Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 8 listopada 2000 r., III CZP 33/00
Przewodniczący: Sędzia SN Helena Ciepła
Sędziowie SN: Bronisław Czech, Elżbieta Skowrońska-Bocian
(sprawozdawca)
Sąd Najwyższy przy udziale Prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony
Kaszczyszyn w sprawie z wniosku Skarbu Państwa, Pierwszego Urzędu
Skarbowego w B. o wpis w księdze wieczystej, po rozpoznaniu na posiedzeniu
jawnym dnia 8 listopada 2000 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Okręgowy w Białymstoku postanowieniem z dnia 14 czerwca 2000 r. do
rozstrzygnięcia w trybie art. 390 k.p.c.:
„Czy hipoteka ustawowa przewidziana w art. 34 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 926) powstaje również na
nieruchomościach objętych wspólnością ustawową podatnika i jego małżonka, a w
razie odpowiedzi twierdzącej – czy w celu ujawnienia takiej hipoteki w księdze
wieczystej niezbędne jest uzyskanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi
podatnika?”
podjął następującą uchwałę:
Hipoteka ustawowa przewidziana w art. 34 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm.) nie powstaje na
nieruchomościach objętych wspólnością ustawową podatnika i jego
małżonka.
Uzasadnienie
Zagadnienia prawne budzące poważne wątpliwości powstały przy
rozpoznawaniu zażalenia na postanowienie Sądu Rejonowego w Białymstoku
z dnia 3 lutego 2000 r. Postanowieniem tym Sąd pierwszej instancji, działając w
trybie art. 48 ust. 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece
(Dz.U. Nr 19, poz. 147 ze zm. – dalej "u.k.w.h."), wyznaczył Skarbowi Państwa –
Pierwszemu Urzędowi Skarbowemu w B., wnoszącemu o wpisanie hipoteki
przymusowej na użytkowaniu wieczystym nieruchomości stanowiącym majątek
wspólny podatnika Waldemara M. oraz jego żony Róży, czternastodniowy termin
dla usunięcia przeszkody do dokonania wpisu przez złożenie decyzji określającej
wysokość istniejącej w odniesieniu do Waldemara M. zaległości podatkowej w
podatku dochodowym od osób fizycznych, zaopatrzonej w klauzulę wykonalności
przeciwko żonie dłużnika.
Postanowienie to zaskarżył wnioskodawca. Przy rozpoznawaniu zażalenia
Sąd Okręgowy dostrzegł zagadnienia prawne budzące poważne wątpliwości.
Przedstawiając je Sądowi Najwyższemu wskazał, że przepisy ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm.)
nie rozstrzygają jednoznacznie kwestii, czy hipoteka ustawowa przewidziana w art.
34 tej ustawy powstaje także na nieruchomościach wchodzących w skład
wspólnego majątku małżonków. Zdaniem Sądu Okręgowego, analiza art. 26, 29 § 1
oraz art. 34 § 1 i 2 Ordynacji podatkowej może prowadzić do rozbieżnych
wniosków. Takie rozbieżne stanowiska pojawiły się zresztą w doktrynie. Zgodnie z
pierwszym z nich, hipoteka ustawowa powstaje na nieruchomościach wchodzących
w skład zarówno majątku odrębnego małżonka-dłużnika, jak i wchodzących w skład
wspólnego majątku dłużnika oraz jego małżonka. Zgodnie z drugim stanowiskiem,
pod użytymi w Ordynacji podatkowej pojęciami „majątek podatnika” oraz „wszystkie
nieruchomości podatnika” należy rozumieć jedynie odrębny jego majątek. Uznanie,
że sformułowania te dotyczą również majątku dorobkowego, prowadziłoby w
efekcie do ograniczenia prawa własności małżonka podatnika w drodze wykładni
rozszerzającej. Pozostawałoby to w sprzeczności z art. 64 Konstytucji.
W toku posiedzenia Sądu Najwyższego pełnomocnik wnioskodawcy, a także
prokurator Prokuratury Krajowej wyrazili pogląd, że hipoteka ustawowa powstaje
także na nieruchomościach wchodzących w skład majątku dorobkowego podatnika
oraz jego współmałżonka.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 66 u.k.w.h. hipoteka zabezpieczająca wierzytelność Skarbu
Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego może powstać również na
podstawie przepisów szczególnych z mocy prawa. Wpis do księgi wieczystej takiej
hipoteki nie ma charakteru konstytutywnego (wniosek z art. 67 u.k.w.h.).
Jednym z przepisów szczególnych przewidujących powstanie hipoteki
ustawowej jest art. 34 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa.
Paragraf pierwszy tego przepisu przewiduje, że Skarbowi Państwa oraz jednostce
samorządu terytorialnego przysługuje hipoteka ustawowa na wszystkich
nieruchomościach podatnika z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w
sposób przewidziany w art. 21 § 1 pkt 2 Ordynacji podatkowej oraz z tytułu
zaległości podatkowych w podatkach stanowiących ich dochód. Hipotece tej służy
pierwszeństwo przed innymi hipotekami, chociażby wierzytelność z tytułu podatków
nie została ujawniona w księdze wieczystej (art. 34 § 5 Ordynacji podatkowej).
Hipoteka ustawowa przez pewien czas pozostaje zatem obciążeniem
nieruchomości w pełni skutecznym, chociaż nie ujawnionym w księdze wieczystej.
Dopiero złożenie wniosku o dokonanie wpisu hipoteki powoduje, że pojawia się
stosowna wzmianka. Jeżeli natomiast po upływie miesiąca od chwili powstania
hipoteki (chwilę powstania określa art. 35 Ordynacji podatkowej) nie zostanie
złożony wniosek o dokonanie wpisu, hipoteka ustawowa wygasa (art. 37 Ordynacji
podatkowej).
Z przedstawionych unormowań jasno wynika, że hipoteka ustawowa stanowi
środek zabezpieczenia wierzytelności w wysokim stopniu dolegliwy dla dłużnika, a
także niebezpieczny dla osób trzecich w okresie, w którym hipoteka już powstała i
nie została ujawniona w księdze wieczystej ani nie złożono wniosku o jej wpisanie.
Ta okoliczność nie może pozostać obojętna przy rozstrzyganiu zagadnień prawnych
przedstawionych przez Sąd Okręgowy.
Ordynacja podatkowa przewiduje odpowiedzialność podatnika za
zobowiązania podatkowe „całym swoim majątkiem” (art. 26). Odpowiedzialność ta
została wyraźnie rozszerzona na majątek wspólny małżonków, jeżeli podatnik (oraz
inne osoby ponoszące odpowiedzialność za zobowiązanie podatkowe) pozostaje w
związku małżeńskim (art. 29 ust. 1 Ordynacji podatkowej: „W przypadku osób
pozostających w związku małżeńskim odpowiedzialność ... obejmuje majątek
odrębny podatnika oraz majątek wspólny podatnika i jego małżonka”). Z
porównania obu tych przepisów płynie wniosek, że ustawodawca dostrzega
istnienie odrębnych mas majątkowych, gdy podatnik pozostaje w związku
małżeńskim: majątek odrębny osoby odpowiedzialnej za zobowiązania podatkowe i
majątek objęty wspólnością takiej osoby oraz jej małżonka. Rozciągnięcie
odpowiedzialności także na majątek objęty wspólnością majątkową małżeńską
oznacza jedynie tyle, że odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe ciąży nie
tylko na własnym majątku osoby odpowiedzialnej, o jakim mowa w art. 26 Ordynacji
podatkowej, ale także na majątku wspólnym małżonków, do którego może zostać
skierowana egzekucja. Podzielić trzeba w tym względzie wypowiadane w doktrynie
poglądy, zgodnie z którymi rozszerzenie zakresu odpowiedzialności nie oznacza
uznania majątku wspólnego za majątek podatnika. Ordynacja podatkowa w art. 29
§ 1 nie zawiera, wbrew prezentowanemu także odmiennemu stanowisku, swego
rodzaju definicji całego majątku podatnika.
Przyjęcie wskazanego wyżej rozumienia pojęcia „majątek podatnika” oznacza,
że w taki sam sposób należy interpretować zawarte w art. 34 § 1 Ordynacji
podatkowej określenie „wszystkie nieruchomości podatnika”. Skoro bowiem majątek
wspólny podatnika i jego małżonka pozostaje poza zakresem pojęcia „cały majątek
podatnika”, to także przez „nieruchomości podatnika” należy rozumieć te, które
wchodzą w skład jego majątku odrębnego. Hipoteka ustawowa określona w art. 34
§ 1 Ordynacji podatkowej nie powstaje zatem na tych nieruchomościach, które
wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków. Stwierdzenie to odnosi się
również do użytkowania wieczystego wchodzącego w skład takiego majątku, a
także innych praw, na których ustawa dopuszcza powstanie hipoteki.
Dodatkowo należy zauważyć, że rozszerzona przepisem art. 29 § 1 Ordynacji
podatkowej odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe także na majątek
wspólny podatnika i jego małżonka, nie może być traktowana jako przesądzająca o
rozszerzeniu również na inne osoby, poza dłużnikiem, zabezpieczenia wykonania
zobowiązań podatkowych. Skuteczność zabezpieczenia wierzytelności w sposób
godzący w prawa innej osoby niż dłużnik powinna być wyraźnie przewidziana w
odpowiednim przepisie.
Za przyjętym stanowiskiem przemawiają dodatkowo następujące argumenty:
Po pierwsze, należy uwzględnić zmiany przepisów prawa podatkowego,
zmierzające w kierunku respektowania praw osób trzecich, nie będących
podatnikami. Przejawem takiej ewolucji jest zmiana zasad odpowiedzialności za
zobowiązania podatkowe, dokonana ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja
podatkowa. Należy przypomnieć, że w ustawie z dnia 19 grudnia 1980 r.
o zobowiązaniach podatkowych (jedn. tekst: Dz. U. z 1993 r. Nr 108, poz. 486 ze
zm.) przewidziana była solidarna odpowiedzialność podatnika oraz jego małżonka
za zobowiązania podatkowe. Małżonek podatnika stawał się współdłużnikiem i –
oczywiście – ponosił odpowiedzialność zarówno z majątku wspólnego
małżeńskiego, jak i ze swego majątku odrębnego. Obecnie obowiązujące przepisy
stwarzają wierzycielowi (Skarbowi Państwa, jednostce samorządu terytorialnego)
możliwość kierowania egzekucji także do majątku wspólnego małżonków, nie
czyniąc jednak małżonka podatnika dłużnikiem. Ponadto, wprowadzone zostały
zmiany dotyczące zastawu jako środka zabezpieczenia należności podatkowych.
Zastaw ustawowy przewidziany w art. 23 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o
zobowiązaniach podatkowych zastąpiony został w Ordynacji podatkowej zastawem
skarbowym (art. 41), który powstaje z dniem wpisu do rejestru zastawów
skarbowych (art. 42 § 1 Ordynacji), a także ustępuje pierwszeństwa zastawowi
ujawnionemu wcześniej w innym rejestrze prowadzonym na podstawie odrębnych
ustaw (art. 42 § 4 Ordynacji podatkowej).
Po drugie, niezbędne jest uwzględnienie treści art. 34 § 2 Ordynacji
podatkowej. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu, część ułamkowa nieruchomości
może być przedmiotem hipoteki ustawowej, jeżeli stanowi udział podatnika. Z
przytoczonego przepisu można wnosić, że ustawodawca uznał za konieczne
wyraźne dopuszczenie możliwości powstania hipoteki ustawowej na udziale
podatnika we współwłasności nieruchomości, mimo że udział taki niewątpliwie
stanowi składnik majątku podatnika, a dopuszczalność obciążenia ułamkowego
udziału hipoteką wynika wyraźnie z art. 65 ust. 2 u.k.w.h. Uzasadnione zatem staje
się wnioskowanie a contrario prowadzące do konkluzji, że niemożliwe jest
powstanie hipoteki ustawowej w sytuacji, gdy mamy do czynienia ze wspólnością
bez określonych ułamkiem udziałów osób współuprawnionych (współwłasność
łączna). Przykładem takiej współwłasności łącznej jest sytuacja, gdy własność
nieruchomości wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków.
Po trzecie, na co trafnie zwraca uwagę Sąd Okręgowy, Konstytucja
w art. 64 ust. 1 proklamuje zasadę ochrony własności i innych praw majątkowych.
Własność może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko w takim zakresie,
w jakim nie naruszy to istoty prawa własności. Wprawdzie Ordynacja podatkowa
jest aktem rangi ustawowej i może zawierać uregulowania ograniczające prawa
właściciela, jednak konstytucyjna zasada ochrony własności nie pozwala na
dokonywanie rozszerzającej wykładni wprowadzonych ograniczeń. Takim zaś
ograniczeniem prawa własności współmałżonka podatnika jest rozszerzenie
odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe na majątek wspólny; ograniczenie
to zostało jednak wyraźnie uregulowane. W odniesieniu do uregulowań
niejednoznacznych, dopuszczających zróżnicowaną wykładnię, należy wykluczyć
taką interpretację, która prowadzić będzie do ograniczenia prawa własności,
zwłaszcza osoby nie będącej dłużnikiem w zobowiązaniu podatkowym.
Po czwarte wreszcie, podjęta uchwała nie wyłącza możliwości zabezpieczenia
przez Skarb Państwa lub jednostkę samorządu terytorialnego należności
podatkowych w drodze ustanowienia hipoteki na nieruchomości wchodzącej w
skład majątku wspólnego małżonków. Wierzyciel może bowiem skorzystać z
instytucji hipoteki przymusowej (art. 109 u.k.w.h.). Wymagać to będzie jedynie
uzyskania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi podatnika.
Przesądzenie niedopuszczalności powstania hipoteki ustawowej na
nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego podatnika i jego małżonka
czyni bezprzedmiotowym zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Okręgowy
jako drugie.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.