Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 30 listopada 2000 r.
II UKN 99/00
Brak możliwości wykonywania pracy dotychczasowej nie jest wystar-
czający do stwierdzenia częściowej niezdolności do pracy w sytuacji, gdy jest
możliwe podjęcie innej pracy w tym samym zawodzie bez przekwalifikowania
lub przy pozytywnym rokowaniu co do możliwości przekwalifikowania zawo-
dowego.
Przewodniczący SSN Maria Tyszel, Sędziowie SN: Beata Gudowska (spra-
wozdawca), Andrzej Wasilewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 30 listopada 2000 r. sprawy z wniosku
Anny W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w Ł. o rentę z
tytułu niezdolności do pracy, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Łodzi z dnia 22 października 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Anna W., urodzona w dniu 24 lipca 1960 r., magister biologii, była w okresie
od 1 września 1985 r. do dnia 31 marca 1999 r. zatrudniona jako nauczycielka tego
przedmiotu (przyrody) w szkole podstawowej. Podczas czynności zawodowych, wią-
żących się między innymi z hodowlą drobnych gryzoni, miała kontakt z alergenami i
Wojewódzki Inspektor Sanitarny stwierdził u niej, jako chorobę zawodową, alergiczny
nieżyt błon śluzowych nosa (decyzja z dnia 2 lutego 1998 r.). Oddział Zakładu Ubez-
pieczeń Społecznych w Ł. ustalił, że choroba ta powoduje 10% uszczerbek na zdro-
wiu, lecz nie skutkuje niezdolnością do pracy w stopniu uzasadniającym przyznanie
renty (decyzja z dnia 20 kwietnia 1998 r.).
Sąd Wojewódzki w Łodzi, rozpoznając odwołanie w sprawie przyznania ubez-
pieczonej prawa do renty, uzyskał dowód z dwu opinii lekarskich. Jednej, o braku
ograniczenia zdolności do pracy z punktu widzenia pulmonologicznego (opinia z dnia
2
19 sierpnia 1998 r.), oraz z opinii laryngologicznej (z dnia 22 czerwca 1998 r.),
stwierdzającej, że ubezpieczona nie jest zdolna do pracy jako nauczyciel biologii lub
podobnej, w kontakcie ze zwierzętami oraz z narażeniem na środki drażniące jej
drogi oddechowe, przy zachowanej zdolności do pracy bez wymienionych alerge-
nów. Na podstawie opinii laryngologicznej Sąd Wojewódzki wyrokiem z dnia 30 listo-
pada 1998 r. zmienił zaskarżoną decyzję i ustalił, że Anna W. spełniła warunki okre-
ślone w art. 18 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach pieniężnych z ty-
tułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr
30, poz. 144 ze zm.) w związku z art. 23 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (w brzmieniu nadanym ustawą z
dnia 28 czerwca 1996 r. - Dz.U. Nr 100, poz. 461). Podstawę tego stwierdzenia sta-
nowiła ocena, że z powodu stanu zdrowia, uniemożliwiającego jej kontakt ze zwie-
rzętami oraz środkami drażniącymi drogi oddechowe, nie może pracować zgodnie “z
posiadanymi kwalifikacjami, w więc w zawodzie nauczycielki biologii”.
Od wyroku Sądu pierwszej instancji Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych złożył apelację, domagając się jego zmiany i oddalenia odwołania. W odpowie-
dzi na apelację ubezpieczona wnosiła o jej oddalenie twierdząc, że nie jest zdolna do
pracy w szkole, która obliguje ją do hodowli drobnych ssaków oraz prowadzenia do-
świadczeń z użyciem kwasów, zasad i formaliny.
Sąd drugiej instancji przeprowadził dowód z uzupełniającej, ustnej opinii bie-
głego otolaryngologa - alergologa, a następnie z opinii Instytutu Medycyny Pracy w Ł.
W opiniach tych uzyskał w zasadzie potwierdzenie poprzednich ocen, że Anna W.
może wykonywać każdą pracę zarobkową, w tym nauczycielki, jedynie pod warun-
kiem, że nie będzie miała kontaktu z alergenami. Opierając się natomiast na ustale-
niu, że nauczyciele biologii nie mają obowiązku prowadzenia hodowli zwierząt, gdyż
nie wynika on z programów nauczania w szkołach podstawowych i gimnazjach, Sąd
stwierdził, że ubezpieczona nie jest niezdolna do pracy w pojęciu art. 23 ust. 3
ustawy o z.e.p. w związku z art. 25 pkt 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świad-
czeniach pieniężnych z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych i nie na-
była prawa do renty przewidzianej tą ustawą. W konsekwencji wyrokiem z dnia 22
października 1999 r. Sąd Apelacyjny w Łodzi zmienił zaskarżony wyrok i oddalił od-
wołanie.
Kasację wniosła ubezpieczona. Oparła ją na podstawie naruszenia prawa
materialnego przez błędną wykładnię i niezastosowanie przepisu art. 18 ustawy wy-
3
padkowej, art. 23 ustawy o z.e.p., a także przepisów rozporządzeń Ministra Edukacji
Narodowej z dnia 15 lutego 1999 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia
ogólnego (Dz.U. Nr 14, poz. 129 ze zm.) oraz w sprawie warunków i trybu dopusz-
czania do użytku szkolnego programów nauczania i podręczników oraz zalecania
środków dydaktycznych (Dz.U. Nr 14, poz. 130 ze zm.). W ramach podstawy kasa-
cyjnej z art. 3931
pkt 2 KPC ubezpieczona wskazała na naruszenie art. 217 § 1 i 2
KPC oraz art. 222 § 1 KPC przez nieuwzględnienie wniosku o wezwanie na rozpra-
wę jednego z autorów opinii Instytutu; naruszenie art. 233 § 1 KPC przez przyjęcie, z
przekroczeniem zasad swobody oceny dowodów, że pomimo chorób zawodowych
jest zdolna do wykonywania zawodu, w którym jej kontakt z alergenami jest nieunik-
niony, jak też art. 385 i 386 § 1 KPC przez zmianę wyroku Sądu pierwszej instancji,
mimo braku podstaw do uwzględnienia apelacji. Skarżąca stwierdziła, że wszystkie
te uchybienia miały wpływ na rozstrzygnięcie, toteż domagała się uchylenia zaskar-
żonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyj-
nemu albo jego zmiany i oddalenia apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Renta na podstawie ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach pie-
niężnych z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych jest świadczeniem
przysługującym w związku z utratą (całkowitą lub częściową) zdolności do samo-
dzielnego uzyskiwania środków utrzymania. Nabycie więc prawa do tego świadcze-
nia wiąże się z niezdolnością do pracy, definiowaną w art. 23 ust. 1 ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40,
poz. 267 ze zm.) jako utrata możliwości wykonywania pracy zarobkowej z powodu
naruszenia sprawności organizmu bez rokowania odzyskania zdolności do pracy po
przekwalifikowaniu. Niezdolność ta może być całkowita lub częściowa, przy czym
częściowo niezdolną do pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdol-
ność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji.
W przytoczonej definicji zasadnicze znaczenie ma koniunkcja naruszenia
sprawności organizmu (element biologiczny) z niezdolnością do pracy oraz brakiem
możliwości przekwalifikowania się (element ekonomiczny). Nie wynika z niej jednak
jasno, co ustawodawca rozumie przez utratę zdolności do pracy zarobkowej zgodnej
z poziomem posiadanych kwalifikacji, zarówno gdy chodzi o utratę tej zdolności, jak
4
też jej odzyskanie po przekwalifikowaniu. W szczególności, czy jest to niezdolność
ogólna, czy zawodowa, a jeżeli zawodowa, to do którego zawodu należy ją odnosić.
W polskim prawie ubezpieczeń społecznych pojęcie niezdolności do pracy,
wiążące się z prawem do renty inwalidzkiej, określane było jako niezdolność zawo-
dowa, przy ocenie której brano pod uwagę przede wszystkim fachowe wykształcenie,
nabywane nie tylko teoretycznie, ale również przez dłuższe praktyczne wykonywanie
zawodu, zajęcie oraz przynależność zawodową (art. 22 rozporządzenia Prezydenta
Rzeczypospolitej z dnia 24 listopada 1927 r. o ubezpieczeniu pracowników umysło-
wych, Dz.U. Nr 106, poz. 91 ze zm.). W ustawie z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpie-
czeniu społecznym (Dz.U. Nr 51, poz. 396 ze zm.) wśród świadczeń udzielanych
przez Zakład Ubezpieczenia Emerytalnego Robotników na wypadek niezdolności do
zarobkowania ustawodawca posłużył się pojęciem inwalidy (art. 154 tej ustawy), w
którym brak odniesienia do wykonywanego dotychczas zawodu lub zajęcia; chodzi o
zdolność do zarobkowania przeciętną, statystyczną w sytuacji społecznej ubezpie-
czonego, a więc o zdolność do zarobienia tego, co zarabia w danej miejscowości
osoba pełna sil fizycznych i umysłowych, o podobnym wykształceniu i uzdolnieniu.
Przejęte zaś w dekrecie z dnia 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu
emerytalnym (Dz.U. z 1958 r. Nr 23, poz. 97) “inwalidztwo” ujęte zostało jako niezdol-
ność do wykonywania zatrudnienia, przy czym w określeniu inwalidztwa III grupy
zdolność do zarobkowania była odnoszona do zatrudnienia dotychczasowego. Tak
też przyjęto w art. 12 ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.), z tym jednak, że
za inwalidów III grupy były uważane osoby częściowo niezdolne do wykonywania
dotychczasowego zatrudnienia oraz do niego niezdolne całkowicie, jeżeli były zdolne
do wykonywania tylko innego zatrudnienia, niżej kwalifikowanego. W art. 23 -25
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich ro-
dzin (w brzmieniu pierwotnym - Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) inwalidztwo III grupy
definiowane było również jako inwalidztwo zawodowe, czyli niezdolność do wykony-
wania zatrudnienia dotychczasowego, pojmowanego jako najdłużej wykonywane w
ciągu ostatniego dziesięciolecia przed powstaniem inwalidztwa. W obowiązującej od
dnia 1 września 1997 r. ustawie z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych
ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 100,
poz.461) ustawodawca wprowadził istotną zmianę charakteru ryzyka niezdolności do
pracy, będącego wyrazem nowej aksjologii prawa rentowego. W definicji niezdolno-
5
ści do pracy dał wyraz powiązaniu prawa do renty z rzeczywistą utratą zdolności do
pracy lub znacznym jej ograniczeniem przy uwzględnieniu możliwości i sprawności
niezbędnych do dalszego zaangażowania w procesie pracy. Tym samym nie nawią-
zał do wcześniejszego określenia inwalidztwa jako niezdolności do wykonywania
dotychczasowego zatrudnienia, lecz do potencjalnej przydatności zawodowej. W
konsekwencji tych zmian, według art. 23 ustawy o z.e.p. w nowym brzmieniu o nie-
zdolności do pracy nie decyduje już biologiczny stan kalectwa lub choroby, nie mają-
cy wpływu na zdolność do pracy, lecz koniunkcja niezdolności do pracy z niezdolno-
ścią do przekwalifikowania się do innego zawodu. Możliwość przekwalifikowania za-
wodowego powoduje natomiast stwierdzenie braku przesłanki niezdolności do pracy i
prawa do renty z tytułu tej niezdolności, aczkolwiek warunkuje prawo do renty szko-
leniowej.
Dotychczas używane pojęcie niezdolności do wykonywania zatrudnienia zo-
stało zastąpione przez “niezdolność do wykonywania pracy zgodnej z poziomem po-
siadanych kwalifikacji”. Nie ma już więc uściślenia, do czego należy odnosić określe-
nie rodzaju i charakteru dotychczas wykonywanej pracy, bowiem chodzi o zdolność,
a więc potencjalną możliwość wykonywania zatrudnienia przy uwzględnieniu stopnia
naruszenia sprawności organizmu, możliwości przywrócenia niezbędnej sprawności
w drodze leczenia i rehabilitacji oraz celowości przekwalifikowania zawodowego z
uwagi na rodzaj i charakter dotychczas wykonywanej pracy, poziom wykształcenia,
wiek i predyspozycje psychofizyczne. W konsekwencji więc, brak możliwości wyko-
nywania pracy dotychczasowej nie jest wystarczający do stwierdzenia częściowej
niezdolności do pracy w sytuacji, gdy jest możliwe podjęcie innej pracy w swoim za-
wodzie, bez przekwalifikowania lub przy pozytywnym rokowaniu co do możliwości
przekwalifikowania zawodowego. Inaczej mówiąc, niezdolność do wykonywania
pracy dotychczasowej jest warunkiem koniecznym ustalenia prawa do renty z tytułu
niezdolności do pracy ale nie jest warunkiem wystarczającym, jeżeli wiek, poziom
wykształcenia i predyspozycje psychofizyczne usprawiedliwiają rokowanie, że mimo
upośledzenia organizmu możliwe jest podjęcie innej pracy w tym samym zawodzie
albo po przekwalifikowaniu zawodowym.
Odmienny pogląd prowadziłby do pomijania nowej treści art. 23 ust. 1 i 3 w
związku z art. 24 ust. 1 pkt 2 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich
rodzin, które Sąd Najwyższy w aktualnym wówczas stanie prawnym wykładał stwier-
dzając, że częściowa utrata zdolności do pracy zarobkowej nie jest równoznaczna z
6
niemożliwością wykonywania dotychczasowego zatrudnienia ale została ograniczona
do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji, oraz że dopiero konieczność
zmiany zawodu i brak rokowania odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowa-
niu stanowią podstawę do przyznania renty inwalidzkiej z tytułu częściowej niezdol-
ności do pracy (wyrok z dnia 25 listopada 1998 r., II UKN 326/98, OSNAPiUS 2000
nr 1, poz. 36; z dnia 10 czerwca 1999 r., II UKN 675/98, OSNAPiUS 2000 nr 16, poz.
624). W tym samym kierunku wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10
maja 2000 r., II UKN 533/99 (nie publikowanym), według którego w wypadku wystą-
pienia niezdolności do wykonywania dotychczasowej pracy, wymagającej szczegól-
nych predyspozycji zdrowotnych, przy zachowaniu zdolności do każdej innej pracy,
istnieje celowość przekwalifikowania w rozumieniu art. 24 ust. 1 pkt 2 ustawy o
z.e.p., zatem nie zachodzi przesłanka niezdolności do pracy.
Z tych wszystkich względów nie znajdują usprawiedliwienia zarzuty kasacji
odnoszące się do wykładni i zastosowania przepisu art. 23 ustawy o z.e.p. w związku
z art. 18 i 25 ustawy wypadkowej, albowiem kluczową w sprawie nie była - jak twier-
dzi skarżąca się - kwestia, czy będąc magistrem biologii jest niezdolna do pracy w
charakterze nauczycielki tego przedmiotu, wymagającej (lub nie) kontaktu z alerge-
nami, lecz czy alergiczny nieżyt błon śluzowych nosa wpływa na możliwość wykony-
wania przez nią pracy zgodnej z poziomem jej wykształcenia, wieku i predyspozycji
psychofizycznych. Sąd Apelacyjny stwierdził brak takiego wpływu, a w świetle prawi-
dłowych jego ustaleń, skarżąca - mimo uszkodzenia zdrowia - może w swoim zawo-
dzie, w którym osiągnęła najwyższe kwalifikacje, wykonywać każdą pracę, również
nauczycielską, i to bez przekwalifikowania zawodowego. Bezprzedmiotowe były za-
tem zarzuty, które koncentrowały się na brakach w udowodnieniu na podstawie pro-
gramów nauczania obowiązku prowadzenia przez nauczycieli biologii hodowli drob-
nych ssaków w pracowniach biologicznych, gdyż dotyczyły okoliczności nieistotnych
w sprawie.
Stwierdzenie braku uzasadnionych podstaw kasacji skutkuje jej oddaleniem
(art. 39312
KPC).
========================================