Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 czerwca 2000 r.
II UKN 586/99
Dla wykazania związku przyczynowego między niezdolnością do pracy a
pobytem w więzieniu z przyczyn politycznych powinno się wskazać obrażenia
lub szkody odniesione w związku z pobytem w więzieniu, które doprowadziły
do powstania niezdolności do pracy (art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 24 stycznia
1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji
wojennych i okresu powojennego, jednolity tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 142, poz.
950 ze zm.).
Przewodniczący SSN Andrzej Kijowski, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 13 czerwca 2000 r. sprawy z wniosku
Zygmunta K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w W. o
rentę z tytułu niezdolności do pracy w związku z działalnością kombatancką, na sku-
tek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 5
maja 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 24 listopada 1997 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w W. odmówił przyznania wnioskodawcy Zygmuntowi K. renty inwalidy wojennego
wobec niestwierdzenia niezdolności do pracy w związku z pobytem w więzieniu z
przyczyn politycznych.
Odwołanie wnioskodawcy od tej decyzji zostało oddalone wyrokiem Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu z dnia 2 marca
1999 r. [...]. Na podstawie opinii biegłych lekarzy internisty, chirurga, neurologa i psy-
chiatry, Sąd ustalił, że niezdolność do pracy wnioskodawcy powodują choroby układu
krążenia, zespół psychoorganiczny miażdżycowy i zmiany zwyrodnieniowe kręgo-
2
słupa z dyskopatią i zespołem bólowym. Zmiany chorobowe nie pozostają w związku
z pobytem w więzieniu w latach 1948 - 1949. Schorzenia układu krążenia ujawniły
się w 60 roku życia i mają podłoże organiczne związane z procesem miażdżycowym.
W badaniu chirurgicznym nie stwierdzono zmian, które miałyby spowodować upośle-
dzenie organizmu w związku z traumatyzacją fizyczną w czasie pobytu w więzieniu,
a zmiany w kręgosłupie i stawach biodrowych mają charakter zwyrodnieniowy, star-
czy, a nie pourazowy. Zespół psychoorganiczny jest nasilony odpowiednio do wieku,
a w badaniu psychiatrycznym nie stwierdzono zmian związanych z pobytem w wię-
zieniu. W świetle tych opinii wnioskodawca zdaniem Sądu nie spełnia warunków
określonych w art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz
niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego
(Dz.U. Nr 17, poz. 75 ze zm.).
W apelacji od tego wyroku wnioskodawca zarzucił, że bezpodstawnie został
pominięty dowód z zeznań świadków na okoliczność odniesionych ran w partyzantce
oraz torturowania i maltretowania wnioskodawcy w więzieniach za przynależność do
NSZ i AK, a ustalenia zostały poczynione na nie dość wnikliwych opiniach biegłych.
Wyrokiem z dnia 5 maja 1999 r. [...] Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych we Wrocławiu oddalił apelację. Sąd Apelacyjny uznał za prawidłowe
ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i podzielił jego pogląd prawny. Sąd
Apelacyjny nie uznał za celowe przeprowadzenie dowodu z zeznań świadków, gdyż
opisane przez wnioskodawcę warunki pobytu w więzieniach nie były kwestionowane.
Sporna była kwestia następstw tych warunków w zakresie zdolności do pracy i w tym
przedmiocie sprawa została wyjaśniona na podstawie opinii biegłych.
Wyrok ten zaskarżył kasacją wnioskodawca i opierając ją na obu podstawach
określonych w art. 3931
KPC wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprze-
dzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy Sądowi Okrę-
gowemu we Wrocławiu do ponownego rozpoznania. Jako uchybienie prawu mate-
rialnemu wskazuje się w kasacji naruszenie art. 7 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o
zaopatrzeniu inwalidów wojennych wojskowych oraz ich rodzin ( jednolity tekst Dz.U.
z 1983 r. Nr 13, poz. 68 ze zm.) w związku z art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 24 stycznia
1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojen-
nych i okresu powojennego (Dz.U. Nr 17, poz. 75 ze zm.) i w związku z treścią wy-
tycznych szczegółowych zawartych w Zarządzeniu Nr 18 Prezesa ZUS z dnia 22
grudnia 1994 r. w sprawie orzekania o inwalidztwie osób będących ofiarami represji.
3
Jako naruszone przepisy postępowania wskazuje się przepisy art. 233 § 1, 235, 236,
241, 284, 378 § 1, 380, 382, 386 § 2 i 5 KPC. W uzasadnieniu kasacji zarzuty zostały
sprecyzowane w ten sposób, że uchybieniem było nieuwzględnienie wniosku dowo-
dowego o przesłuchanie świadków na okoliczność odniesionych przez wnioskodaw-
cę urazów fizycznych i psychicznych w czasie pobytu w więzieniu. Wobec oddalenia
wniosku dowodowego wnioskodawca został pozbawiony możności obrony swych
praw, co skutkuje nieważność postępowania z mocy art. 379 pkt 5 KPC. Sąd Ape-
lacyjny powinien na podstawie art. 378 § 2 i 386 § 2 KPC z urzędu uchylić wyrok do-
tknięty nieważnością. W postępowaniu apelacyjnym zostały naruszone przepisy art.
241, 380, 381 i 382 KPC, bowiem Sąd Apelacyjny powinien przeprowadzić zgłoszo-
ne dowody. Naruszono także zasadę bezpośredniości – art. 235 i 236 KPC, poprze-
stając na pisemnych oświadczeniach świadków bez przesłuchania ich przed sądem.
Naruszenie art. 5 KPC polega na zaniechaniu pouczenia wnioskodawcy o możliwości
zgłoszenia wniosku o przyznanie mu adwokata z urzędu. Z naruszeniem art. 233 § 1
KPC oba Sądy bezkrytycznie przyjęły za miarodajne opinie biegłych mimo zastrze-
żeń wnioskodawcy i powoływania się na zaświadczenia lekarskie stwierdzające
związek między cierpieniami fizycznymi i psychicznymi w czasie pobytu w więzie-
niach a schorzeniami powodującymi inwalidztwo. Ponadto opinie biegłych dotknięte
są wadą z tego powodu, że zostały biegłym udostępnione akta sprawy z opiniami
wydawanymi w poprzednim postępowaniu, co mogło sugerować ostateczne wnioski.
Konsekwencją tych naruszeń jest błędne zastosowanie powołanych w kasacji prze-
pisów prawa materialnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie jest uzasadniony zarzut nieważności postępowania. Zgodnie z art. 379 pkt
5 KPC nieważność postępowania zachodzi, jeżeli strona została pozbawiona możno-
ści obrony swych praw. O pozbawieniu możności obrony swych praw wolno by mó-
wić, jeżeli strona nie będąc zawiadomiona o terminach czynności sądowych została
pozbawiona możności składania wniosków. Nie ma natomiast nieważności postępo-
wania, jeżeli strona miała możliwość składania wniosków, lecz nie zostały one przez
sąd uwzględnione. Przepisy art. 217 § 2 i 381 KPC przewidują możliwość pominięcia
przez sąd wskazanych przez strony środków dowodowych. Nie sposób uznać, aby
4
skutkiem zastosowania przez sąd któregoś z tych przepisów była nieważność postę-
powania. Można jedynie mówić o ewentualnym naruszeniu tych przepisów.
W kasacji podniesiono zarzut naruszenia przepisów art. 241, 380, 381 i 382
KPC, jednak zarzut ten jest także nieuzasadniony. Sąd Apelacyjny uzasadnił przy-
czyny, dla których przeprowadzenie dowodu z zeznań świadków uznał za niecelowe.
Zgodnie z art. 229 i 230 KPC nie wymagają dowodu fakty, które nie są między stro-
nami sporne. Fakt pobytu wnioskodawcy w więzieniach oraz warunki tego pobytu nie
były przez stronę przeciwną kwestionowane. Sąd uznał za prawdziwe fakty opisywa-
ne przez wnioskodawcę, a także biegli przyjęli za prawdziwe dolegliwości związane z
pobytem w więzieniach, wskazane przez wnioskodawcę w wywiadzie. Te okoliczno-
ści można było uznać za wyjaśnione i przepis art. 217 § 2 KPC dawał Sądowi Apela-
cyjnemu podstawę do pominięcia środka dowodowego.
Nie może być uznany za uzasadniony zarzut naruszenia art. 233 § 1 KPC.
Zgodnie z tym przepisem sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własne-
go przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału.
Ustalenia w zakresie zmian chorobowych i ich pochodzenia zostały dokonane na
podstawie opinii biegłych, co do których fachowości i rzetelności nie można było mieć
uzasadnionych wątpliwości. Biegli zapoznali się z powołanymi w kasacji zaświadcze-
niami lekarskimi, w których także był wyrażony pogląd co do pochodzenia zmian cho-
robowych. Pogląd ten nie znalazł potwierdzenia w przeprowadzonych przez biegłych
badaniach i analizie dokumentacji lekarskiej. Nie jest przy tym uchybieniem udostęp-
nienie biegłym opinii lekarskich wydanych w poprzednim postępowaniu o rentę inwa-
lidy wojennego. Twierdzenie, że biegli mogli sugerować się tymi opiniami, to niczym
nie poparte przypuszczenie.
Nie ma uzasadnienia zarzut naruszenia art. 5 KPC. Przepis ten stanowi, że
sąd powinien udzielać stronom występującym w sprawie bez adwokata lub radcy
prawnego wskazówek co do czynności procesowych oraz pouczać je o skutkach
prawnych tych czynności i skutkach zaniedbań. Przepis ten zawiera obowiązek po-
uczenia strony o czynnościach, które w danej sprawie powinny być podjęte w celu
dochodzenia roszczeń lub obrony. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13
maja 1997 r., II UKN 100/97 (OSNAPiUS 1998 nr 4, poz. 133) zakres przewidziane-
go w art. 5 KPC sądowego obowiązku udzielenia stronie występującej w sprawie bez
adwokata lub radcy prawnego wskazówek co do czynności procesowych wyznacza
potrzeba procesowa. Z powołanego przepisu nie wynika, aby sąd obowiązany był
5
pouczać stronę o treści wszystkich przepisów procedury, w tym także o treści art.
117 § 2 KPC. Gdyby strona okazała się nieporadna, a charakter sprawy skompliko-
wany i wskazówki udzielane przez sąd na podstawie art. 5 KPC byłyby niewystar-
czające, sąd powinien pouczyć stronę o możliwości ustanowienia pełnomocnika –
adwokata lub radcy prawnego. Dopiero po oświadczeniu strony, że nie jest w stanie
ponieść kosztów pełnomocnika, sąd powinien ją pouczyć o możliwości złożenia
wniosku o ustanowienie adwokata z urzędu. Tego rodzaju okoliczności w niniejszej
sprawie nie wystąpiły.
W świetle prawidłowych ustaleń faktycznych nie ma podstaw do uznania, że
zaskarżony wyrok zapadł z naruszeniem prawa materialnego. Wskazane w kasacji
wytyczne Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 22 grudnia 1994 r. w
sprawie orzekania o inwalidztwie osób będących ofiarami represji nie są przepisami
prawa materialnego. Regulują one zasady postępowania przed organem rentowym
natomiast nie mają zastosowania w postępowaniu sądowym, w którym postępowanie
dowodowe prowadzone jest według zasad określonych w KPC. Zarzut naruszenia
tych wytycznych nie stanowi uzasadnienia podstawy kasacyjnej, jaką jest naruszenie
prawa materialnego.
Przepis art. 7 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojen-
nych i wojskowych oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 13, poz. 68 ze
zm.) daje definicję inwalidztwa powstałego w związku z działaniami wojennymi lub
mającymi charakter wojennych. Przepis ten został powołany w uzasadnieniu zaskar-
żonego wyroku dlatego, że wnioskodawca w toku postępowania powoływał się na
skutki zranień odniesionych w czasie walk partyzanckich. W kasacji wnioskodawca
powołuje się jedynie na następstwa tortur fizycznych i maltretowania psychicznego w
czasie pobytu w więzieniu za udział w ruchu oporu. W takim przypadku definicja in-
walidztwa zawarta w powołanym przepisie nie ma zastosowania, bowiem przepis ten
nie wymienia osób represjonowanych po zakończeniu działań wojennych. Definicję
inwalidztwa pozostającego w związku z represjami wojennymi i okresu powojennego
daje przepis art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz
niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego
(jednolity tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 142, poz. 950). Stanowi on, że za inwalidztwo po-
zostające w związku z pobytem między innymi w więzieniu z przyczyn politycznych
uważa się inwalidztwo będące następstwem zranień, kontuzji bądź innych obrażeń
lub chorób powstałych w związku z tym pobytem. Przepis ten wymaga istnienia
6
związku przyczynowego między aktualną niezdolnością do pracy a obrażeniami lub
chorobami związanymi z pobytem w więzieniu. Dla wykazania takiego związku po-
winno się wskazać obrażenia lub choroby odniesione w związku z pobytem w wię-
zieniu, które w następstwie rozwoju zmian chorobowych doprowadziły do niezdolno-
ści do pracy. Nie jest natomiast wystarczające wykazanie samego faktu uwięzienia,
związanych z tym przeżyć i panujących w więzieniu warunków. W sytuacji, gdy nie
zostało wykazane, że niezdolność do pracy wnioskodawcy jest następstwem obra-
żeń lub chorób odniesionych w związku z pobytem w więzieniu, wnioskodawca nie
może korzystać z uprawnień emerytalnych określonych w art. 12 ust. 1 ustawy o
kombatantach.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy w oparciu o przepis art. 39312
KPC oddalił ka-
sację jako pozbawioną usprawiedliwionych podstaw.
========================================