Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 marca 2001 r.
I PKN 284/00
Główny księgowy jest osobą zarządzającą zakładem pracy w imieniu
pracodawcy w rozumieniu art. 24126
§ 2 KP, a zatem układ zbiorowy nie może
określać zasad jego wynagradzania, co nie dotyczy jednak odpraw emerytal-
nych.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza (sprawozdawca), Sędziowie
SN: Katarzyna Gonera, Józef Iwulski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 7 marca 2001 r. sprawy z powództwa
Tadeusza K. przeciwko Zakładom Wyrobów Powlekanych „S.” S.A. w P. o zapłatę,
na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 31
grudnia 1999 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Rzeszowie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Przemyślu wyrokiem
z dnia 15 lipca 1999 r. zasądził na rzecz Tadeusza K. od Zakładów Wyrobów Powle-
kanych „S.” S.A. w P. kwotę 35.688 zł tytułem odprawy emerytalnej.
Sąd ten ustalił, że powód został zatrudniony w Zakładach „S.” 15 czerwca
1991 r. Dyrektor powołał go na stanowisko głównego księgowego na podstawie art.
44 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (jednolity
tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 18, poz. 80 ze zm.). W akcie powołania określone zostały
warunki, na jakich powód będzie świadczył pracę. Niezależnie od tego, 18 czerwca
1991 r. zawarta została umowa o pracę między stronami, w której zagwarantowano
powodowi wynagrodzenie płatne w sposób i na warunkach przewidzianych w ukła-
dzie zbiorowym pracowników przemysłu lekkiego oraz zakładowym systemie wyna-
2
gradzania. W wyniku przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego Zakładów Wy-
robów Powlekanych „S.” w P. powstała spółka prawa handlowego - Zakłady Wyro-
bów Powlekanych „S.” Spółka Akcyjna. Wpisana ona została do rejestru handlowego
postanowieniem Sądu Rejonowego w Przemyślu z dnia 24 lipca 1992 r. Powód zo-
stał zatrudniony przez jej Radę Nadzorczą na stanowisku wiceprezesa Zarządu -
głównego księgowego. W umowie o pracę zawartej 18 września 1992 r. zagwaran-
towano powodowi wynagrodzenie za pracę, płatne z dołu, na warunkach określonych
przez Radę. Zgodnie z uchwałą Rady Nadzorczej [...] z 18 września 1992 r. wyna-
grodzenie to miało składać się z części stałej w wysokości czterokrotnej średniej
płacy zakładowej brutto łącznie z wypłatami z zysku z miesiąca poprzedniego oraz
części ruchomej, tzw. tantiemy, w wysokości 2,5 % zysku netto, nie więcej niż 400
milionów starych złotych, przy czym Prezes Zarządu miał otrzymywać 50% przypa-
dającej kwoty, pozostałą część mieli otrzymywać członkowie Zarządu według propo-
zycji Prezesa, po zatwierdzeniu przez Radę Nadzorczą. W aktach osobowych powo-
da znajduje się ponadto druga umowa o pracę z 1 sierpnia 1992 r., której odbiór po-
wód pokwitował 5 kwietnia 1995 r. Wynika z niej, że powód został zatrudniony w peł-
nym wymiarze czasu pracy, na czas nieokreślony, powierzono mu obowiązki wice-
prezesa Zarządu Spółki i głównego księgowego. Zgodnie z tą umową, mogła ona
zostać rozwiązana za trzymiesięcznym wypowiedzeniem w razie wygaśnięcia man-
datu członka Zarządu lub odwołania ze stanowiska z innych przyczyn niż określone
w art. 52 lub 53 KP. Uchwałą Rady Nadzorczej z 15 kwietnia 1994 r. powód został
powołany na członka Zarządu Spółki, a uchwałą Rady z 23 lipca 1994 r. zmieniono
zasady wynagradzania członków Zarządu. Od 1 lipca 1992 r. powód miał otrzymy-
wać stałą część wynagrodzenia oraz premię. Na wniosek Prezesa Zarządu Spółki
Rada Nadzorcza podjęła uchwałę o odwołaniu powoda z funkcji członka Zarządu z
dniem 12 stycznia 1998 r. Stosunek pracy nie został jednak rozwiązany. Powód
nadal wykonywał obowiązki głównego księgowego i otrzymywał wynagrodzenie w
takiej wysokości, jak poprzednio (5.948 zł), mimo że warunki zatrudnienia nie zostały
potwierdzone na piśmie. Powód nabył uprawnienia do świadczeń przewidzianych w
zakładowym układzie zbiorowym pracy, czego dowodem jest wypłacenie mu 1 lutego
1998 r. nagrody jubileuszowej za 45 lat pracy w kwocie 49.704 zł. Od końca maja do
połowy grudnia 1998 r. powód korzystał ze zwolnienia lekarskiego. Pismem z 14
grudnia 1998 r. strona pozwana reprezentowana przez Prezesa i Wiceprezesa Za-
rządu wypowiedziała powodowi umowę o pracę zawartą 15 czerwca 1991 r. z za-
3
chowaniem trzymiesięcznego okresu wypowiedzenia, ze skutkiem na 31 marca 1999
r. Przyczyną wypowiedzenia było osiągnięcie przez powoda wieku emerytalnego i
długotrwała nieobecność w pracy.
Zakładowe organizacje związkowe zawarły 1 lipca 1995 r. z Zarządem pozwa-
nej Spółki zakładowy układ zbiorowy pracy. Zgodnie z art. 2 pkt 3 zasady jego sto-
sowania wobec członków Zarządu reguluje uchwała Rady Nadzorczej. Na mocy
protokołu dodatkowego (wpisanego do rejestru zakładowych układów zbiorowych
pracy 11 grudnia 1998 r.) wprowadzono do układu art. 38a o treści: „Łączna wyso-
kość nagród jubileuszowych i odpraw emerytalno-rentowych dla jednego pracownika
nie może przekroczyć w przeciągu 2-ch lat kalendarzowych kwoty 20.000 zł brutto, w
każdym jednak przypadku pracownik odchodzący na emeryturę lub rentę otrzyma
odprawę emerytalno-rentową określoną w art. 92.1 k.p.” Powodem tej zmiany była
zła sytuacja finansowa pozwanej. Zakład pracy nie dokonał wypowiedzeń zmieniają-
cych warunki płacy ani powodowi, ani pozostałym pracownikom. Nowe zasady miały
być uwzględniane przy ustalaniu wysokości świadczeń należnych po dacie rejestracji
protokołu dodatkowego. Sygnatariusze układu byli zgodni co do tego, że należy brać
pod uwagę także wypłaty dokonane przed 11 grudnia 1998 r. Strona pozwana wy-
płaciła powodowi odprawę emerytalno - rentową w wysokości jednomiesięcznego
wynagrodzenia (5.948 zł).
Zdaniem Sądu Okręgowego, roszczenie powoda zasługuje na uwzględnienie,
ponieważ pracodawca nie dokonał wypowiedzenia mu warunków płacy po wejściu w
życie protokołu dodatkowego do zakładowego układu zbiorowego pracy (art. 21413
§
2 KP).
Strona pozwana wniosła apelację od tego wyroku. Po jej rozpoznaniu Sąd
Apelacyjny w Rzeszowie zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo. Sąd drugiej
instancji podkreślił, że do powoda, jako wiceprezesa Zarządu Spółki - głównego
księgowego, czyli osoby zarządzającej zakładem pracy w imieniu pracodawcy nie
mają zastosowania zasady wynagradzania określone w zakładowym układzie zbio-
rowym pracy, w tym również art. 38 dotyczący odprawy emerytalnej. Sąd powołał się
przy tym na art. 24126
§ 2 KP, zgodnie z którym układ zbiorowy pracy nie może okre-
ślać zasad wynagradzania osób zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem
pracy. Przepisowi temu odpowiada art. 2 układu zbiorowego obowiązującego u
strony pozwanej, który stanowi, że nie obejmuje on członków Zarządu, gdyż zasady
wynagradzania członków Zarządu określa Rada Nadzorcza. Sytuacji tej nie zmieniło
4
odwołanie powoda ze stanowiska wiceprezesa Zarządu z dniem 12 stycznia 1998 r.,
ponieważ warunki płacy powoda nie uległy zmianie aż do czasu rozwiązania umowy
o pracę, co w związku z chorobą powoda nastąpiło 31 marca 1999 r. Powód nie na-
był prawa do świadczeń przewidzianych w zakładowym układzie zbiorowym pracy
nie tylko wówczas, gdy był członkiem Zarządu Spółki, ale nie nabył ich z chwilą od-
wołania, skoro aż do rozwiązania umowy o pracę i przejścia na emeryturę otrzymy-
wał wynagrodzenie jako odwołany członek Zarządu Spółki w dotychczasowej wyso-
kości ustalonej przez Radę Nadzorczą. Rada Nadzorcza nie ustaliła dla członków
Zarządu wymiaru odprawy emerytalnej, w związku z czym powód jest uprawniony
jedynie do odprawy przewidzianej w art. 921
KP w wysokości jednomiesięcznego wy-
nagrodzenia. Taką odprawę otrzymał.
Powód wniósł kasację od tego wyroku, podnosząc zarzut naruszenia prawa
materialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 921
KP. Sąd Apelacyjny dopuścił
się błędu w subsumcji, stosując jako podstawę rozstrzygnięcia ten przepis. Przepis
art. 24126
§ 2 KP ani żaden inny nie zawiera definicji osoby zarządzającej zakładem
pracy. Stanowisko głównego księgowego było zaliczone do stanowisk objętych ukła-
dem obowiązującym u strony pozwanej. Status osoby zarządzającej zakładem po-
wód miał tylko w okresie pełnienia funkcji członka Zarządu, czyli do 12 stycznia 1998
r. Z chwilą odwołania przestała istnieć przesłanka wyłączenia go spod działania
przepisów układu. Nie ma znaczenia fakt, że otrzymywał nadal wynagrodzenie takie,
jak członek Zarządu. Gdyby Rada Nadzorcza uchwaliła odprawy emerytalne dla
członków Zarządu, powód po odwołaniu nie otrzymałby jej. Powód otrzymał nato-
miast po odwołaniu nagrodę jubileuszową według zasad określonych w układzie
zbiorowym. Strona pozwana uznała zatem, że powód jest objęty postanowieniami
układu. Kasacja zawiera wniosek o „uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyj-
nego w Rzeszowie z dnia 31 grudnia 1999 r. i oddalenie apelacji strony pozwanej”
względnie o przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 921
KP przez jego błędne zastosowanie okazał się
słuszny, aczkolwiek z innych przyczyn niż wskazane w uzasadnieniu kasacji. Przepis
ten został zastosowany jako odpowiednia do sytuacji powoda podstawa wypłacenia
5
odprawy emerytalnej na skutek przyjęcia poglądu o nieobjęciu go postanowieniami
zakładowego układu zbiorowego pracy dotyczącymi odprawy. Pogląd ten, stanowią-
cy przesłankę zaskarżonego rozstrzygnięcia, nie może być zaakceptowany. Inter-
pretacja przepisu art. 24126
§ 2 KP ma kluczowe znaczenie dla ustalenia, na jakiej
podstawie prawnej powinna być wypłacona powodowi odprawa emerytalna. Inter-
pretacja tego przepisu nastręcza poważne trudności. Wiążą się one zarówno z usta-
leniem podmiotowego, jak i przedmiotowego zakresu wyłączenia spod regulacji ukła-
dowej wynikającego z tego przepisu. Przy dokonywaniu wykładni trzeba mieć przy
tym na uwadze, że jest to norma o charakterze wyjątku od zasady powszechności
regulacji układowej wynikającej z art. 239 § 1 KP, zgodnie z którym układ zawiera się
dla wszystkich pracowników zatrudnionych przez pracodawców objętych jego posta-
nowieniami, chyba że strony w układzie postanowią inaczej. Wyjątek od tej zasady
uregulowany w art. 24126
§ 2 KP sprowadza się do zakazu określania w układzie za-
kładowym zasad wynagradzania osób zarządzających w imieniu pracodawcy zakła-
dem pracy. Ścisła wykładnia tego przepisu, stosowna dla interpretacji norm o cha-
rakterze wyjątku jest trudna z uwagi na użyte w nim niezdefiniowane określenia: „za-
sady wynagradzania” i „osoby zarządzające”. Zdaniem Sądu Najwyższego do osób
zarządzających należy zaliczyć głównych księgowych, bez względu na to, czy praca
na tym stanowisku połączona jest z pełnieniem innej funkcji w strukturach zarządza-
nia zakładem pracy, na przykład z funkcją zastępcy dyrektora, czy tak, jak to miało
miejsce w rozpoznawanej sprawie, z funkcją członka zarządu spółki kapitałowej.
Główny księgowy ma rzeczywisty wpływ na zarządzanie zakładem pracy, w potocz-
nym rozumieniu z pewnością jest osobą zarządzającą. Za pożądane należy uznać,
by wykładnia przepisów prawnych nie odbiegała - co do zasady - od naturalnego ro-
zumienia użytych zwrotów. Przy zastosowaniu wykładni językowej trzeba mieć też na
uwadze, że brak jest podstaw do utożsamiania określenia osób zarządzających za-
kładem pracy z osobami uprawnionymi do składania oświadczeń woli w imieniu
osoby prawnej, a do tego sprowadzałoby się twierdzenie, że w odniesieniu do praco-
dawców będących spółkami kapitałowymi, chodzi tylko o członków zarządu. Za sta-
nowiskiem uznającym głównych księgowych za osoby zarządzające zakładem pracy,
przemawia ponadto wzgląd na cel omawianej regulacji. Układ zakładowy zawiera
pracodawca i zakładowa organizacja związkowa (art. 24123
KP). W przypadku osób
zarządzających trudno byłoby ustalić, która ze stron układu ich reprezentuje. Nie by-
łoby też właściwe, by wynagrodzenie osób zarządzających było przedmiotem nego-
6
cjacji. Konsekwencją przyjęcia poglądu, że główny księgowy jest osobą zarządzającą
w rozumieniu art. 24126
§ 2 KP jest stwierdzenie, że dla sytuacji powoda bez znacze-
nia jest fakt odwołania go z funkcji członka Zarządu pozwanej Spółki. Zasady jego
wynagradzania nie mogły zostać uregulowane w zakładowym układzie zbiorowym
pracy. Nie jest to jednakże stwierdzenie wystarczające do rozwiązania problemu po-
wstałego w rozpoznawanej sprawie. Trzeba też dokonać wykładni pojęcia zasad wy-
nagradzania użytego w omawianym przepisie. Pojęcie to użyte zostało również w art.
773
KP, w którym odróżnia się zasady wynagradzania od innych świadczeń związa-
nych z pracą. Termin „zasady wynagradzania” trzeba odnosić do pojęcia wynagro-
dzenia za pracę. W Kodeksie pracy pojęcie to zostało wyraźnie odróżnione od poję-
cia innych świadczeń związanych z pracą, poczynając od tytułu Działu trzeciego po-
przez jego systematykę, aż do poszczególnych przepisów. Zakwalifikowanie niektó-
rych świadczeń pracodawców na rzecz pracowników może nastręczać trudności.
Trudności te ujawniły się w orzecznictwie Sądu Najwyższego rozbieżnymi poglądami
na temat charakteru nagród jubileuszowych. W wyroku z dnia 13 października 1999
r. (I PKN 159/99 OSNAPiUS 2001 nr 4, poz. 109), odmiennie niż w wyroku z dnia 24
marca 1999 r. (I PKN 634/98, OSNAPiUS 2000 nr 12, poz. 178) Sąd Najwyższy
uznał nagrodę jubileuszową za składnik wynagrodzenia za pracę, a zatem za materię
nie podlegającą regulacji układowej w odniesieniu do osób zarządzających zakładem
pracy. Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę przychyla się do
tego poglądu. W konsekwencji należy uznać, że powodowi nie przysługiwała nagro-
da jubileuszowa. Odmiennie przedstawia się problem odprawy emerytalnej. W tym
zakresie należy podzielić zapatrywania wyrażone we wspomnianym wyroku z dnia
24 marca 1999 r. Odprawa emerytalna jako świadczenie jednorazowe, do którego
prawo nabywane jest pod pewnymi warunkami, nie ma charakteru wynagrodzenia za
pracę. Przemawia za tym również fakt zamieszczenia postanowień dotyczących od-
prawy w oddzielnym rozdziale IIIa Działu trzeciego Kodeksu pracy, podczas gdy wy-
nagrodzeniu za pracę poświęcony jest rozdział Ia. Zasady wynagradzania w rozu-
mieniu art. 24126
§ 2 KP nie obejmują zatem odprawy emerytalnej. Zakładowy układ
zbiorowy pracy może zawierać uregulowania odpraw emerytalnych należnych oso-
bom zarządzającym zakładem pracy. Przepisy układu obowiązującego u strony poz-
wanej dotyczą więc także powoda i może on dochodzić odprawy na ich podstawie. W
konsekwencji okazał się słuszny zarzut kasacji naruszenia art. 921
KP, na skutek
błędnej subsumcji stanu faktycznego rozpoznawanej sprawy. Nie rozwiązuje to
7
wszystkich problemów, jakie powstają przy rozpoznawaniu roszczenia powoda, jed-
nakże Sąd Najwyższy, związany granicami kasacji (art. 393 11
KPC) nie mógł wykra-
czać ponad to, co zostało wskazane jako jej podstawa.
Z tych względów należało uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do
ponownego rozpoznania ( art. 393 13
§ 1 KPC).
========================================