Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 stycznia 2001 r.
II UKN 177/00
Obowiązek zgłoszenia i opłacania składek na ubezpieczenie społeczne
pracownika skierowanego do pracy za granicą u pracodawcy zagranicznego na
podstawie umowy z jednostką kierującą, obciążał tę jednostkę do dnia 24
kwietnia 1995 r. (§ 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 17
grudnia 1991 r. w sprawie szczegółowych zasad nabywania uprawnień i trybu
wypłat zasiłków z ubezpieczenia społecznego obywatelom polskim w związku
z zatrudnieniem za granicą u pracodawców zagranicznych, Dz.U. Nr 122, poz.
543 w związku z art. 75 ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i prze-
ciwdziałaniu bezrobociu, Dz.U. z 1995 r. Nr 1, poz. 1; obecnie jednolity tekst:
Dz.U. z 2001 r. Nr 6, poz. 56 ze zm.).
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk,
Beata Gudowska (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 12 stycznia 2001 r. sprawy z wniosku
Haliny K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w G. o objęcie
ubezpieczeniem, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego
w Gdańsku z dnia 24 listopada 1999 r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok i poprzedzający go wyrok Sądu Okręgowego w
Gdańsku z dnia 14 stycznia 1999 r. [...] oraz decyzję Oddziału Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych w G. z dnia 12 marca 1998 r. [...] i ustalił, że Ryszard K. podlegał pra-
cowniczemu ubezpieczeniu społecznemu od dnia 20 marca 1995 r.,
zasądził od organu rentowego na rzecz ubezpieczonej kwotę 100 zł (sto) ty-
tułem kosztów postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 2 kwietnia 1998 r. Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
w G. wstrzymał rentę rodzinną przyznaną Halinie K. po mężu Ryszardzie, zmarłym w
2
dniu 13 października 1995 r. wskutek wypadku przy pracy na statku u zagranicznego
pracodawcy. Decyzja ta stanowiła konsekwencję wydania w dniu 12 marca 1998 r.
decyzji odmawiającej objęcia Ryszarda K. ubezpieczeniem społecznym w okresie od
1 sierpnia do 31 października 1995 r. Podstawą odmowy zaś było stwierdzenie, że
zmarły nie przystąpił do dobrowolnego ubezpieczenia w sposób uregulowany przepi-
sem § 2 ust. 4 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 31 marca
1995 r. w sprawie trybu dokonywania wpłat na Fundusz Pracy, opłacania składek na
ubezpieczenie społeczne oraz szczegółowych zasad nabywania uprawnień i trybu
wypłat zasiłków z ubezpieczenia społecznego obywatelom polskim zatrudnionym u
pracodawców zagranicznych (Dz.U. Nr 38, poz. 192), lecz został objęty ubezpiecze-
niem na skutek zgody Dyrektora Oddziału z dnia 8 lutego 1996 r. na opłacenie skła-
dek po jego śmierci przez żonę występującą o rentę rodzinną, następnie cofniętej.
Halina K. odwołała się od decyzji z dnia 12 marca 1998 r. podnosząc, że przy
zawarciu umowy zlecenia pośrednictwa z Morską Agencją “G.” w dniu 15 marca
1995 r. jej mąż nie mógł dobrowolnie przystąpić do ubezpieczenia społecznego, po-
nieważ z naruszeniem przepisu art. 42 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r.
o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz.U. z 1995 r. Nr 1, poz. 1) nie został
poinformowany o zmianie zasad realizacji ubezpieczenia i w swoim mniemaniu był
objęty ubezpieczeniem społecznym tak, jakby pracował w kraju.
Sąd Okręgowy w Gdańsku wyrokiem z dnia 14 stycznia 1999 r. odwołanie od-
dalił. Ustalił, że Ryszard K. w dniu 15 marca 1995 r. zawarł umowę zlecenia z Mors-
ką Agencją “G.”, spółką z o.o., jako jednostką kierującą do pracy za granicą. W wyni-
ku tego pośrednictwa zatrudnił się na okres siedmiu miesięcy od dnia 28 marca 1995
r. na statku “L.S.”. Sąd stwierdził, że w związku z pouczeniem wynikającym z treści
umowy oraz osobnego oświadczenia, mąż ubezpieczonej wiedział, iż okres zatrud-
nienia za granicą będzie zaliczony do okresów składowych tylko pod warunkiem
opłacenia przez niego składki na ubezpieczenie społeczne, a mimo to w czasie pracy
za granicą, trwającej do dnia jego zgonu w podróży morskiej, nie występował do Za-
kładu Ubezpieczeń Społecznych z wnioskiem o objęcie ubezpieczeniem społecznym.
W tym stanie faktycznym Sąd Okręgowy, stosując przepis art. 48 ustawy o z dnia 14
grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, stwierdził, że nie został
spełniony przewidziany w nim warunek opłacania składek na ubezpieczenie społecz-
ne, konieczny do nabycia prawa do świadczeń z tytułu wypadku przy pracy w trakcie
zatrudnienia obywatela polskiego za granicą u pracodawcy zagranicznego. Co wię-
3
cej, przyjął, że obowiązek ten zaniedbał sam pracownik, obciążony nim z mocy roz-
porządzenia z dnia 31 marca 1995 r. znajdującego zastosowanie w sprawie, przy
wykluczeniu zastosowania przepisów rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki So-
cjalnej z dnia 17 grudnia 1991 r. w sprawie szczegółowych zasad nabywania upraw-
nień i trybu wypłat zasiłków z ubezpieczenia społecznego obywatelom polskim w
związku z zatrudnieniem za granicą u pracodawców zagranicznych (Dz.U. Nr 122,
poz. 543), według których obowiązek składkowy ciążył na jednostce kierującej.
Ostatecznie, Sąd pierwszej instancji oddalił odwołanie wyrokiem z dnia 14 stycznia
1999 r.
Sąd Apelacyjny w Gdańsku wyrokiem z dnia 24 listopada 1999 r. oddalił ape-
lację ubezpieczonej. Uznał za prawidłowe ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instan-
cji i w całości podzielił stanowisko prawne skutkujące oddaleniem odwołania. Przyjął
za niesporną okoliczność, że zmarły mąż ubezpieczonej jako marynarz zatrudniony u
armatora zagranicznego nie podlegał dobrowolnemu ubezpieczeniu społecznemu.
Jednocześnie stwierdził brak ubezpieczenia na podstawie art. 1 ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40,
poz. 267 ze zm.), konstatując, że jest ona uzależnione od przystąpienia do ubezpie-
czenia i opłacenia składek przez pracownika. Sąd odrzucił sugerowany przez skar-
żącą pogląd, że do czasu wydania przepisów wykonawczych (rozporządzenia z dnia
24 kwietnia 1995 r.) ubezpieczenie nie miało charakteru dobrowolnego, mimo wejś-
cia w życie z dniem 1 stycznia 1995 r. przepisu art.48 ustawy o zatrudnieniu i prze-
ciwdziałaniu bezrobociu. W związku z tym nie uznał istnienia po stronie jednostki
kierującej, zawierającej umowę zlecenia w dniu 15 marca 1995 r., obowiązku zgło-
szenia do ubezpieczenia i opłacania składek, wynikającego z rozporządzenia z dnia
17 grudnia 1991 r., wydanego na podstawie delegacji wypływającej z poprzedniej
ustawy o zatrudnieniu i bezrobociu - z dnia 16 października 1991 r. (Dz.U. Nr 106,
poz. 457 ze zm.) jako sprzecznych z tą ustawą.
Kasacja ubezpieczonej oparta została na podstawie naruszenia prawa mate-
rialnego - § 2 rozporządzenia z dnia 17 grudnia 1991 r. przez odmowę jego zastoso-
wania, a w konsekwencji przyjęcie wynikającego z § 2 pkt 4 rozporządzenia z dnia
31 marca 1995 r. braku obowiązku jednostki kierującej zgłoszenia do ubezpieczenia
społecznego i opłacania składek na ubezpieczenie społeczne za pracownika, z któ-
rym zawarła w dniu 15 marca 1995 r. umowę o skierowanie do pracy za granicą u
pracodawcy zagranicznego.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 48 i 47 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i
przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz.U. z 1995 r. Nr 1, poz. 1 ze zm.), udokumentowane
okresy zatrudnienia obywateli polskich za granicą u pracodawców zagranicznych
zaliczane są do okresów pracy w Polsce w zakresie uprawnień pracowniczych pod
warunkiem opłacania składek na Fundusz Pracy, natomiast do okresów składkowych
w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, o
ubezpieczeniu społecznym oraz o świadczeniach pieniężnych z tytułu wypadków
przy pracy i chorób zawodowych, pod warunkiem opłacania składek na ubezpiecze-
nie społeczne. Okres zatrudnienia obywateli polskich za granicą jest traktowany jak
okres zatrudnienia w Polsce od dnia zawiadomienia właściwego terytorialnie woje-
wódzkiego urzędu pracy o podjęciu pracy za granicą i przystąpienia do płatności
składki na Fundusz Pracy w wysokości 12% przeciętnego wynagrodzenia za każdy
miesiąc tego zatrudnienia oraz zawiadomienia właściwego terytorialnie oddziału Za-
kładu Ubezpieczeń Społecznych o podjęciu pracy za granicą i przystąpienia do opła-
cania składki na ubezpieczenie społeczne w wysokości ustalonej jak dla pracowni-
ków w kraju od zadeklarowanej kwoty, nie niższej jednak od przeciętnego wynagro-
dzenia. Jednostka kierująca ma obowiązek poinformować osobę kierowaną do pracy
za granicą o przysługujących jej uprawnieniach odnośnie do zaliczalności okresu
pracy za granicą. Tryb dokonywania wpłat na Fundusz Pracy oraz opłacania składek
na ubezpieczenie społeczne przewidzianych w ustawie został ustalony w rozporzą-
dzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej, wydanym w wykonaniu delegacji z art. 49
ust. 1 pkt 2 wymienionej ustawy (w brzmieniu ówcześnie obowiązującym), które po-
chodzi z dnia 31 marca 1995 i obowiązuje od dnia 25 kwietnia 1995 r. Minister po-
stanowił w nim (§ 29), że obywatel polski, zatrudniony za granicą na podstawie
umowy zawartej bezpośrednio lub za pośrednictwem jednostki kierującej z praco-
dawcą zagranicznym, zawiadamia oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, właś-
ciwy ze względu na miejsce zamieszkania w Polsce, o przystąpieniu do opłacania
składki, i począwszy od tego miesiąca opłaca składkę na ubezpieczenie społeczne.
Przed wejściem w życie rozporządzenia z dnia 31 marca 1995 r. kwestia opła-
cania składek w kraju z tytułu ubezpieczenia za granicą uregulowana była rozporzą-
dzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 17 grudnia 1991 r. w sprawie
5
szczegółowych zasad nabywania uprawnień i trybu wypłat zasiłków z ubezpieczenia
społecznego obywatelom polskim w związku z zatrudnieniem za granicą u praco-
dawców zagranicznych (Dz.U. Nr 122, poz. 543), wydanym na podstawie art. 49 ust.
1 pkt 2 ustawy z dnia 16 października 1991 r. o zatrudnieniu i bezrobociu (Dz.U. Nr
106, poz. 457, z 1992 r. Nr 21 ze zm.). Według § 2 tego rozporządzenia, zgłoszenia
do ubezpieczenia społecznego i opłacania składek dokonywała jednostka kierująca
w trybie i terminach określonych dla opłacania składek na ubezpieczenie społeczne
pracowników.
Na tle stanu faktycznego niniejszej sprawy, w której spór sprowadza się do
oceny podlegania ubezpieczeniu przez męża ubezpieczonej w czasie jego pracy za
granicą u pracodawcy zagranicznego, zasadnicze znaczenie ma nie ustawowa
zmiana sposobu ubezpieczenia z obowiązkowego na dobrowolne, lecz ustalenie jaki
przepis regulował tryb opłacania składek na ubezpieczenie społeczne w dacie za-
warcia umowy zlecenia między Ryszardem K. a Morską Agencją “G.” sp. z o.o. (w
dniu 15 marca 1995 r.). Sąd drugiej instancji, przyjmując jako podstawę unormowa-
nia warunków ubezpieczenia społecznego rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 31 marca 1995 r., nie dostrzegł, że zostało ono wydane już po za-
warciu umowy o zatrudnienie za granicą i obowiązuje od dnia 25 kwietnia 1995 r.,
bez mocy wstecznej, a więc nie znajduje zastosowania w sprawie. Przed jego wej-
ściem w życie tryb opłacania składek na ubezpieczenie społeczne, w wypadkach
objętych sporem, był regulowany w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej
z dnia 17 grudnia 1991 r. Rozporządzenie to jednak - jak trafnie dostrzegł Sąd Ape-
lacyjny - zachowało po dniu 1 stycznia 1995 r. moc obowiązującą pod warunkiem
niesprzeczności z ustawą o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (art. 75
ustawy). Obowiązywanie tego rozporządzenia pod rządem ustawy o zatrudnieniu i
przeciwdziałaniu bezrobociu przyjmował Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
w komunikacie z dnia 30 maja 1995 r. (Dz.Urz. ZUS Nr 5, poz. 19), lecz Sąd Apela-
cyjny odmówił jego zastosowania, stwierdzając sprzeczność tego aktu prawnego z
ustawą o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu. Twierdzenie to nie jest trafne.
Sąd drugiej instancji, podnosząc, że przepis art. 49 ustawy o zatrudnieniu i przeciw-
działaniu bezrobociu dopuszcza wyłącznie ubezpieczenie dobrowolne z tytułu wyko-
nywania zatrudnienia za granicą u pracodawcy zagranicznego, pominął, że jego
treść ogranicza się do upoważnienia ministra właściwego do spraw pracy do określe-
nia w drodze rozporządzenia trybu dokonywania wpłat na ubezpieczenie społeczne
6
(ust. 1). Należy zauważyć również, że wymieniona ustawa nie wskazuje podmiotu
zobowiązanego do opłacania składek, przy czym w art. 48, w sposób zasadniczo nie
odbiegający od poprzedniego uregulowania (w art. 48 ustawy o zatrudnieniu i bezro-
bociu), uzależnia zaliczenie takiego okresu zatrudnienia od opłacenia składek w Pol-
sce. Dlatego też ustawa ta nie pozostaje w opozycji do wydanego na podstawie po-
przedniej ustawy rozporządzenia wykonawczego. W oczywistej sprzeczności pozo-
stają względem siebie tylko rozporządzenia wykonawcze wydane na podstawie
omawianych ustaw. Obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie społeczne wy-
nika z aktów prawnych określających podmioty stosunku publicznoprawnego, jaki
łączy je z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, co oznacza, że nie może być do-
wolnie modyfikowany. Dotyczy to również określenia podmiotów obowiązanych do
płacenia składek na ubezpieczenia społeczne. Należy więc przyjąć, że obowiązek
zgłoszenia i opłacania składki na ubezpieczenie społeczne pracownika skierowanego
do pracy za granicą u pracodawcy zagranicznego na podstawie umowy z jednostką
kierującą obciążał tę jednostkę do dnia 24 kwietnia 1995 r. na podstawie § 2 rozpo-
rządzenia z dnia 17 grudnia 1991 r. w związku z art. 75 ustawy z dnia 14 grudnia
1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu - do czasu wejścia w życie roz-
porządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 31 marca 1995 r. Do tego dnia
pracownik, za którego składka była opłacana, nie przystępował do ubezpieczenia
społecznego, lecz był nim objęty z mocy prawa jako zatrudniony w trybie art. 47 ust.
2 ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu. Dopiero po zmianie zasad
opłacania składek w związku z wydaniem rozporządzenia z marca 1995 r. możliwe i
konieczne stało się odpowiednie pouczenie pracownika zawierającego umowę zle-
cenie i uzyskanie jego decyzji co do kontynuacji ubezpieczenia. Takiego obowiązku
wobec Ryszarda K. jednostka kierująca nie dopełniła, albowiem zasadniczą wątpli-
wość budzi fakt przytoczenia przez nią w pouczeniu o dobrowolnym ubezpieczeniu z
dnia 15 marca 1995 r. treści przepisów rozporządzenia w tej dacie jeszcze nie wyda-
nego.
Wymaga również podkreślenia, że po odmowie zastosowania przepisów roz-
porządzenia z dnia 17 grudnia 1991 r. nie mogło - choć tak przyjął Sąd Apelacyjny -
nastąpić zastosowanie przepisów rozporządzenia wydanego w dniu 31 marca 1995
r. W takim wypadku poszukiwanie regulacji, według której miałyby być opłacane
składki w okresie od dnia 1 stycznia do 25 kwietnia 1995 r. napotykałoby na stwier-
dzenie luki w prawie, bez możliwości wypełnienia jej w drodze analogii, albowiem w
7
najbardziej zbliżonym materią rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 29 stycznia
1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie spo-
łeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świad-
czeń z ubezpieczenia społecznego (jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 68, poz. 330
ze zm.) brak przepisu dotyczącego opłacania składek z tytułu zatrudnienia za grani-
cą.
Mając to wszystko na względzie, Sąd Najwyższy ocenił, że podniesiona w ka-
sacji podstawa naruszenia przepisów prawa materialnego przez zastosowanie prze-
pisu nie obowiązującego w dacie nawiązania stosunku zlecenia zatrudnienia za gra-
nicą, a nawet w dacie podjęcia tego zatrudnienia, jest usprawiedliwiona.
W związku z tym Sąd Najwyższy - na podstawie art. 39315
KPC w brzmieniu
sprzed dnia 1 lipca 2000 r. - zmienił zaskarżony wyrok ustalając pozostawanie Ry-
szarda K. w ubezpieczeniu społecznym w czasie jego pracy za granicą u pracodaw-
cy zagranicznego. Orzeczenie o zwrocie kosztów postępowania wynika z art. 98
KPC.
========================================