Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 13 września 2000 r., III CZP 34/00
Przewodniczący: Sędzia SN Zdzisław Świeboda
Sędziowie SN: Iwona Koper, Mirosława Wysocka (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy przy udziale Prokuratora Prokuratury Krajowej Jana
Szewczyka w sprawie ze skargi dłużnika „K.”, Spółki Akcyjnej w L. przeciwko
wierzycielowi Zakładom Mięsnym „Ł.Ł.”, Spółce Akcyjnej w Ł. na czynność
komornika, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 13 września 2000 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Lublinie
postanowieniem z dnia 28 kwietnia 2000 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 390
k.p.c.:
„Czy w sprawie wszczętej na skutek skargi na czynność komornika,
podlegającej wpisowi w stałej wysokości, można odrzucić, bez wezwania do
uiszczenia opłaty, wniesione przez radcę prawnego zażalenie na postanowienie
sądu, jeżeli od tego środka odwoławczego pobiera się ułamkową część wpisu
stałego?”
podjął następującą uchwałę:
W sprawie wszczętej na skutek skargi na czynności komornika,
podlegającej wpisowi stałemu, wniesione przez adwokata lub radcę prawnego
nieopłacone zażalenie na postanowienie sądu, od którego pobiera się
ułamkową część wpisu stałego, podlega odrzuceniu bez wzywania do
uiszczenia opłaty.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 5 stycznia 2000 r. Sąd Rejonowy w Lublinie odrzucił,
na podstawie art. 17 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm. – dalej "u.k.s.c."), zażalenie
dłużnika na postanowienie wydane w sprawie ze skargi na czynności komornika.
Sąd ocenił, że wpis od zażalenia, wynoszący piątą część wpisu stałego od skargi (§
52 i 53 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 grudnia 1996 r. w
sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych, Dz.U. Nr 154, poz.
753 ze zm. – dalej "rozporządzenie o wpisach"), „jest wartością stałą”, a więc
powinien być uiszczony przez wnoszącego zażalenie radcę prawnego jednocześnie
ze złożeniem pisma, tego zaś pełnomocnik nie uczynił.
Rozpoznający zażalenie na wymienione postanowienie Sąd Okręgowy
w Lublinie przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia budzące poważne
wątpliwości zagadnienie prawne, sformułowane w postanowieniu z dnia 20 kwietnia
2000 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Przepisy ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych i rozporządzenia z dnia 17 grudnia 1996 r. w sprawie określenia
wysokości wpisów w sprawach cywilnych należą do kategorii pozakodeksowych
norm o charakterze procesowym. Przy ich stosowaniu należy uwzględniać
założenia i zasady kodeksu postępowania cywilnego, chociaż te akty prawne
(ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych i rozporządzenie o wpisach) w
danym zakresie zawierają regulacje autonomiczne. Zastosowanie przez sąd
szczegółowych dyspozycji w nich zawartych następuje w ramach postępowania
prowadzonego, jako całość, na podstawie przepisów kodeksu postępowania
cywilnego, znajdującego zastosowanie w postępowaniu dotyczącym kosztów
(art. 28 u.k.s.c.). Obowiązujący w danym czasie model postępowania cywilnego,
realizowany przez przepisy kodeksu, wpływa na wykładnię i stosowanie norm
zawartych w przepisach szczególnych, które – mając charakter pozakodeksowy –
pozostają elementem systemu postępowania, który stanowić powinien spójną
całość.
Poszukiwanie właściwej treści i znaczenia przepisów regulujących zasady
ponoszenia kosztów sądowych wymaga zatem uwzględnienia radykalnych zmian,
zapoczątkowanych w tym systemie przez nowelizację kodeksu postępowania
cywilnego obowiązującą od dnia 1 lipca 1996 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 189 ze zm.).
Jedną z nich jest zwiększenie kontradyktoryjności postępowania. Nowy jest sposób
widzenia powinności stron, których sąd nie ma obowiązku wyręczać ani czynnie
wspomagać w realizowaniu założonych przez nie celów procesowych. Tracą na sile
argumenty oparte na założeniu, że należy minimalizować wymagania, którym
sprostać musi strona prowadząca proces cywilny, a zwłaszcza, gdy zastępowana
jest przez profesjonalnego pełnomocnika.
Dotychczas przy wykładaniu przepisów dotyczących ponoszenia opłat
sądowych – w tym także na tle stosowania art. 17 u.k.s.c. – ujawniała się
niejednokrotnie tendencja, by wymagań stawianych stronie nie traktować zbyt
rygorystycznie, i to nawet wtedy, gdy czynności te podejmował za stronę adwokat
lub radca prawny. Brak jest, w obecnym modelu postępowania cywilnego,
uzasadnionych podstaw do podtrzymywania tej tendencji.
To, co powiedziano, nie oznacza odstąpienia od tezy, że stanowczo
egzekwowane od stron obowiązki procesowe powinny być określone w sposób
wyraźny i dokładny, tak aby strony nie zostały obarczone skutkami nie dość jasnej i
budzącej wątpliwości ich treści. Ma to istotne znaczenie zwłaszcza wtedy, gdy są to
skutki tak poważne, jak przewidziane w art. 17 u.k.s.c. Bliższa analiza treści tego
przepisu, w powiązaniu z innymi przepisami tej ustawy oraz z przepisami
rozporządzenia o wpisach, nie daje podstaw do obaw, że zachodzi tu stan
niepewności zagrażający uprawnieniom stron postępowania cywilnego.
Istota rozważanego zagadnienia sprowadza się do określenia charakteru
wpisu, który ujęty jest jako ułamkowa część wpisu stałego, w kontekście użytego
w art. 17 u.k.s.c. określenia „opłata w wysokości stałej”.
Konkretny wpis, który wzbudził wątpliwości będące źródłem przedstawienia
zagadnienia prawnego, to wpis od zażalenia na postanowienie wydane w sprawie
ze skargi na czynności komornika (§ 52 i 53 pkt 7 rozporządzenia o wpisach).
Trafnie przyjął Sąd Okręgowy, powołując się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
25 czerwca 1998 r., III CZP 15/98 (OSNC 1998, nr 12, poz. 201), której tezę
i uzasadnienie Sąd Najwyższy w obecnym składzie także w pełni podziela, że wpis
od zażalenia na postanowienie wydane przez sąd w postępowaniu ze skargi na
czynności komornika, to piątą część wpisu należnego od skargi, a więc od wpisu
stałego, określonego w § 52 rozporządzenia o wpisach.
Ustawa o kosztach sądowych przewiduje trzy rodzaje wpisów: stosunkowy,
stały oraz wpis o określonej dolnej i górnej granicy (art. 29). Wysokość tak
określonych wpisów ustalana jest w wydawanych na podstawie ustawy
rozporządzeniach (obecnie w rozporządzeniu z dnia 27 grudnia 1996 r.). Pojęcie
„wpisu w ułamkowej części” nie występuje w ustawie o kosztach sądowych, pojawia
się natomiast w rozporządzeniu o wpisach (§ 2). Rację ma Sąd Okręgowy, gdy
twierdzi, że „wpis w ułamkowej części” nie jest, w rozumieniu ustawy, odrębną
kategorią wpisu oraz że zawsze określona ułamkiem część odnoszona jest do
jednego z trzech rodzajów wpisu (stosunkowego, stałego, o określonych granicach).
Konsekwentnie, wpis określony w „ułamkowej części” należy do tej samej kategorii,
co wpis, którego stanowi ułamkową część.
Art. 17 u.k.s.c. nie posługuje się pojęciem wpisu stałego, lecz pojęciem „opłaty
w wysokości stałej” ; niewątpliwie opłata ta jest wpisem, skoro ustawa przewiduje
tylko dwie kategorie opłat sądowych : wpis i opłatę kancelaryjną (art.3). Odczytanie
tego sformułowania tak, aby pozostawało w zgodzie z jego brzmieniem, nie daje
podstaw do przypisywania pojęciu „opłaty w wysokości stałej” znaczenia węższego
aniżeli pojęciu wpisu stałego. Opłata w wysokości stałej to taka opłata, której
wysokość jest stała, taka sama, jednakowa. Takiemu kryterium odpowiada nie tylko
opłata, która jest wyrażona kwotowo (przepis ten zresztą nie posługuje się pojęciem
„kwoty”, ale pojęciem wysokości opłaty), lecz także taka, która, stanowiąc
określony, zawsze taki sam ułamek określonej kwoty, ma zawsze taką samą
wysokość („wysokość stałą”). Gdy zażalenie podlega opłacie w wysokości piątej
części kwotowo określonego wpisu stałego od pisma wszczynającego
postępowanie w danej sprawie, to opłata ta zawsze będzie opłatą w takiej samej
wysokości („w wysokości stałej”). Zastrzeżenie dolnej granicy opłaty określa
również wysokość stałą (§ 2 rozporządzenia o wpisach). Chociaż więc przepis nie
określa kwotowo wpisu należnego od zażalenia, to jego wysokość nie budzi
wątpliwości..
Przepis art. 17 zdanie drugie u.k.s.c. dotyczy środków zaskarżenia, do których
niewątpliwie zaliczają się, traktowane jako środki zaskarżenia sensu stricto , środki
odwoławcze, w tym zażalenie. W wypadku zażaleń, regułą jest uiszczanie piątej
części wpisu (por. § 9 ust. 3 pkt 2, § 20 ust. 1, § 53 pkt 7 rozporządzenia o
wpisach), stosunkowego lub stałego. Wobec sformułowania art. 17 zdanie drugie
u.k.s.c., brak jest racjonalnego powodu, by odczytywać go w sposób praktycznie
wyłączający jego zastosowanie do zażaleń (dotyczyć by wówczas mógł tylko
wyjątków).
Gdy więc adwokat lub radca prawny wniesie nieopłacone zażalenie
podlegające opłacie w wysokości ułamkowej części wpisu stałego (opłacie w
wysokości stałej), czynność taka podlegać będzie sankcji przewidzianej w art. 17
zdanie 2 u.k.s.c. Dotyczy to również wniesionego przez radcę prawnego
nieopłaconego zażalenia na postanowienie sądu, wydane w sprawie ze skargi na
czynności komornika (§ 52 i § 53 pkt 7 rozporządzenia o wpisach.).
Sąd Okręgowy, wyrażając pogląd prawny zgodny z przedstawionym
stanowiskiem, dopatrzył się źródeł swoich wątpliwości w niektórych wypowiedziach
doktryny oraz w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 1990 r., III CZP 23/90
(OSP 1991, nr 2, poz. 41). Zgodnie z tą uchwałą, w sprawie wszczętej na skutek
wniosku podlegającego opłacie w wysokości stałej nie można odrzucić – bez
wezwania o uiszczenie opłaty – wniesionego przez adwokata zażalenia na
postanowienie sądu, jeżeli od tego środka zaskarżenia pobiera się ułamkową część
wpisu stałego.
Co do wypowiedzi w doktrynie, stwierdzić trzeba, że generalnie formułują one
tezę, iż wpis stały musi być wyraźnie i dokładnie określony w rozporządzeniu,
a jego obowiązywanie i wysokość nie mogą budzić żadnych wątpliwości.
Gdy uwzględni się to, co wyżej powiedziano, poglądy te nie okażą się sprzeczne
z tezą podjętej obecnie uchwały. Jak bowiem wykazano, zarówno charakter wpisu
określonego jako ułamkowa część wpisu stałego, jak i jego wysokość, w sposób
wyraźny wynikają z przepisów ustawy o kosztach sądowych i rozporządzenia
o wpisach. Nie można przy tym abstrahować od istotnej okoliczności, że negatywne
konsekwencje procesowe nieuiszczenia właściwego wpisu mają zastosowanie
wyłącznie w wypadku, gdy dopełnienie właściwych czynności obciąża adwokata lub
radcę prawnego, a więc osoby, którym nie ma powodów przypisywać trudności w
rozumieniu treści i znaczenia norm prawnych.
Odniesienie się natomiast do stanowiska wyrażonego przez Sąd Najwyższy
w uchwale z dnia 8 maja 1990 r., należy poprzedzić odwołaniem się do wstępnej
części niniejszych rozważań, w której wyrażono potrzebę dokonywania wykładni
przepisów w kontekście aktualnie obowiązującego stanu prawnego, w tym nowego
modelu postępowania cywilnego. Uchwała ta powzięta została przed radykalną
zmianą tego modelu, przy odmiennym sposobie postrzegania roli i obowiązków
stron procesu cywilnego oraz ich pełnomocników.
Pogląd, że art. 17 u.k.s.c. nie ma zastosowania, gdy pismo podlega opłacie
określonej ułamkowo, a nie „opłacie określonej kwotą pieniężną, jaką jest opłata
stała”, został wyrażony w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 14
czerwca 1991 r., III CZP 50/91 (OSNCP 1992, nr 3, poz. 39), jednakże
nieprzytoczenie motywów, które doprowadziły do takiego stwierdzenia, czyni
niemożliwym odniesienie się do nich. Z tego względu konieczne jest jedynie
rozważenie, czy argumenty przytoczone w uzasadnieniu uchwały z dnia 8 maja
1990 r. zachowały dostateczną siłę, aby sprzeciwiać się odmiennemu spojrzeniu na
tę kwestię obecnie.
Jeden z tych argumentów wyraża się w stwierdzeniu, że dla ustalenia
wysokości opłaty w postaci ułamkowej części, niezbędne jest przeprowadzenie
operacji rachunkowej. Gdy zważy się, że operacja ta polega na podzieleniu
określonej, stałej liczby przez pięć, nie można uznać, by stawiało to pełnomocnika
strony przed trudnym zadaniem, a ponadto – co ważniejsze – nie budzi żadnych
wątpliwości, że wynik tej operacji może być tylko jeden. Usuwa to możliwość
powoływania się na niepewność, niejasność co do wymagania, któremu
reprezentowana przez pełnomocnika strona musi sprostać, aby nie narazić się na
sankcję przewidzianą w art. 17 u.k.s.c. Przypomnieć w tym miejscu warto, że Sąd
Najwyższy przyjmował już, że wpis stały w danej sprawie może odpowiadać
wielokrotności kilku wpisów stałych, co praktycznie oznacza, że określenie jego
wysokości także wymaga, równie zresztą prostej, operacji rachunkowej
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 1998 r., I CKN 728/97, OSNC
1998, nr 9, poz. 148).
Drugi argument odwołuje się do faktu, że w rozporządzeniu o wpisach został
przewidziany wpis stały od zażaleń, określony kwotowo. Dla oceny wagi tego
argumentu, nieodzowne jest sięgnięcie do odpowiednich przepisów rozporządzenia,
czyli do § 4 ust. 1, § 18 ust. 3 i 4 oraz § 20 ust. 3. W § 4 ust.1 rozporządzenia
przewidziano wpis stały w kwocie 15 zł od zażalenia na postanowienie o oddaleniu
wniosku o wyłączenie sędziego, ławnika lub biegłego, skazania na grzywnę i
odmowy zwolnienia od grzywny, przymusowego sprowadzenia lub aresztowania
świadka oraz odmowy zwolnienia od przymusowego sprowadzenia, wynagrodzenia
biegłego i należności świadka. Rodzajowy zakres wymienionych postanowień
wyraźnie wskazuje na zamiar oderwania wysokości opłaty od przedmiotu samej
sprawy, a także trybu postępowania i wartości przedmiotu sporu (w procesie), co
mogło nastąpić jedynie przez określenie, niezależnej od tych czynników, opłaty w
oznaczonej kwocie. W § 18 ust. 3 i 4 przewidziano wpisy stałe od zażaleń na
postanowienie Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz Prezesa
Urzędu Regulacji Energetyki; oznaczenie konkretnej kwoty wpisu dotyczy tu więc
takich zażaleń, które inicjują postępowanie sądowe i są pierwszą opłatą w sprawie.
Analogiczny charakter mają zażalenia na czynność notarialną lub na jej odmowę (§
20 ust. 3 pkt 2). Wreszcie zażalenie w sprawie, w której postępowanie zostało
wszczęte z urzędu (§ 20 ust. 3 pkt 1), podlega opłaceniu bez możliwości
odniesienia się do wpisu pobranego od pisma wszczynającego postępowanie. Przy
wszystkich różnicach pomiędzy tymi zażaleniami, ich cechą wspólną jest
zamierzone (chociaż wywołane różnymi przyczynami), autonomiczne i tylko im
przypisane kwotowe określenie wpisu. Zażalenia te stanowią wyraźny wyjątek od
wskazywanej już ogólnej zasady pobierania od zażalenia ułamkowej części wpisu
(stosunkowego, stałego, tymczasowego). Fakt zatem, że w rozporządzeniu
przewidziano przypadki, w których stały wpis od zażalenia jest określony kwotowo,
nie sprzeciwia się uznaniu, że opłata od zażalenia w wysokości ułamkowej części
wpisu stałego, jest także „opłatą w wysokości stałej” w rozumieniu art. 17 u.k.s.c.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.