Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 16 listopada 2000 r.
I PKN 79/00
Rozwiązanie stosunku pracy wskutek wypowiedzenia warunków płacy,
które prowadziłoby do radykalnego obniżenia wynagrodzenia pracownika (przy
niezmienionych wymaganiach), jeżeli nastąpiło z przyczyn wskazanych w art. 1
ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania
z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o
zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz.19 ze zm.) może być uznane
za dokonane wyłącznie z tych przyczyn (w pojęciu art. 10 ust. 1 tej ustawy) i
uzasadniać jego roszczenie o odprawę pieniężną.
Przewodniczący SSN Walerian Sanetra (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Roman Kuczyński, Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 16 listopada 2000 r. sprawy z po-
wództwa Elżbiety B., Beaty M. i Aleksandry G. przeciwko „D.-E.” Spółce z ograniczo-
ną odpowiedzialnością w K. o odprawę pieniężną, na skutek kasacji strony pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z
siedzibą w Gdyni z dnia 19 października 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację,
zasądził od strony pozwanej na rzecz powódek: Elżbiety B. kwotę 750 zł, Bea-
ty M. kwotę 375 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego, oddalając
wniosek w pozostałym zakresie.
U z a s a d n i e n i e
W imieniu pozwanej „D.-E.” Spółki z o.o. w Kwidzynie wniesiona została kasa-
cja od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańs-
ku z dnia 19 października 1999 r. [...], którym oddalono jej apelację od wyroku Sądu
Rejonowego-Sądu Pracy w Kwidzynie z dnia 15 lipca 1999 r. [...]. Strona pozwana
domagała się uchylenia wyroku w całości i oddalenia powództwa Elżbiety B. i Beaty
2
M., ewentualnie „uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponowne-
go rozpoznania sądowi pierwszej instancji”.
Powódka Elżbieta B. wystąpiła z pozwem o wypłatę kwoty 8.103,78 zł z tytułu
odprawy pieniężnej. Z podobnym pozwem wystąpiła Beata M. oraz Aleksandra G.
Sąd Pracy zarządził połączenie wszystkich spraw do łącznego rozpoznania i rozs-
trzygnięcia. Sąd ten zasądził od strony pozwanej na rzecz Elżbiety B. kwotę 8.103 zł
78 gr tytułem odprawy pieniężnej, na rzecz Beaty M. kwotę 2.200 zł, a w pozostałym
zakresie powództwo oddalił. Z ustaleń tego Sądu wynika, że Elżbieta B. była zatrud-
niona u strony pozwanej od 2 maja 1996 r. na stanowisku księgowej. W dniu 19 lute-
go 1999 r. strona pozwana wypowiedziała jej warunki pracy i płacy w części dotyczą-
cej wynagrodzenia za pracę ze skutkiem na 31 marca 1999 r., proponując (po upły-
wie okresu wypowiedzenia) wynagrodzenie w kwocie 650 zł miesięcznie „+ premia
uznaniowa”. Jako przyczynę wypowiedzenia strona pozwana wskazała „niską ren-
towność produktów i usług firmy, co powoduje, że spółka zmuszona jest obniżyć
koszty, a w tym płace”. W dniu 12 marca 1999 r. powódka odmówiła przyjęcia no-
wych warunków pracy i płacy. Powódce Beacie M., która była od 19 sierpnia 1994 r.
zatrudniona na stanowisku referenta do spraw ekonomiczno-administracyjnych,
umowę wypowiedziano w dniu 24 lutego 1999 r. Zaproponowano jej takie same
nowe warunki płacy jak powódce Elżbiecie B., jako przyczynę wypowiedzenia zmie-
niającego wskazując te same okoliczności, które podane zostały w oświadczeniu woli
skierowanym do Elżbiety B. Powódka w tym samym dniu odmówiła przyjęcia nowych
warunków pracy i płacy. W dniu 25 marca 1999 r. strona pozwana zgłosiła Powiato-
wemu Urzędowi Pracy chęć zatrudnienia (między innymi) księgowej i operatora
urządzeń introligatorskich. W styczniu 1999 r. strona pozwana zatrudniała łącznie 4
osoby w charakterze pracowników biurowych, tj. powódki Elżbietę B. i Beatę M. oraz
Ewę L. (referent do spraw kadrowych) i Barbarę O. (specjalista księgowy). Wykony-
wanie obowiązków związanych z prowadzeniem księgowości, które wcześniej nale-
żały do E.B., strona pozwana zleciła odrębnemu podmiotowi. Obowiązki należące do
powódki Beaty M. wykonuje stażystka na stanowisku referenta do spraw administra-
cyjno-ekonomicznych Joanna S. Strona pozwana zatrudnia też stażystkę na stano-
wisku sekretarki (Izabelę B.). Wypowiadając umowy o pracę powódkom (oraz innym
pracownikom) strona pozwana jako przyczynę swej decyzji podała „niską rentowność
produktów i usług firmy, co powoduje, że spółka jest zmuszona obniżyć koszty, a w
tym płace”. Tak określona przyczyna według Sądu Pracy winna bez wątpienia zostać
3
uznana za „przyczynę ekonomiczną” o jakiej mowa w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28
grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków
pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U.
z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.). Zdaniem Sądu Pracy dla oceny przyczyn rozwiązania
stosunku pracy decydujący jest moment podejmowania decyzji o wypowiedzeniu.
Jeżeli w chwili podejmowania takiej decyzji jej przyczyna leżała po stronie zakładu
pracy, to wszelkie późniejsze zmiany nie mogą spowodować, że za przyczynę
zwolnienia będzie uważana jakaś inna przyczyna. Prawo do odprawy pieniężnej
powstaje także w wypadku, gdy do rozwiązania stosunku pracy dochodzi w trybie
wypowiedzenia zmieniającego (w sytuacji, gdy przyczyny określone w art. 1 ust. 1
ustawy z 28 grudnia 1999 r. stanowią wyłączny powód uzasadniający wypowiedzenie
stosunku pracy). Odmowa przyjęcia zaproponowanych warunków pracy może zostać
potraktowana jako współprzyczyna wypowiedzenia. Sytuacja taka będzie miała
miejsce, gdy z uwagi na interes pracownika i pracodawcy oraz rodzaj i charakter
zaproponowanej pracy w zasadzie można oczekiwać, iż pracownik powinien przyjąć
zaproponowane mu warunki pracy. Oznacza to, iż odmowa przyjęcia nowych
warunków pracy noszących znamiona szykany, jak i nieprzyjęcie warunków wyraźnie
z jakiegoś powodu niedogodnych dla pracownika, nie stoi na przeszkodzie uznaniu,
że przyczyny rozwiązania stosunku pracy leżą wyłącznie po stronie pracodawcy. W
tym zakresie Sąd Pracy odwołał się do stanowiska Sądu Najwyższego zajętego w
wyroku z dnia 9 września 1990 r., sygn. akt I PR 335/90 (OSP 1991 r. Nr 9, poz.
212). Zdaniem Sądu Pracy zaproponowanie powódkom najniższego dopuszczalnego
wynagrodzenia, znacznie obniżonego w stosunku do dotychczas uzyskiwanego,
może zostać uznane za "warunek wyraźnie niedogodny" jeśli nie nawet za „szykanę”.
„Premia uznaniowa" jako składnik wynagrodzenia „nie dawał powódkom praktycznie
żadnych gwarancji co do tego, iż będą go otrzymywały, a jeżeli tak to w jakiej
wysokości”. Ustawa nie dzieli zmian ekonomicznych na czasowe i stałe, stąd też Sąd
Pracy pominął wniosek dowodowy strony pozwanej dotyczący „przejściowego cha-
rakteru zmian płacowych”. W przypadku powódek Elżbiety B. i Beaty M. doszło nie-
wątpliwie do zmniejszenia zatrudnienia. Strona pozwana zmniejszyła liczbę pracow-
ników "biurowych” z 4 do 2. Natomiast obowiązki powódek zostały przekazane firmie
zewnętrznej (obowiązki Elżbiety B.) bądź wykonywane są przez osoby nie będące
pracownikami w rozumieniu Kodeksu pracy (stażyści).
4
Oddalając apelację strony pozwanej Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
szczególności stwierdził, że Sąd pierwszej instancji zgromadził materiał dowodowy
dający podstawę do rozstrzygnięcia sprawy i w zakresie ustaleń oraz oceny prawnej
nie dopuścił się żadnych uchybień. Sąd pierwszej instancji słusznie przyjął, że do
rozwiązania umowy o pracę z powódkami doszło z przyczyn ekonomicznych leżą-
cych po stronie zakładu pracy, trafnie uważając, iż prawo do odprawy pieniężnej po-
wstaje także w wypadku, gdy do rozwiązania stosunku pracy dochodzi w trybie wy-
powiedzenia zmieniającego. „Ponadto prawo do odprawy nie ogranicza fakt, że pra-
codawca wystąpił z ofertą nawiązania nowego stosunku pracy z pracownikiem, z któ-
rym stosunek pracy zakład rozwiązał z przyczyn ekonomicznych. Nie przyjęcie więc
oferty zakładu o nawiązaniu stosunku pracy na czas określony przez powódkę Elż-
bietę B. nie ma żadnego wpływu na jej prawo do odprawy pieniężnej. Prawa do od-
prawy pieniężnej nie ogranicza też fakt podjęcia innej pracy już po rozwiązaniu sto-
sunku pracy”. Sąd drugiej instancji nie dopatrzył się naruszenia przez Sąd Pracy
prawa procesowego (art. 224 KPC). Do sądu należy ocena, czy sprawa została do-
statecznie wyjaśniona. W ocenie Sądu drugiej instancji Sąd Pracy zgromadził mate-
riał dowodowy dający podstawę do rozstrzygnięcia sprawy. Sąd drugiej instancji nie
podzielił stanowiska pozwanego, że Sąd Pracy dokonał ustaleń sprzecznie z zebra-
nym materiałem dowodowym. „Są to twierdzenia nie poparte żadnymi dowodami i nie
znajdujące potwierdzenia w zebranym w sprawie materiale dowodowym”.
W skardze kasacyjnej zaskarżonemu nią wyrokowi postawiono zarzut, że na-
rusza on art. 10 ust. 1 ustawy z 28 grudnia 1989 r. oraz art. 224 KPC.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie ma usprawiedliwionych podstaw i skutkiem tego nie została
uwzględniona. Nie jest kwestionowane to, że do wypowiedzenia (zmieniającego)
umowy o pracę powódkom doszło z przyczyny wskazanej w art. 1 ust. 1 ustawy z 28
grudnia 1989 r. ( z powodów ekonomicznych). W uzasadnieniu kasacji kwestionuje
się natomiast twierdzenie przyjęte w zaskarżonym wyroku, że w wyniku dokonanego
wypowiedzenia warunków płacy doszłoby (gdyby zostały one przyjęte przez powód-
ki) do radykalnego obniżenia wynagrodzenia powódek oraz pominięcie tego, że ob-
niżenie ich wynagrodzenia miało mieć charakter przejściowy, w związku z czym Sąd
pierwszej instancji bezpodstawnie nie uwzględnił wniosku dowodowego zmierzające-
5
go do wykazania tej okoliczności. Kasacyjny zarzut naruszenia art. 224 KPC jest nie-
trafny zarówno z powodów o charakterze formalnym jak i ze względów merytorycz-
nych wskazanych przez Sąd pierwszej instancji i zaakceptowanych przez Sąd Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych. Słusznie w zaskarżonym wyroku przyjęto, że oceny
przyczyn wypowiedzenia (także wypowiedzenia zmieniającego) należy dokonywać
zasadniczo przy uwzględnieniu stanu rzeczy jaki istnieje w momencie podejmowania
decyzji przez pracodawcę o rozwiązaniu stosunku pracy. Ten moment jest też miaro-
dajny dla formułowania oceny dotyczącej tego, czy określona przyczyna jest przy-
czyną wyłączną w pojęciu art. 10 ust. 1 ustawy z 28 grudnia 1989 r. Powoływanie się
tym samym przez stronę pozwaną na okoliczność, że w późniejszym czasie zarobki
zatrudnionych u niej pracowników wzrosły i że wobec tego zamiar ich obniżenia w
drodze złożonych powódkom wypowiedzeń zmieniających miał charakter
„przejściowy”, jest z tego względu nieuzasadnione. Ponadto, gdyby rzeczywiście od
razu było wiadomo, czy i kiedy zarobki powódek po ich „przejściowym” obniżeniu
ulegną podwyższeniu, to strona pozwana powinna im to z góry zagwarantować,
czego jednakże nie uczyniła. W konsekwencji domaganie się prowadzenia postępo-
wania dowodowego na okoliczność „przejściowego” obniżenia wynagrodzeń powó-
dek oznaczałoby ustalanie faktów, które nie miały istotnego znaczenia dla rozstrzy-
gnięcia sprawy. Słusznie więc wniosek dowodowy strony pozwanej został pominięty,
co oznacza, że w tym zakresie przepisy postępowania nie zostały naruszone. Oprócz
tego (i to w pierwszej kolejności) przeciwko uwzględnieniu zarzutu naruszenia art.
224 KPC przemawiają okoliczności natury formalnej, związane z istotą kasacji i po-
stępowania nią wywołanego. Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach kasacji
(art. 39311
KPC), a te są głównie wyznaczone przez podstawy kasacyjne (tj. konkret-
ne przepisy prawa , których naruszenie zarzuca się zaskarżonemu wyrokowi) oraz
ich uzasadnienie (art. 3933
KPC). Zarzut naruszenia art. 224 KPC nie jest zsynchro-
nizowany z twierdzeniami zawartymi w uzasadnieniu kasacji w tym znaczeniu, że nie
korespondują one z treścią regulacji tego przepisu. Zgodnie z art. 224 § 1 KPC
przewodniczący zamyka rozprawę, gdy sąd uzna sprawę za dostatecznie wyjaśnio-
ną, zaś zgodnie z art. 224 § 2 KPC można zamknąć rozprawę również w wypadku,
gdy ma być przeprowadzany jeszcze dowód przez sędziego wyznaczonego lub sąd
wezwany albo gdy ma być przeprowadzony dowód z akt lub wyjaśnień organów pań-
stwowych, a rozprawę co do tych dowodów sąd uzna za zbyteczną. Z wywodów
uzasadnienia kasacji nie wynika, by przepisy te zostały naruszone w zaskarżonym
6
wyroku i wobec tego nie wiadomo na czym naruszenie ich miałoby polegać. Nato-
miast stawiając zarzut bezzasadnego pominięcia przez „Sąd” wniosku dowodowego
strony pozwanej nie wskazano w kasacji stosownego przepisu (przepisów – na
pewno takim przepisem w tym zakresie nie jest art. 224 KPC), przy uwzględnieniu
dodatkowo tego, że kasacja jest środkiem, który jest skierowany przeciwko orzecze-
niu sądu drugiej instancji i wobec tego może zarzucać naruszenie przepisów prawa
procesowego, które odnoszą się do postępowania przed sądem drugiej, a nie pierw-
szej instancji. Oznacza to, że już z przyczyn natury czysto formalnej zarzut narusze-
nia art. 224 KPC jest bezpodstawny. To zaś oznacza, że dla Sądu Najwyższego – z
uwagi na związanie granicami kasacji – miarodajny jest stan faktyczny sprawy w
wersji ustalonej przez Sąd drugiej instancji, a nie tej, która jest sugerowana w uza-
sadnieniu skargi kasacyjnej. Innymi słowy, ustalenia faktyczne przyjęte przez Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych nie zostały skutecznie podważone przez stronę
pozwaną, a wobec tego to one stanowić muszą podstawę ocen Sądu Najwyższego.
Sąd Najwyższy nie na więc w ogóle podstaw do przyjęcia, że obniżka wynagrodzeń
powódek miała mieć charakter przejściowy, bo takiego ustalenia nie dokonał Sąd
drugiej instancji, gdyż w ogóle tą kwestią się nie zajmował, uznając za Sądem pierw-
szej instancji, iż nie ma ona istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy. Szcze-
gólnie ważne jest też stwierdzenie, że w wyniku dokonanego wypowiedzenia zmie-
niającego wynagrodzenie powódek – gdyby przyjęły zaproponowane im warunki -
uległoby radykalnemu obniżeniu. Zdaniem Sądu Najwyższego usprawiedliwia to
przyjęcie zapatrywania, że w rozpoznawanej sprawie nie można było oczekiwać
(wymagać), by pracownice przyjęły zaproponowane im warunki płacy, z uwagi na
reguły słuszności i skalę proponowanej obniżki. W następstwie tego za trafną należy
uznać ocenę Sądu drugiej instancji, że przyczyna wymieniona w art. 1 ust. 1 ustawy
z 28 grudnia 1989 r. (przyczyna ekonomiczna) stanowiła wyłączny powód uzasad-
niający rozwiązanie stosunku pracy (w pojęciu art. 10 ust. 1 tej ustawy), mimo iż roz-
wiązanie ich stosunków pracy w określonym zakresie stanowiło także konsekwencję
odmówienia przyjęcia nowych warunków wynagrodzenia za pracę przez powódki.
Rozwiązanie stosunku pracy w następstwie wypowiedzenia warunków płacy, które
prowadziłoby do radykalnego obniżenia wynagrodzenia pracownika, mimo że pozo-
staje w związku z oświadczeniem pracownika o odmowie ich przyjęcia, jeżeli doko-
nane zostało z przyczyn wskazanych w art. 1 ustawy z 28 grudnia 1989 r., może być
uznane za dokonane wyłącznie z tych przyczyn (w pojęciu art. 10 ust. 1 ustawy z 28
7
grudnia 1989 r.) i uzasadniać jego roszczenie o odprawę pieniężną. W uzasadnieniu
kasacji podnoszona jest także kwestia dotycząca zmniejszenia zatrudnienia u strony
pozwanej. Tu również kwestionuje się ustalenia faktyczne, tym razem te, które do-
prowadziły do stwierdzenia, że u strony pozwanej w związku z dokonanymi wypo-
wiedzeniami warunków płacy powódek doszło do zmniejszenia zatrudnienia. Ponie-
waż także w tym wypadku brak jest w kasacji zarzutu o charakterze procesowym,
który w skuteczny prawnie sposób pod znakiem zapytania stawiałby te ustalenia,
Sąd Najwyższy również i w tym zakresie nie mógł wziąć pod rozwagę krytyki za-
skarżonego wyroku dokonanej w kasacji. Niezależnie od tego Sąd Najwyższy w ni-
niejszym składzie jest zdania, że – z jednej strony – (choć w art. 8 ustawy z 28 grud-
nia 1989 r. w sposób ogólny mówi się, że odprawa pieniężna przysługuje w razie
rozwiązania stosunku pracy z przyczyn, o których mowa w jej art. 1, bez zastrzeże-
nia, że musi nastąpić ono w trybie w niej przewidzianym) odprawa pieniężna przysłu-
guje w razie zwolnień grupowych oraz w przypadku rozwiązania stosunku pracy
zgodnie z wymaganiami art. 10 ust. 1 ustawy z 28 grudnia 1989 r. – z drugiej zaś
strony – że w kręgu wymagań wskazanych w art. 10 ust. 1 tej ustawy nie mieści się
„zmniejszenie zatrudnienia”, bo przepis ten odsyła do przyczyn (a nie do okoliczności
czy warunków) wymienionych w art. 1 ust. 1 (nie posłużono się też w nim formułą
„zmniejszenia zatrudnienia z przyczyn ekonomicznych lub w związku ze zmianami
organizacyjnymi, produkcyjnymi albo technologicznymi”), zaś w przepisie tym od-
różnia się przyczyny zmniejszenia zatrudnienia od samego zmniejszenia zatrudnie-
nia, co uzasadnia twierdzenie, iż pod pojęciem przyczyn (wymienionych w art. 1 ust.
1 ustawy z 28 grudnia 1989 r.) na tle art. 10 ust. 1 tej ustawy należy rozumieć wystą-
pienie przyczyn ekonomicznych lub związanych ze zmianami organizacyjnymi, pro-
dukcyjnymi albo technologicznymi, niezależnie od tego, czy w następstwie dokona-
nych zwolnień z pracy dochodzi do zmniejszenia zatrudnienia. Można by wprawdzie
uważać, że zmniejszenie zatrudnienia (zamiar redukcji zatrudnienia) jest ogólną
przyczyną zwolnień w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z 28 grudnia 1989 r. (zaś
względy ekonomiczne, organizacyjne, produkcyjne i technologiczne to przyczyny
bezpośrednie i bardziej szczegółowe) ale w art. 10 ust. 1 tej ustawy nie mówi się o
przyczynie lecz o przyczynach wymienionych w tym pierwszym przepisie. Ponadto
na tle art. 1 ust. 1 ustawy z 28 grudnia 1989 r. mało przemawia za tym, by „zmniej-
szenie zatrudnienia” miało być rozumiane jako przyczyna zwolnień, natomiast więcej
jest racji, by uważać, iż idzie w tym wypadku jedynie o skutek określonych przyczyn.
8
Z powyżej przytoczonych względów Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39312
KPC, orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================