Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 16 lutego 2001 r., IV CKN 244/00
Ocena, czy ustalenie treści stosunku zobowiązaniowego lub jego celu
jest dopuszczalne w odniesieniu do zagadnień, które ustawa normuje w
sposób imperatywny, musi opierać się na konkretnych przepisach ustawy
(art. 3531
k.c.).
Przewodniczący: Sędzia SN Gerard Bieniek
Sędziowie SN: Iwona Koper (sprawozdawca), Zbigniew Strus
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 16 lutego 2001 r. na rozprawie sprawy
z powództwa Wiesława B. przeciwko Bogdanowi T. o zapłatę, na skutek kasacji
pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 26 maja 1998 r.,
oddalił kasację i zasądził od pozwanego na rzecz powoda koszty
postępowania kasacyjnego w kwocie 1500 zł.
Uzasadnienie
Sąd Wojewódzki w Białymstoku w uwzględnieniu powództwa Wiesława B.
zasądził na jego rzecz od pozwanego Bogdana T. kwotę 51 259,36 zł z ustawowymi
odsetkami, przyjmując za podstawę wyroku następujące ustalenia i wnioski.
Strony łączyła umowa z dnia 1 października 1994 r., w której pozwany,
prowadzący firmę „G.C.K.”, zobowiązał się do kompleksowej komputeryzacji firmy
handlowej powoda „B.”. Umowa ta została wykonana i strony dokonały
wynikających z niej rozliczeń. W dniu 25 listopada 1994 r. strony zawarły kolejną
umowę, dotyczącą tego samego przedmiotu, na okres pięciu lat z zastrzeżeniem,
że nie podlega ona rozwiązaniu. Na poczet jej wykonania powód przekazał
pozwanemu zaliczkę w kwocie 337 500 000 zł przed denominacją, pomniejszoną
następnie (po rozliczeniu wykonanych usług) do kwoty 256 500 000 zł przed
denominacją.
W dniu 22 marca 1995 r. strony zawarły umowę pożyczki, na podstawie której
powód pożyczył pozwanemu kwotę stanowiącą równowartość 10 300 dolarów
amerykańskich, z terminem zwrotu do dnia 30 grudnia 1995 r.
Wobec nieprzystąpienia przez pozwanego do realizacji umowy
o komputeryzację, powód wypowiedział ją pismem z dnia 31 października 1996 r.
i zażądał rozliczenia się z zaliczki oraz zwrotu pożyczki. Wypowiedzenie było
skuteczne i dopuszczalne, albowiem postanowienie zawartej na czas oznaczony
umowy, zakazujące jej rozwiązania, było w świetle art. 746 § 3 k.c. nieważne.
Pozwany jest więc zobowiązany na podstawie art. 410 § 2 k.c. zwrócić powodowi
zaliczkę w kwocie 25 650,00 zł, a stosownie do art. 720 k.c. zwrócić zaciągniętą
pożyczkę w kwocie 25 659,36 zł, stanowiącej równowartość 10 300 dolarów
amerykańskich na dzień 30 grudnia 1995 r.
Wyrokiem z dnia 26 maja 1998 r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku oddalił
apelacje pozwanego, podzielając ustalenia faktyczne oraz ocenę prawną sądu
pierwszej instancji. Za nieuzasadniony uznał zarzut skarżącego nieważności
postępowania przed Sądem Wojewódzkim.
W kasacji pozwany zarzucił naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 378
§ 2 i art. 379 pkt 2 w związku z art. 97 § 1 i 2 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c. przez
nieuwzględnienie zarzutu nieważności postępowania, na skutek przyjęcia, że
powód na etapie postępowania apelacyjnego uzupełnił braki w zakresie wadliwego
umocowania pełnomocnika, oraz art. 385 k.p.c. przez oddalenie apelacji, mimo
nierozpoznania przez Sąd pierwszej instancji istoty sprawy, to jest „charakteru
łączącej strony umowy z dnia 25 listopada 1994 r., skuteczności jej wypowiedzenia,
istoty umowy pożyczki, skuteczności wezwania, następstw braku wskazówek z art.
5 k.p.c.”, które to uchybienia miały istotny wpływ na jej wynik sprawy. W ramach
podstawy naruszenia przepisów prawa materialnego podniósł natomiast zarzut
naruszenia art. 3531
pkt 1 k.c. przez błędną jego wykładnię i uznanie, że strony nie
mogły określić wzajemnych zobowiązań i praw w umowie z dnia 25 listopada
1994 r., że powód mógł wypowiedzieć tę umowę.
Skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego
go wyroku Sadu Wojewódzkiego i przekazania sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania z uwzględnieniem.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Brak należytego umocowania pełnomocnika strony prowadzi na podstawie art.
379 pkt 2 k.p.c. do nieważności postępowania, jeżeli w jego następstwie doszło do
istotnego naruszenia praw procesowych strony. Z punktu widzenia interesów
pozwanego bez znaczenia jest brak w zakresie reprezentacji po stronie powoda, co
wyłącza możliwość oparcia jego kasacji na podstawie naruszenia z tej przyczyny
przepisu art. 379 pkt 2 k.p.c. (tak również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 marca
1999 r., III CKN 209/98, nie publ.).
Ubocznie więc pozostaje stwierdzić, że Sad Najwyższy w obecnym składzie
nie znajduje racji jurydycznych uzasadniających odstąpienie od poglądu
wyrażonego w uchwale Sadu Najwyższego z dnia 18 września 1992 r., III CZP
112/92 (OSNC 1993, nr 5, poz. 75), w myśl której potwierdzenie przez stronę
w sądzie drugiej instancji (wówczas rewizyjnym) czynności procesowych
dokonanych w toku dotychczasowego postępowania przez osobę, która nie mogła
być pełnomocnikiem procesowym strony, wyłącza możliwość przyjęcia nieważności
postępowania na tej podstawie, że pełnomocnik nie był należycie umocowany. Racji
takich nie dostarcza uzasadnienie omawianego zarzutu kasacji, ograniczające się
do stwierdzenia, że wskazana uchwała nie może odnosić się do postępowania
apelacyjnego. Nie wynikają one także z treści art. 97 k.p.c. i art. 391 k.p.c., na które
powołał się skarżący.
Pojęcie ”istoty sprawy”, którego używa przepis art. 378 § 2 k.p.c. w jego
brzmieniu sprzed zmiany dokonanej ustawą z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie
ustawy kodeks postępowania cywilnego...(Dz.U. Nr 48, poz. 554), dotyczy jej
aspektu materialnego i jedynie w tej płaszczyźnie może być oceniane przez sąd
apelacyjny dochowanie wymogu rozpoznania istoty sprawy. Jej nierozpoznanie
zachodzić będzie wówczas, gdy sąd pierwszej instancji nie zbadał podstawy
materialnej pozwu, jak też skierowanych przeciwko niej zarzutów merytorycznych
i w swoim rozstrzygnięciu nie odniósł się do tego, co było przedmiotem sprawy.
Nie można natomiast przypisać sądowi zarzutu nierozpoznania istoty sprawy z tej
przyczyny, że rozstrzygające o jej przedmiocie orzeczenie nie spełnia oczekiwań
strony, jak również z powodu popełnionych przez sąd uchybień procesowych.
Z powyższych względów nie może być uznana za usprawiedliwioną podstawa
kasacji oparta na zarzucie bezzasadnego oddalenia apelacji, mimo nierozpoznania
przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy, w sytuacji, gdy skarżący wywiódł je z
błędów w zakresie oceny prawnej ustalonego stanu faktycznego oraz naruszenia
przepisu art. 5 k p c.
Przepis art. 3531
k.c. wyraża obowiązującą w prawie zobowiązaniowym
zasadę wolności umów. Zasada ta doznaje ograniczeń w zakresie treści i celu
umowy ze względu na właściwość (naturę) stosunku prawnego, ustawę oraz
zasady współżycia społecznego, z którymi nie mogą one pozostawać
w sprzeczności. Ze względu na te ograniczenia, niedopuszczalne jest takie
ukształtowanie przez strony treści stosunku zobowiązaniowego lub jego celu, które
prowadziłoby do naruszenia przepisów ustawowych o charakterze iuris cogentis.
Podstawę oceny, czy strony przy ukształtowaniu treści stosunku zobowiązaniowego
nie przekroczyły dozwolonej swobody umów, co do kwestii regulowanych
dyspozytywnie, stanowi przepis art. 3531
k.c., mający charakter ogólnej normy
kompetencyjnej. Ocena, czy ustalenie treści stosunku zobowiązaniowego lub jego
celu jest dopuszczalne w odniesieniu do zagadnień, które ustawa normuje
w sposób imperatywny, musi opierać się na konkretnych przepisach ustawy.
Trafnie więc w przedmiotowej sprawie sąd apelacyjny – podzielając w tym
względzie stanowisko sądu pierwszej instancji – rozpatrywał zagadnienie swobody
umów w kontekście treści art. 746 § 3 k.c., zawierającego dyspozycję, której
zastosowanie nie może być wolą stron wyłączone ani ograniczone.
Naruszenie prawa materialnego może stanowić podstawę kasacji, jeżeli
pozostaje w bezpośrednim związku z wynikiem sprawy. Wywodzący się z niej
zarzut naruszenia konkretnego przepisu może prowadzić do uwzględnienia kasacji,
gdy miało ono wpływ na rozstrzygnięcie, to jest jeśli w następstwie błędnej wykładni
tego przepisu lub jego niewłaściwego zastosowania zaskarżone orzeczenie nie
odpowiada prawu. Nie można zatem skutecznie powoływać się w kasacji na
naruszenie przepisu prawa materialnego, który nie był oraz nie mógł być podstawą
rozstrzygnięcia. W przedstawionym stanie rzeczy nie może odnieść skutku,
wywodzący się z podstawy naruszenia prawa materialnego, zarzut naruszenia
przez Sad Apelacyjny przepisu art. 3531
k.c.
Przedstawiony stan rzeczy uzasadnia oddalenie kasacji, stosownie do art.
39312
k.p.c. w związku z art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie
ustawy kodeks postępowania cywilnego... (Dz.U. Nr 48, poz. 554). Orzeczenie o
kosztach postępowania kasacyjnego znajduje podstawę w przepisach art. 99 § 1 i 3
w związku z art. 39319
i 391 k.p.c. w jego poprzednim brzmieniu.