranień, kontuzji oraz innych obrażeń lub chorób
powstałych w związku z tym pobytem. Po zastąpieniu inwalidztwa wymogiem nie-
zdolności do pracy, dokonanym ustawą z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektó-
rych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr
100, poz. 461) renta ta służy osobie, która stała się całkowicie lub częściowo nie-
zdolną do pracy w następstwie zranień, kontuzji, obrażeń lub chorób powstałych w
związku z pobytem na deportacji w ZSRR. U wnioskodawcy nie występuje niezdol-
ność do pracy związana z deportacją, więc nie nabył on prawa do tej renty.
Apelację wniesioną przez wnioskodawcę oddalił Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyrokiem z dnia 3 marca 1999 r. [...]. W
uzasadnieniu tego wyroku Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne i oceny
4
prawe z wyroku pierwszoinstancyjnego, podkreślając w szczególności, że ogólnej
oceny o braku niezdolności do pracy w związku z deportacją nie podważa choroba
wrzodowa dwunastnicy. Niezależnie od kwestii jej pierwotnych przyczyn, rozstrzyga-
jąca jest okoliczność, że choroba wrzodowa, obecnie od wielu lat w remisji, nie po-
woduje u wnioskodawcy niezdolności do pracy. Choćby zatem deportacja miała swój
udział w powstaniu choroby wrzodowej, czemu wszakże przeczy treść opinii biegłych
z dnia 24 kwietnia 1998 r., to obecnie choroba ta nie wpływa na niezdolność do
pracy, a zatem bez znaczenia jest powoływany w apelacji argument o istnieniu w
przeszłości czasowego związku pomiędzy chorobą i pobytem na deportacji. O obec-
nej niezdolności wnioskodawcy do pracy decydują przede wszystkim schorzenia
serca i naczyń wieńcowych, przy udziale także zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa i
stawów. Opinie lekarskie logicznie wskazują na brak związku przyczynowego tych
schorzeń z deportację oraz ich powstanie na tle dziedzicznych właściwości osobni-
czych, zewnętrznych czynników ryzyka miażdżycowego i wieku wnioskodawcy.
Wbrew zarzutom apelacji opinie biegłych uwzględniają także zaprzestanie palenia
tytoniu - czego wyrazem jest wzmianka w opinii z dnia 28 października 1998r. o eli-
minacji w pewnym etapie rozwoju miażdżycy czynnika ryzyka w postaci palenia tyto-
niu. Poprawności stanowiska omawianych opinii biegłych nie podważa odrębne sta-
nowisko, wyrażone w opinii biegłego internisty-kardiologa R.K. z dnia 8 maja 1998 r.,
pozostającej w opozycji do wydanej z udziałem tego samego biegłego opinii z dnia
24 kwietnia 1998 r. Istotą stanowiska biegłego K. z dnia 8 maja 1998 r. było stwier-
dzenie, że skoro w piśmie pochodzącym od kierownika Katedry Psychiatrii UJ prof.
S. potwierdzono u osób deportowanych częstsze zapadanie na chorobę wieńcową, a
nie można ustalić w jakim stopniu warunki deportacji wpływają na wystąpienie
choroby wieńcowej, to należy uznać wnioskodawcę za niezdolnego do pracy w
związku z deportacją. Tego poglądu podzielić jednak nie sposób. Biegły w tej odręb-
nej opinii nie przytacza żadnej przesłanki, związanej indywidualnie z osobą wnio-
skodawcy oraz wystąpieniem i przebiegiem u niego choroby wieńcowej, która ze-
zwoliłaby na połączenie jej wystąpienia i deportacji. Tymczasem dla orzeczenia o
prawie do renty jest w aktualnym stanie prawnym konieczne oparte na wiedzy me-
dycznej ustalenie w sposób pewny albo z przeważającym prawdopodobieństwem, że
schorzenia decydujące o istnieniu aktualnej niezdolności do pracy mają swe źródło w
deportacji.
5
Postępowanie dowodowe przeprowadzone przez Sąd pierwszej instancji było
pełne, a ocena wiarygodności opinii biegłych lekarzy mieści się w granicach prawa
do swobodnej oceny dowodów z art. 233 § 1 KPC. Nie było zatem podstaw do
uwzględnienia zgłoszonego w postępowaniu apelacyjnym żądania o przeprowadze-
nie dowodu z opinii prof. A.S. lub Zakładu Medycyny Sądowej. U wnioskodawcy nie
występują zresztą schorzenia, które uzasadniałyby sięganie po opinię biegłego psy-
chiatry, a taką dziedzinę wiedzy medycznej reprezentuje prof. A.S.
Kasację od tego wyroku wniósł w imieniu wnioskodawcy jego pełnomocnik,
zarzucając naruszenie zarządzenia nr 18 Prezesa ZUS z dnia 22 grudnia 1994 r.
wprowadzającego wytyczne w sprawie inwalidztwa osób będących ofiarami represji
wojennych, które daje materialnoprawną podstawę orzekania o inwalidztwie w razie
ujawnienia schorzeń wyszczególnionych w wytycznych szczegółowych, jeżeli do ich
powstania przyczynił się pobyt w obozie, więzieniu czy łagrze. Kasacja zarzuca też
naruszenie przepisów postępowania o istotnym wpływie na wynik sprawy, wyrażają-
ce się w tym, że Sąd Apelacyjny z obrazą art. 224 § 1 KPC w związku z art. 217 § 2
zdanie pierwsze, art. 278 § 1, art. 290 § 1, a ponadto z obrazą art. 233 § 1 KPC nie
przeprowadził dalszego postępowania dowodowego z opinii innej placówki naukowej
w celu ustalenia związku przyczynowego pomiędzy ujawnionymi schorzeniami
wnioskodawcy i okresem deportacji, bezkrytycznie podzielając też argumentację
Sądu pierwszej instancji co do wiążącej mocy opinii pozostającej w procesowej opo-
zycji wobec opinii biegłego dr R.K. Na tej podstawie wnoszący kasację domagał się
uchylenia zaskarżonego wyroku, jak też ewentualnie wyroku Sądu pierwszej instancji
i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu bądź Są-
dowi Okręgowemu we Wrocławiu.
W obszernym uzasadnieniu kasacji podniesiono w szczególności, że zarzą-
dzenie Nr 18 Prezesa ZUS ma oparcie w upoważnieniu z § 9 ust. 2 pkt 1 rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 25 czerwca 1983 r. w sprawie zasad działania komisji
lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia, trybu odwoławczego oraz sprawowa-
nia nadzoru nad działalnością tych komisji (Dz.U. Nr 36, poz. 166). W postanowieniu
§ 2 pkt 2 wytycznych wprowadzonych tym zarządzeniem nie wymaga się, aby wa-
runki pobytu w obozie, więzieniu czy łagrze były dla powstania inwalidztwa przesłan-
ką dominującą wystarczy, że tylko przyczyniły się do jego powstania. W kontekście
tego zapisu zagadnienie związku przyczynowego ujęte jest więc szerzej, a sądy obu
instancji powinny w postępowaniu dowodowym zwrócić na to uwagę. Możliwości po-
6
wiązania ujawnionych schorzeń z warunkami pobytu na deportacji nie eliminuje więc
a priori wiek poszkodowanych lub ich osobnicze inklinacje zwiększające ryzyko za-
chorowań, np. wskutek genetycznie uwarunkowanego braku odporności. W moty-
wach kasacji twierdzi się ponadto, że za podstawę orzeczenia inwalidztwa wojenne-
go związanego z pobytem w obozie, więzieniu czy łagrze wytyczne uznają chorobę
układu krążenia oraz miażdżycę uogólnioną będącą następstwem poobozowego
przedwczesnego starzenia się. Dlatego merytoryczne wnioski Sądu drugiej instancji
nie odpowiadają dyspozycji art. 233 § 1 KPC są procesowo błędne i przedwczesne.
Jeżeli zatem opinia dr R.K. budziła uzasadnione wątpliwości, to należało ją w postę-
powaniu apelacyjnym zweryfikować, a nie odrzucać tylko dlatego, że pozostaje w
opozycji do wcześniejszej opinii innych biegłych.
Przy piśmie procesowym datowanym dnia 7 czerwca 2000 r. pełnomocnik
skarżącego przekazał kserokopie opinii biegłego sądowego lekarza specjalisty w
dziedzinie psychiatrii, który w sprawie toczącej się przez Sądem Okręgowym-Sądem
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu pod sygnaturą IX U 2878/98, nie
zawahał się wbrew stanowisku lekarza orzecznika ZUS stwierdzić po wielu latach od
powrotu z deportacji w b. ZSRR pozostawania jej w przyczynowym związku z aktual-
nie występującą niezdolnością do pracy. Jest to zdaniem pełnomocnika dowód, że
poglądy prof. A.S. oparte na opisanych w kasacji wynikach badań naukowych zapo-
czątkowały przełom w orzecznictwie inwalidzkim.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja jest bezzasadna zarówno w odniesieniu do zarzutu materialnopraw-
nego, jak też procesowego. W pierwszej części kasacji chybiona jest sugestia skar-
żącego, że skoro zarządzenie Nr 18 Prezesa ZUS z dnia 18 grudnia 1994 r. wprowa-
dzające wytyczne do orzekania w sprawach inwalidztwa osób będących ofiarami re-
presji wojennych, ma oparcie w § 9 ust. 2 pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 25 czerwca 1983 r. w sprawie zasad działania komisji lekarskich do spraw inwa-
lidztwa i zatrudnienia, trybu odwoławczego oraz sprawowania nadzoru nad działal-
nością tych komisji (Dz.U. Nr 36, poz. 166), to tym samym wytyczne stanowią źródło
powszechnie obowiązującego prawa. Tymczasem taki charakter w Rzeczypospolitej
Polskiej mają w świetle art. 87 ust. 1 Konstytucji jedynie ustawa oraz rozporządzenie,
które nie może kompetencji normodawczej subdelegować na rzecz innego organu.
7
W trybie powołanego wyżej rozporządzenia, wydanego z upoważnienia art. 25 ust. 2
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich ro-
dzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), Rada Ministrów nie była zatem władna sprawić,
aby wytyczne wprowadzone zarządzeniem wiązały kogokolwiek poza jednostkami
podległymi Prezesowi ZUS, który ewentualnie mógłby też wewnętrznymi środkami
egzekwować przestrzeganie tego obowiązku.
Trzeba nadmienić, że na podstawie ustawy z dnia 28 czerwca 1996 r. (Dz.U.
Nr 100, poz. 461) zostały w ustawie o z.e.p. zmienione z dniem 1 września 1997 r.
zasady orzekania o niezdolności do pracy (poprzednio o jednej z trzech grup inwa-
lidztwa). Na podstawie upoważnienia z art. 25 ust. 4 ustawy o z.e.p. w brzmieniu
obowiązującym po tej dacie wydane zostało rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 8 sierpnia 1997 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy do
celów rentowych (Dz.U. Nr 99, poz. 612). Rozporządzenie to nie przewiduje już, aby
naczelny lekarz w ZUS, sprawujący w imieniu prezesa Zakładu zwierzchni nadzór
wykonywania orzecznictwa o niezdolności do pracy, „udzielał wytycznych oraz wyja-
śnień w zakresie orzecznictwa”, a jedynie daje mu w tym zakresie prawo „udzielania
wyjaśnień i prowadzenia szkoleń”. Idea udzielania lekarzom orzecznikom „wytycz-
nych” w zakresie stosowania zasad orzecznictwa o niezdolności do pracy odżyła
jednak bezpośrednio w art. 14 ust. 5 pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118
ze zm.). Wytyczne orzecznictwa mają więc teraz ustawową podstawę, ale są bardzo
wyraźnie adresowane do lekarzy orzeczników i nadal nie stanowią źródła powszech-
nie obowiązującego prawa.
Wspomniane wytyczne dotyczą zresztą tylko stosowania ustawowych zasad
orzecznictwa o niezdolności do pracy, a więc z zasadami tymi muszą być zgodne i
nie mogą ich w żaden sposób modyfikować. Dotyczy to również sposobu pojmowa-
nia kategorii związku przyczynowego pomiędzy całkowitą lub częściową niezdolno-
ścią do pracy, a chorobą (zranieniami, kontuzjami, obrażeniami) powstałą w ramach
deportacji do b. ZSRR. Występowania takiego związku nie mogą zadekretować wy-
tyczne wprowadzone zarządzeniem Nr 18 Prezesa ZUS z dnia 22 grudnia 1994 r.,
nawet gdyby powoływały się na schorzenia, które w prowadzonych przez zespół prof.
Adama S. badaniach populacji dotkniętej w latach 1939-56 deportacją do ZSRR zo-
stały uznane za charakterystyczne dla tej grupy elementy składowe tzw. zespołu
8
przewlekłego stresu. Ewentualne wprowadzenie podobnie generalnej i abstrakcyjnej
normy należy do niepodzielnej kompetencji ustawodawcy.
Polskie prawo nie zna domniemania związku przyczynowego pomiędzy
uprzednią (niegdysiejszą) deportacją w latach 1939-1956 na terytorium byłego
ZSRR, a aktualnym (dzisiejszym), o kilkadziesiąt lat późniejszym stanem zdrowia
powodującym całkowitą lub częściową niezdolność do pracy. Istnienie takiego
związku trzeba więc w świetle wiedzy medycznej ustalić w indywidualnym przypadku
w sposób pewny lub z przeważającym prawdopodobieństwem. Dla nabycia prawa do
renty inwalidy wojennego nie wystarczy więc schemat rozumowania dr R.K., że „je-
żeli nie można wyłączyć związku pomiędzy chorobą wieńcową skarżącego, a jego
deportacją, to znaczy, iż spowodowana tą chorobą niezdolność do pracy jest skut-
kiem deportacji”. Opinię tego biegłego Sądy obu instancji nie tyle więc uznały za bu-
dzącą wątpliwości, ile po prostu zdyskwalifikowały. Nie sposób zatem zaakceptować
twierdzenia kasacji, że na podstawie – „hurtowo” wymienionych – przepisów art. 224
§ 1 w związku z art. 217 § 2 zdanie pierwsze, art. 278 § 1 i art. 290 § 1 KPC, a po-
nadto przepisu art. 233 § 1 KPC, zaktualizował się dla Sądu Apelacyjnego proceso-
wy nakaz kontynuacji postępowania dowodowego w celu zweryfikowania trafności
wspomnianej opinii lekarskiej.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
KPC orzekł
jak w sentencji.
========================================