Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 26 września 2000 r.
I PKN 48/00
Sąd nie ma obowiązku pouczania o bezzasadności powództwa i możli-
wości skutecznego dochodzenia innych roszczeń, jeżeli powód jednoznacznie
formułuje żądanie.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Katarzyna
Gonera, Józef Iwulski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 26 września 2000 r. sprawy z po-
wództwa Tomasza D. przeciwko Transportowej Spółdzielni Pracy „A.” w C. o zmianę
przyczyny wypowiedzenia, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia 7 października 1999 r.
[...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Tomasz D. wniósł pozew przeciwko Transportowej Spółdzielni Pracy "A." w C.
"w celu uznania wypowiedzenia za bezskuteczne z powodu nieistnienia przyczyny ...
przez orzeczenie, że przyczyny rozwiązania umowy o pracę są niezgodne ze stanem
faktycznym".
Pozwana wniosła o oddalenie powództwa o uznanie wypowiedzenia za bez-
skuteczne, podnosząc, że wskazana przyczyna wypowiedzenia jest rzeczywista, a
nadto przepisy prawa nie przewidują roszczenia z jakim wystąpił powód.
Na rozprawie w dniu 8 kwietnia 1999 r. powód oświadczył, że "nie kwestionuje
samego wypowiedzenia ... nie zgadza się z przyczyną wskazaną w wypowiedzeniu,
uważa, że przyczyną wypowiedzenia była likwidacja spółdzielni". Na rozprawie po-
przedzającej wydanie wyroku przez Sąd pierwszej instancji powód oświadczył, że
"nie zgadza się z wypowiedzeniem z powodu przyczyny ... wnosi o zmianę przyczyny
wypowiedzenia, uważa, iż przyczyną tą powinna być wskazana likwidacja spółdzielni
2
... nie domaga się uznania wypowiedzenia za bezskuteczne, ale jedynie zmiany
przyczyny".
Wyrokiem z dnia 13 maja 1999 r. Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Chorzowie od-
dalił powództwo i odstąpił od obciążenia powoda kosztami zastępstwa procesowego.
Sąd Rejonowy ustalił, że powód był zatrudniony u strony pozwanej od 15 lutego 1993
r. na podstawie umowy o pracę na czas nie określony w charakterze kierownika
Spółdzielni - prezesa zarządu. Pismem z 15 lutego 1999 r., doręczonym w dniu 16
lutego 1999 r., pozwana wypowiedziała powodowi umowę o pracę z trzymiesięcznym
okresem oraz zwolniła go w okresie wypowiedzenia z obowiązku świadczenia pracy.
Wskazaną przyczyną wypowiedzenia było nieprawidłowe kierowanie i zarządzanie
spółdzielnią przez powoda, które naraziło pozwaną na straty finansowe i spowodo-
wało konieczność postawienia spółdzielni w stan likwidacji oraz powołania likwidatora
na stanowisko powoda. Powód nie kwestionował wypowiedzenia, lecz jego przy-
czynę. Sąd Rejonowy uznał, że takie roszczenie powoda nie ma podstawy prawnej.
Wyrokiem z dnia 7 października 1999 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Katowicach oddalił apelację powoda. Powód nie odwoływał
się od wypowiedzenia umowy o pracę, lecz kwestionował wskazaną w piśmie praco-
dawcy przyczynę wypowiedzenia. Tak sformułowane roszczenie wynika jednoznacz-
nie z oświadczenia powoda złożonego do protokołu rozprawy z dnia 8 kwietnia 1998
r., w którym stwierdził, że nie kwestionuje samego wypowiedzenia umowy, a nie zga-
dza się jedynie z przyczyną wskazaną w wypowiedzeniu. Wobec tak skonkretyzowa-
nego roszczenia i wyraźnego podkreślenia przez powoda, że zgadza się z dokona-
nym wypowiedzeniem, a jedynie wnosi o zmianę jego przyczyny, Sąd drugiej instan-
cji podzielił pogląd, że brak jest podstawy prawnej roszczenia, gdyż przepisy prawa
określają przysługujące uprawnionemu roszczenia wyłącznie w sytuacji odwołania
się od wypowiedzenia stosunku pracy, a nie od jego przyczyny
Kasację od tego wyroku wniósł powód. Zarzucił naruszenie art. 186 § 2 i 187
Prawa spółdzielczego w związku z art. 18 KP przez "rozwiązanie spółdzielczej
umowy o pracę z zachowaniem przewidzianego w Kodeksie pracy okresu wypowie-
dzenia w czasie trwania członkostwa, przy braku wymaganych w nich warunków,
m.in., braku uchwały rady spółdzielni o zmniejszeniu stanu zatrudnienia”. Powód za-
rzucił też naruszenie art. 5 KPC przez niepouczenie go o braku podstawy do rozpo-
znania roszczenia zgłoszonego w odwołaniu od wypowiedzenia umowy bez żądania
uznania tego wypowiedzenia za bezskuteczne i niewyjaśnienie mu skutków praw-
3
nych podtrzymywania roszczenia, w sytuacji, gdy występował bez adwokata, nie ro-
zumiejąc istoty zagadnienia, co spowodowało, że Sąd zaniechał badania zasadności
wypowiedzenia na zasadzie art. 45 KP. Powód podniósł też, że nastąpiło naruszenie
art. 328 § 2 KPC przez ustalenie, że przyczyny wypowiedzenia umowy o pracę są
rzeczywiste, zgodne ze stanem faktycznym, podczas gdy Sąd nie przeprowadził
żadnego w tym zakresie postępowania, a samo ustalenie oparł na gołosłownym
twierdzeniu strony pozwanej. W uzasadnieniu kasacji powód wywiódł w szcze-
gólności, że strony łączyły dwa stosunki prawne, tj. stosunek członkostwa i stosunek
pracy. W art. 187 i 189 Prawa spółdzielczego przewidziane są wyjątki od zasady nie-
dopuszczalności rozwiązania spółdzielczej umowy o pracę w czasie trwania człon-
kostwa. Może to jednak nastąpić tylko w sytuacjach prawnie określonych. Wypowia-
dając powodowi umowę o pracę pozwana działała samowolnie. Naruszenie przez
pozwaną warunków wypowiedzenia powodowi spółdzielczej umowy o pracę powinno
skutkować unieważnienie tej czynności. Sąd powinien udzielać stronom występują-
cym w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego potrzebnych wskazówek co do
czynności procesowych oraz pouczać je o skutkach prawych tych czynności i skut-
kach zaniedbań. Z treści protokołów rozpraw wynika, że Sąd pierwszej instancji mu-
siał pytać powoda, o co wnosi, czy żąda uznania wypowiedzenia za bezskuteczne,
czy też ma inne roszczenia do pozwanej. Gdyby Sąd pierwszej instancji pouczył po-
woda, że do rozpoznawania samych przyczyn wypowiedzenia umowy o pracę, bez
żądania uznania tego wypowiedzenia za bezskuteczne, nie ma podstawy prawnej, to
na pewno powód zmieniłby swoje stanowisko, wnosząc o uznanie wypowiedzenia za
bezskuteczne. Przepis art. 328 § 2 KPC określa szczegółowo co powinno zawierać
uzasadnienie wyroku. Uzasadnienia wyroków Sądów obu instancji nie czynią zda-
niem powoda zadość tym powinnościom. Sąd pierwszej instancji przyjął, iż przyczyny
wypowiedzenia umowy powodowi są rzeczywiste i zgodne ze stanem faktycznym.
Sąd drugiej instancji podzielił to stanowisko, choć mógł z urzędu, nie będąc związany
granicami apelacji, rozpoznać sprawę na korzyść powoda. Powód przed tym Sądem
domagał się uznania za bezskuteczne wypowiedzenia umowy. Powód wywiódł, że
wśród podniesionych w kasacji "najcięższy" jest zarzut naruszenia Prawa spół-
dzielczego. Stosunek pracy powoda został bowiem potraktowany, jako stosunek "ko-
deksowej" umowy o pracę, a tymczasem powód pozostawał z pozwaną w spółdziel-
czym stosunku pracy.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wbrew wywodom kasacji w sprawie jest istotne stosowanie przez Sądy prawa
procesowego, a nie materialnego. Sądy w istocie nie zastosowały żadnych przepi-
sów prawa materialnego, gdyż uznały, że roszczenie sformułowane przez powoda w
ogóle nie może być skutecznie dochodzone. Ze wskazanych w kasacji jako naruszo-
ne przepisów prawa procesowego oczywiście niesłuszny jest zarzut dotyczący art.
328 § 2 KPC, także w stosunku do Sądu drugiej instancji. Sąd ten bowiem w swoim
uzasadnieniu bynajmniej nie przyjął, aby wskazana przez pracodawcę przyczyna
wypowiedzenia stosunku pracy była rzeczywista w znaczeniu obiektywnie istniejącej i
prawdziwej. Podstawą rozstrzygnięcia było stwierdzenie, że przepisy prawa nie
przewidują możliwości dochodzenia roszczenia o zmianę przez sąd wskazanej przez
pracodawcę przyczyny wypowiedzenia umowy o pracę. Podkreślenia wymaga, że
zarzuty procesowe kasacji dotyczą w istocie postępowania przed Sądem pierwszej
instancji. Dotyczy to zarówno zastosowania art. 5 KPC, jak i wskazanego w uzasad-
nieniu kasacji art. 212 KPC. Tymczasem kasacją zaskarża się wyrok sądu drugiej
instancji i zarzuty procesowe powinny dotyczyć postępowania przed tym sądem. Za-
warty w zakończeniu uzasadnienia kasacji wywód dotyczący niezwiązania Sądu dru-
giej instancji granicami apelacji nie został poparty wskazaniem żadnego przepisu
prawa, który miałby być naruszony. Jest to zresztą zarzut niesłuszny, gdyż także w
sprawach z zakresu prawa pracy, sąd drugiej instancji nie może orzekać ponad czy
obok żądania, a zmiana powództwa jest możliwa tylko w granicach określonych w
art. 383 KPC (por. np. wyrok z dnia 24 marca 1999 r., I PKN 631/98, OSNAPiUS
2000 r. nr 10, poz. 381; wyrok z dnia 4 marca 1999 r., I PKN 619/98, OSNAPiUS
2000 r. nr 9, poz. 345; postanowienie z dnia 5 listopada 1998 r., I PKN 419/98,
OSNAPiUS 1999 r. nr 24, poz. 783). Jeżeli więc powód zmienił powództwo przed
Sądem drugiej instancji, to uczynił to nieskutecznie, a Sąd ten nie mógł orzec o żad-
nym innym roszczeniu niż zgłoszone i rozpoznane przez Sąd pierwszej instancji.
Bezzasadny jest więc też względem Sądu drugiej instancji zarzut naruszenia art. 5
KPC już z tej przyczyny, że nawet gdyby Sąd ten pouczył powoda o potrzebie zmiany
powództwa, to i tak nie mógłby jej uwzględnić.
Powód w sposób jednoznaczny sformułował swoje żądanie jako zmierzające
do zmiany przyczyny wypowiedzenia umowy o pracę. Wnosił więc o ukształtowanie
przez sąd tej przyczyny w sposób odmienny niż uczyniła to strona pozwana. Sfor-
5
mułowanie żądania jest rzeczą powoda (art. 187 § 1 pkt 1 KPC). Zgodnie z art. 5
KPC sąd powinien udzielać stronom występującym w sprawie bez adwokata lub
radcy prawnego potrzebnych wskazówek co do czynności procesowych oraz pou-
czać o skutkach prawnych tych czynności i skutkach zaniedbań. Jednakże zakres
stosowania tego przepisu nie obejmuje powinności udzielania wskazówek dotyczą-
cych możliwości i podstaw prawnych dochodzenia określonych roszczeń (wyrok z
dnia 8 czerwca 2000 r., V CKN 60/00, OSNC 2000 r. z. 12, poz. 229). Jeżeli więc
powód formułuje jednoznacznie żądanie, to nie można wymagać od sądu pouczenia
go o bezzasadności powództwa i wskazywania innych roszczeń, które mogłyby być
uwzględnione (całkiem inną sprawą jest czy Sąd pierwszej instancji prawidłowo za-
stosował art. 468 § 2 pkt 1 KPC, czy nie było podstaw do zakwalifikowania powódz-
twa jako zmierzającego do ustalenia - art. 189 KPC i czy Sąd pierwszej instancji nie
powinien orzec o innym roszczeniu na podstawie art. 4771
§ 1 KPC; żaden z tych
przepisów nie został wskazany jako podstawa kasacji, a nadto żaden nie odnosi się
bezpośrednio do postępowania przed Sądem drugiej instancji). Konkludując należy
stwierdzić, że powód jednoznacznie sformułował żądanie jako zmierzające do
ukształtowania prawa czy treści stosunku prawnego (zmiany przyczyny wypowiedze-
nia umowy o pracę); katalog powództw o ukształtowanie jest zamknięty i w obowią-
zującym stanie prawnym nie ma przepisów przewidujących takie powództwo (nie są
nimi w szczególności przepisy prawa materialnego wskazane w kasacji); Sąd drugiej
instancji nie naruszył żadnego ze wskazanych w kasacji przepisów prawa proceso-
wego (wskazanych w kasacji art. 5, art. 212 i art. 328 § 2 KPC nie naruszył także Sąd
pierwszej instancji).
Z tych względów kasacja podlegała oddaleniu na podstawie art. 39312
KPC.
========================================