Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 26 września 2000 r.
I PKN 54/00
Orzekając reformatoryjnie (art. 386 § 1 KPC) sąd drugiej instancji powi-
nien dokonać własnych ustaleń faktycznych i własnej oceny zebranego w
sprawie materiału dowodowego (art. 382 KPC), jeżeli zmiana wyroku zaskar-
żonego apelacją nie jest wyłącznie następstwem naruszenia przez sąd pierw-
szej instancji prawa materialnego.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Katarzyna
Gonera (sprawozdawca), Józef Iwulski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 26 września 2000 r. sprawy z po-
wództwa Stanisławy K., Stanisława M., Józefa C. przeciwko Przedsiębiorstwu Pań-
stwowemu Polskie Koleje Państwowe Zakład Taboru w S.-K. o przywrócenie do
pracy, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi z dnia 27 września 1999 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w punkcie 1 i w tym zakresie przekazał sprawę
Sądowi Okręgowemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi do ponow-
nego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Opocznie wyrokiem z 22 kwietnia 1999 r. [...] od-
dalił powództwo Stanisławy K., Stanisława M. i Józefa C. o przywrócenie ich do
pracy u pozwanego pracodawcy - Przedsiębiorstwa Państwowego „PKP” w Zakła-
dzie Taboru w S.-K.
Sąd Rejonowy ustalił, że powodowie byli zatrudnieni w Przedsiębiorstwie Pań-
stwowym PKP od wielu lat – powódka Stanisława K. od 1980 r., powód Stanisław M.
od 1975 r., powód Józef C. od 1977 r. Poczynając od 1 września 1995 r. wszyscy
troje zostali zatrudnieni na stanowiskach wydawcy paliw w Zamiejscowej Grupie Ma-
gazynowej w I. Wspólnie z innymi pracownikami zatrudnionymi w stacji paliw powo-
2
dowie podpisali 1 lutego 1997 r. umowę o wspólnej odpowiedzialności materialnej za
powierzone mienie. Każdy z nich otrzymał pisemny, szczegółowy i identyczny, za-
kres obowiązków. Był im znany zakres czynności, które powinni wykonywać w czasie
świadczenia pracy. Żaden z pracowników zatrudnionych na stacji paliw w I. nie zgła-
szał uwag lub zastrzeżeń co do braku możliwości wykonywania swoich obowiązków
zgodnie z ich pisemnym zakresem. W dniu 15 września 1998 r. przeprowadzono in-
wentaryzację w Zamiejscowej Grupie Magazynowej w I., podczas której stwierdzono
brak oleju napędowego w ilości 30,3 ton o wartości 34.860,44 złotych. Po ujawnieniu
niedoboru pracodawca powiadomił związek zawodowy o zamiarze wypowiedzenia
powodom umów o pracę. Związek zawodowy nie zgłosił w ustawowym terminie za-
strzeżeń co do rozwiązania umów o pracę z Józefem C. i Stanisławem M., w przy-
padku Stanisławy K. tryb konsultacji związkowej został wyczerpany. Powodowie
otrzymali w dniu 30 listopada 1998 r. pisemne wypowiedzenia umów o pracę ze
skutkiem na dzień 28 lutego 1998 r. Jako przyczynę wypowiedzenia pracodawca
wskazał - jednolicie wobec wszystkich powodów - że będąc odpowiedzialnymi mate-
rialnie za powierzone im mienie dopuścili do braku oleju napędowego w ilości 30,3
ton na stacji paliw w I., stwierdzonego podczas przeprowadzonej inwentaryzacji. W
toku procesu pracodawca dodatkowo uzasadnił swoją decyzję o wypowiedzeniu po-
wodom umów o pracę tym, że stracił zaufanie do nich jako osób odpowiedzialnych
materialnie. Przeciwko Józefowi C. i Stanisławowi M. prowadzone jest postępowanie
przygotowawcze (karne) w związku z postawionym im zarzutem przywłaszczenia
mienia na szkodę PKP Dyrekcji Trakcji w K. Oddalając powództwo o przywrócenie
do pracy Sąd Rejonowy stwierdził, że przyczyna wypowiedzenia powodom umów o
pracę była konkretna, prawdziwa (rzeczywista) i zasadna. Wypowiedzenie było uza-
sadnione i nie naruszało przepisów o wypowiadaniu umów o pracę. Powodowie jako
pracownicy podpisali umowę o wspólnej odpowiedzialności materialnej za mienie
powierzone im łącznie z obowiązkiem wyliczenia się (art. 125 KP). W sytuacji, gdy na
ich stanowisku pracy w stacji paliw stwierdzony został znaczny niedobór paliwa, nie
mogą skutecznie bronić się tym, że nie ponoszą winy za jego powstanie lub że nie-
dobór ten był wynikiem zaboru mienia przez jednego ze współpracowników, nawet
jeżeli któryś z pracowników przyznał się do tego. Celem umowy o wspólnej odpowie-
dzialności materialnej jest jak najlepsze zabezpieczenie powierzonego pracownikom
mienia poprzez sprawowanie pieczy i wzajemne uzupełnianie kontroli nad nim przez
więcej osób. Zgoda niektórych materialnie odpowiedzialnych pracowników na wy-
3
łączne zarządzanie częścią powierzonego ich pieczy mienia przez innego materialnie
odpowiedzialnego pracownika świadczy o ich winie w postaci zaniedbania obowiązku
strzeżenia całości mienia powierzonego ich łącznej pieczy (por. wyrok SN z dnia 3
września 1984 r., IV PR 149/84, OSNCP 1985 z. 5-6, poz. 72). Stanowisko związków
zawodowych w przedmiocie zamiaru wypowiedzenia pracownikowi umowy o pracę
ma charakter opiniodawczy i nie wiąże pracodawcy, który podejmuje ostateczną de-
cyzję w sprawie wypowiedzenia.
W wyniku apelacji powodów Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Łodzi wyrokiem z 27 września 1997 r. [...] zmienił zaskarżony wyrok Sądu
Rejonowego w części dotyczącej powódki Stanisławy K. w ten sposób, że przywrócił
ją do pracy u pozwanego pracodawcy na poprzednich warunkach (punkt 1). W sto-
sunku do powodów Stanisława M. i Józefa C. Sąd Okręgowy zawiesił postępowanie
w sprawie cywilnej (z zakresu prawa pracy) na podstawie art. 177 § 1 pkt 4 KPC do
czasu zakończenia postępowania karnego (punkt 2). W apelacji powodowie zarzucali
sprzeczność ustaleń Sądu co do winy powodów za niedobór z zebranym w sprawie
materiałem dowodowym.
Uzasadniając zmianę wyroku Sądu Rejonowego w części dotyczącej powódki
Stanisławy K. Sąd Okręgowy podniósł, że o zagarnięcie oleju napędowego na
szkodę Przedsiębiorstwa Państwowego „PKP” toczy się postępowanie karne prze-
ciwko czterem osobom, jednak nie obejmuje ono powódki. Sąd drugiej instancji
stwierdził, że Sąd Rejonowy nie poczynił ustaleń w zakresie przyczyny podanej w
piśmie wypowiadającym umowę o pracę. Przyczyną tą nie była – jak to przyjął Sąd
pierwszej instancji – „utrata zaufania spowodowana niedoborem”, lecz „dopuszczenie
do niedoboru”. Oznacza to, że strona pozwana winna wykazać, że to konkretny pra-
cownik miał faktyczne możliwości zapobieżenia powstaniu niedoboru lub że sam ten
niedobór spowodował. Tych okoliczności w stosunku do powódki nie udowodniono, a
zatem podana przyczyna wypowiedzenia nie została wykazana i brak jest podstaw
do uznania wypowiedzenia za uzasadnione w rozumieniu art. 45 KP. Oddalenie
roszczenia powódki nastąpiło z obrazą art. 45 KP, co uzasadnia zmianę wyroku i
przywrócenie jej do pracy. „Orzeczenie to nie oznacza, że strona pozwana nie może
wypowiedzieć powódce stosunku pracy, lecz oznacza jedynie, że przyczyna wypo-
wiedzenia winna być rzeczywista i udowodniona”.
Kasację od wyroku Sądu Okręgowego wniosła strona pozwana. W skardze
kasacyjnej wskazano, że środek odwoławczy obejmuje wyrok w całości, jednak z
4
treści podstaw kasacyjnych i ich uzasadnienia wynika, że zamiarem skarżącej było
odwołanie się jedynie od punktu 1 zaskarżonego wyroku, a więc zaskarżenie go w
części zmieniającej wyrok Sądu Rejonowego w stosunku do powódki Stanisławy K. i
przywracającej ją do pracy. Jest to oczywiste, skoro zawarte w wyroku Sądu Okrę-
gowego postanowienie o zawieszeniu postępowania w stosunku do pozostałych po-
wodów (na podstawie art. 177 § 1 pkt 4 KPC) jako nie kończące postępowania w
sprawie nie podlegało w ogóle zaskarżeniu kasacją (art. 392 § 1 KPC). Strona poz-
wana oparła kasację na podstawach: 1) naruszenia prawa materialnego, tj. art. 8 KP,
poprzez przyjęcie, że powództwo zasługuje na uwzględnienie, mimo że zgromadzo-
ny w sprawie materiał dowodowy wskazuje na sprzeczność żądania powódki z zasa-
dami współżycia społecznego; 2) naruszenia przepisów postępowania, tj. art. 383
KPC, poprzez pominięcie wykazanych przez pozwanego – na podstawie dowodu z
przesłuchania w charakterze strony pozwanej zastępcy dyrektora Zakładu Taboru w
S.-K. Danuty M. - zaniedbań powódki w pełnieniu obowiązków wydawcy paliw na
stacji paliw w I., które przyczyniły się do powstania niedoboru. W uzasadnieniu kasa-
cji skarżąca podniosła, że rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego zapadło bez wszech-
stronnego rozważenia przez ten Sąd wszystkich okoliczności istotnych dla rozstrzy-
gnięcia, co stanowi naruszenie art. 382 KPC, które mogło wywrzeć istotny wpływ na
wynik sprawy. Strona pozwana przyznała w kasacji, że naruszyła art. 30 § 4 KP, nie
można jednak – jej zdaniem – podzielić poglądu, że nie udowodniła, iż zachowanie
powódki miało związek z powstaniem niedoboru. Wprawdzie powódka nie ponosi
odpowiedzialności karnej za ujawniony niedobór, ale zostało udowodnione, że nie-
należycie wykonywała swoje obowiązki na stanowisku wydawcy paliw. W szczegól-
ności nie wykonywała swojej pracy zgodnie z zakresem czynności, gdyż – będąc
współodpowiedzialna materialnie za powierzone jej mienie wraz z osobami podej-
rzanymi o dokonanie zaboru oleju napędowego na szkodę pracodawcy – zamiast
wydawać paliwo zajmowała się czynnościami księgowymi jako „pomoc magazynie-
ra”, podczas gdy przy należytym wykonywaniu swoich obowiązków miałaby możli-
wość zapobieżenia powstaniu niedoboru. Oznacza to, że wskazana przez pracodaw-
cę przyczyna wypowiedzenia powódce umowy o pracę jest uzasadniona i prawdzi-
wa, a żądanie powódki przywrócenia jej do pracy jest sprzeczne z zasadami współ-
życia społecznego. Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekaza-
nie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z uwagi na treść uzasadnienia kasacji Sąd Najwyższy przyjął, że strona skar-
żąca zarzuca w istocie naruszenie art. 382 KPC (jak podano w uzasadnieniu kasa-
cji), nie zaś art. 383 KPC (jak wskazano w jej petitum). Art. 383 KPC dotyczy ograni-
czonej możliwości zmiany żądania w postępowaniu apelacyjnym, a oczywiste jest, że
powódka nie dokonywała jakiejkolwiek zmiany roszczenia przed Sądem drugiej in-
stancji. Przywracając ją do pracy – zgodnie z jej żądaniem zgłoszonym w postępo-
waniu przed Sądem pierwszej instancji – Sąd Okręgowy nie mógł naruszyć art. 383
KPC, ponieważ ani go faktycznie nie stosował, ani nie było podstaw (przyczyn) do
jego zastosowania.
Oparcie kasacji na podstawie naruszenia art. 382 KPC jest uzasadnione. Sąd
Okręgowy orzekł refomatoryjnie (art. 386 § 1 KPC) bez dokonywania jakiejkolwiek
własnej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego w aspekcie zasadności
przyczyn wypowiedzenia, ograniczając się do stwierdzenia, że podana w wypowie-
dzeniu przyczyna nie została wykazana (udowodniona przez pracodawcę), a zatem
brak podstaw do uznania wypowiedzenia za uzasadnione w rozumieniu art. 45 § 1
KP. Tego rodzaju stanowisko Sądu drugiej instancji jest wadliwe. Dokonując zmiany
wyroku Sądu pierwszej instancji w wyniku oceny, że wypowiedzenie powódce
umowy o pracę nie było uzasadnione, Sąd Okręgowy dokonał własnych zupełnie
odmiennych ustaleń faktycznych, bez wskazania w uzasadnieniu, z czego (z jakich
okoliczności faktycznych i jakich dowodów) te odmienne ustalenia wynikały, do
czego był obowiązany zgodnie z treścią art. 382 KPC. Jako przyczynę wypowiedze-
nia powódce umowy o pracę pracodawca wskazał to, że „będąc odpowiedzialną
materialnie za powierzone mienie dopuściła (...) do braku oleju napędowego w ilości
30,3 t na stacji paliw w I., stwierdzonego podczas przeprowadzonej komisji inwenta-
ryzacyjnej”. W taki sposób określona przyczyna wypowiedzenia spełnia wymagania
formalne wskazane w art. 30 § 4 KP. Zgodnie z art. 30 § 4 KP w oświadczeniu pra-
codawcy o wypowiedzeniu umowy o pracę zawartej na czas nie określony powinna
być wskazana przyczyna uzasadniająca wypowiedzenie. Przyczyna wypowiedzenia
powinna być skonkretyzowana i należy ją podać pracownikowi w taki sposób, aby
miał możliwość podjęcia obrony w celu skutecznego podważenia jej prawdziwości.
Oświadczenie pozwanego pracodawcy z 30 listopada 1998 r. wskazywało przyczynę
wypowiedzenia powódce umowy o pracę, było nią dopuszczenie do braku oleju na-
6
pędowego stwierdzone podczas inwentaryzacji. Było to podanie konkretnej przyczy-
ny wypowiedzenia, pozwalające powódce na podjęcie obrony i kwestionowanie
prawdziwości tej przyczyny w procesie przed Sądem Pracy wszczętym w wyniku jej
odwołania od wypowiedzenia umowy o pracę.
W rozpoznawanej sprawie pracodawca wypełnił w sposób odpowiedni i wy-
starczający ciążący na nim obowiązek wynikający z art. 30 § 4 KP. Sąd Okręgowy
nie dokonał w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku szczegółowej oceny prawnej do-
tyczącej tego, czy wypowiedzenie powódce umowy o pracę zawartej na czas nie-
określony spełniało warunek formalny wskazany w art. 30 § 4 KP. Stanowisko strony
pozwanej w tej kwestii zawarte w kasacji jest niezrozumiałe (pracodawca przyznał,
że nieprawidłowo – niezgodnie z treścią art. 30 § 4 KP - określił przyczynę wypowie-
dzenia). Szczegółowe rozważanie tego zagadnienia nie jest jednak konieczne, po-
nieważ kasacja nie zawiera zarzutu naruszenia art. 30 § 4 KP.
Skoro wypowiedzenie powódce umowy o pracę spełniało wymagania formalne
wynikające z art. 30 § 4 KP, to istota sporu sprowadzała się do tego, czy wypowie-
dzenie to było uzasadnione, inaczej mówiąc, czy przyczyna wypowiedzenia wska-
zana w taki sposób, jak to uczynił pracodawca, uzasadniała rozwiązanie z powódką
umowy o pracę w tym trybie. Powódka podważała w toku procesu zasadność (praw-
dziwość, rzeczywistość) przyczyny rozwiązania z nią umowy o pracę. Chociaż kasa-
cja nie zawiera zarzutu naruszenia art. 45 § 1 KP, to w istocie poprzez zarzut naru-
szenia art. 382 KPC pośrednio podważa ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego (a
właściwie brak tych ustaleń) co do zasadności przyczyn wypowiedzenia. Zarzut na-
ruszenia art. 382 KPC jest zatem skuteczny także z tego względu, że konieczne jest
dokonanie ustaleń faktycznych – w oparciu o już zgromadzony lub uzupełniony mate-
riał dowodowy - co do tego, czy wskazana w wypowiedzeniu przyczyna rozwiązania
umowy o pracę jest rzeczywista (prawdziwa), a przez to uzasadniona. Sprawa po-
winna być rozpoznana przede wszystkim w płaszczyźnie art. 45 § 1 KP (ewentualnie
w związku z art. 8 KP, co również mieści się w pojęciu szeroko rozumianej zasad-
ności lub bezzasadności wypowiedzenia).
Wbrew stanowisku Sądu Okręgowego nie można przyjąć, że Sąd Rejonowy
uznał za rzeczywistą przyczynę wypowiedzenia powódce umowy o pracę „utratę zau-
fania spowodowaną niedoborem”. Utrata zaufania do powódki jako pracownika od-
powiedzialnego materialnie była następstwem ujawnienia niedoboru i uznania przez
pracodawcę, że powódka w wyniku niewykonywania swojej pracy zgodnie z zakre-
7
sem czynności dopuściła do powstania niedoboru. Brak zaufania został podniesiony
przez pracodawcę dopiero w toku procesu. Utrata zaufania jest z punktu widzenia
pracodawcy oczywistym następstwem przypisania pracownikowi zachowania pole-
gającego na dopuszczeniu do powstania niedoboru i jest uogólnieniem przyczyny
wypowiedzenia. Powódka otrzymała w pisemnym wypowiedzeniu bardziej szczegó-
łowy opis przyczyny decyzji pracodawcy, pozwalający jej na podjęcie obrony przed
wypowiedzeniem. Do tej pory nie było kwestionowane w toku postępowania, że pra-
codawca wykazał, iż faktycznie powstał niedobór, a powódka była odpowiedzialna
materialnie za mienie, w którym ujawniono niedobór. Powódka mogła w toku procesu
wykazywać, że przyczyna wypowiedzenia jest nierzeczywista (w znaczeniu nieuza-
sadniona), np. dlatego, że niedobór był następstwem kradzieży dokonanej przez inne
osoby, a zatem nie mając wpływu na jego powstanie, nie mogła do niego „dopuścić”,
co przypisał jej pracodawca w wypowiedzeniu. Dotąd jednak tego nie uczyniła.
W związku z tą ostatnio poruszoną kwestią podkreślić należy, że rozpoznawa-
na sprawa nie jest sprawą o odszkodowanie z tytułu odpowiedzialności materialnej
pracownika za mienie mu powierzone, lecz sprawą o uznanie wypowiedzenia umowy
o pracę za bezskuteczne (obecnie już o przywrócenie do pracy) ze względu na to, że
wypowiedzenie to było nieuzasadnione. W sprawie tej nie ma zatem podstaw do ba-
dania przez Sąd, czy zachodzą przesłanki z art. 124 – 125 KP, lecz czy wypowie-
dzenie było uzasadnione. Tymczasem Sąd Okręgowy, oceniając podaną przez pra-
codawcę przyczynę wypowiedzenia (dopuszczenie do niedoboru), utożsamił ją ze
spowodowaniem przez powódkę jako pracownika niedoboru lub z niewykorzystaniem
przez nią „faktycznych możliwości zapobieżenia powstaniu niedoboru”. Taka kons-
trukcja jest nieprawidłowa. Chodzi jedynie o to, czy pomiędzy wykazanymi powódce
zaniedbaniami (niewykonywaniem pracy zgodnie z zakresem czynności) a powsta-
niem niedoboru zachodzi związek przyczynowy, czy też niedobór jest wynikiem
(skutkiem) zdarzeń, na które powódka nie miała wpływu i nie mogła im zapobiec.
Postawienie powódce przez pracodawcę zarzutu, że „dopuściła do niedoboru”, nie
oznacza, że sama ten niedobór swoim zachowaniem spowodowała, ani tym bardziej,
że wyrządziła pracodawcy szkodę dokonując zaboru (przywłaszczenia) brakujących
ton paliwa. Wskazana przez pracodawcę przyczyna oznacza tylko tyle, że niedobór
powstał w czasie, gdy powódka była odpowiedzialna materialnie za powierzone jej
mienie. Tak rozumiana przyczyna wypowiedzenia powinna podlegać ocenie co do
tego, czy była rzeczywista, a przez to uzasadniona w rozumieniu art. 45 § 1 KP.
8
Zarzut naruszenia art. 8 KP jest o tyle nieuzasadniony, że Sąd Okręgowy w
ogóle tego przepisu nie stosował, ponieważ w związku z uwzględnieniem powództwa
nie miał podstaw i powodów do jego zastosowania. Uzasadnienie naruszenia wska-
zanego przepisu sprowadza się do tego, że skoro pracodawca podał prawdziwą i
uzasadnioną przyczynę wypowiedzenia, to żądanie powódki jest sprzeczne z zasa-
dami współżycia społecznego. W istocie zatem strona pozwana kwestionuje przyję-
cie przez Sąd Okręgowy, że wypowiedzenie było nieuzasadnione w rozumieniu art.
45 § 1 KP, co jednak nie wiąże się z postawieniem odpowiedniego zarzutu narusze-
nia prawa materialnego.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na pods-
tawie art. 39313
§ 1 KPC.
========================================