Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 marca 2001 r.
III RN 176/00
Datą wszczęcia postępowania nacjonalizacyjnego wobec przedsiębiors-
twa na podstawie przepisów art. 2 i art. 3 ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o
przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej
(Dz.U. Nr 3, poz. 17 ze zm.) jest data ogłoszenia w dzienniku urzędowym woje-
wództwa wykazu przedsiębiorstw przechodzących na rzecz Państwa lub innych
osób prawnych prawa publicznego oraz przejmowanych na własność Państwa
(§ 17 i § 24 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 1947 r. w sprawie
trybu postępowania przy przejmowaniu przedsiębiorstw na własność Państwa,
Dz.U. Nr 16, poz. 62 ze zm.).
Przewodniczący SSN Andrzej Wasilewski (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Jerzy Kwaśniewski, Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 8 marca 2001 r. sprawy ze skargi H.C.
Spółka Akcyjna w P. na decyzję Ministra Gospodarki z dnia 14 lipca 1999 r. [...] w
przedmiocie przejęcia przedsiębiorstwa przez Skarb Państwa, na skutek rewizji nad-
zwyczajnej Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego [...] od wyroku Naczelnego Sądu
Administracyjnego w Warszawie z dnia 2 lutego 2000 r. [...]
o d d a l i ł rewizję nadzwyczajną.
U z a s a d n i e n i e
Minister Gospodarki decyzją z dnia 14 lipca 1999 r., wydaną w trybie art. 127
KPA, utrzymał w mocy własną decyzję z dnia 6 kwietnia 1999 r., którą stwierdził nie-
ważność orzeczenia nr 30 Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 24 maja 1948 r. o
przejęciu na własność Państwa w części dotyczącej przedsiębiorstwa H. i S-ka
Spółka z o. o. w P. W uzasadnieniu tej decyzji Minister stwierdził, że postępowanie w
sprawie przejęcia tego przedsiębiorstwa zostało wszczęte w dniu 2 października
1947 r., kiedy to zdecydowano, iż postępowanie nacjonalizacyjne będzie prowadzo-
2
ne na podstawie art. 3, a nie na podstawie art. 2 ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o
nacjonalizacji podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz.U. Nr 3, poz. 17, ze
zm.). Dopiero ta zmiana kwalifikacji podstawy prawnej przejęcia przedsiębiorstwa,
zdaniem Ministra, otwierała drogę do orzeczenia o przejęciu przedsiębiorstwa, a po-
nieważ postępowanie to zostało wszczęte po dniu 31 marca 1947 r., to przejęcie
przedsiębiorstwa nastąpiło z rażącym naruszeniem prawa, a konkretnie z rażącym
naruszeniem art. 3 ust. 6 ustawy nacjonalizacyjnej. Minister stanął na stanowisku, że
zmiana podstawy prawnej przejęcia przedsiębiorstwa była dopuszczalna w świetle §
47 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 1947 r. w sprawie trybu
postępowania przy przejmowaniu przedsiębiorstw na własność Państwa (Dz.U. Nr
16, poz. 62), jednakże zmiana ta mogła odnosić się do tego samego podmiotu, na-
tomiast w tym wypadku zmiana podstawy prawnej odnosiła się do innego podmiotu,
co jest niedopuszczalne.
Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 2 lutego 2000 r.
[...], wydanym w wyniku skargi Spółki Akcyjnej H.C. w P., uchylił zaskarżoną decyzję
Ministra Gospodarki z dnia 14 lipca 1999 r. oraz poprzedzającą ją decyzję z dnia 6
kwietnia 1999 r. W uzasadnieniu tego wyroku Naczelny Sąd Administracyjny stwier-
dził w szczególności, iż Minister Gospodarki „wadliwie i sprzecznie z materiałem
sprawy przyjął, że istniały jakby dwa podmioty gospodarcze o nazwie H. i Spółka, a
mianowicie przedsiębiorstwo niepolskie (niemieckie) i przedsiębiorstwo polskie o tej
samej nazwie. Tymczasem (...) fizycznie i prawnie istniał jeden podmiot o wskazanej
nazwie i postępowanie nacjonalizacyjne odnosiło się w stosunku do tegoż podmiotu.
Początkowo postępowanie to toczyło się wedle procedury przewidzianej dla przed-
siębiorstw niepolskich i w takim charakterze wpisane zostało na listę przedsiębiorstw
przewidzianych do nacjonalizacji, jednakże jesienią 1946 r., wobec zarzutów zgło-
szonych przez pełnomocnika właścicieli przedsiębiorstwa, zostało wykazane, iż właś-
cicielami są obywatele polscy. Zarzuty nie zostały odrzucone, wobec czego już od
chwili ich zgłoszenia postępowanie było prowadzone pod kątem zastosowania art. 3
ustawy nacjonalizacyjnej (...). Zakończenie postępowania nastąpiło przez zgłoszenie
wniosku o nacjonalizację w dniu 2 października 1947 r., a zmiana kwalifikacji w koń-
cowym wniosku była dopuszczalna wobec treści § 47 ust. 2 cytowanego już rozpo-
rządzenia z dnia 30 stycznia 1947 r. Przyjęcie w zaskarżonej decyzji, iż wszczęcie
postępowania nacjonalizacyjnego wobec przedsiębiorstwa H. i S-ka na podstawie
art. 3 ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. nastąpiło po terminie określonym w art. 3 ust.
3
6 cyt. ustawy w sposób oczywisty mija się z faktami wynikającymi z materiału sprawy
i trafnie zostało zakwestionowane przez stronę skarżącą”.
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego pismem z dnia 20 października 2000 r.
[...] wniósł rewizję nadzwyczajną od powyższego wyroku Naczelnego Sądu Adminis-
tracyjnego w Warszawie z dnia 2 lutego 2000 r. [...] zarzucając rażące naruszenie:
po pierwsze – art. 3 ust. 6 ustawy nacjonalizacyjnej w brzmieniu nadanym temu
przepisowi przez art. 1 pkt 1 dekretu z dnia 20 grudnia 1946 r. (Dz.U. Nr 72, poz.
394), który zmieniał tę ustawę z dniem 30 grudnia 1946 r., w związku z art. 2 ust. 7
ustawy nacjonalizacyjnej, a to wobec ustalenia przez Naczelny Sąd Administracyjny,
że dniem wszczęcia postępowania przed Ministrem Przemysłu i Handlu, które zakoń-
czone zostało wydaniem orzeczenia Nr 30 z dnia 24 maja 1948 r. o przejęciu (na
podstawie art. 3 ustawy nacjonalizacyjnej) przedsiębiorstwa na własność Państwa w
części dotyczącej przedsiębiorstwa H. i S-ka Spółka z o. o. w P., był dzień podnie-
sienia przez pełnomocnika właścicieli przedsiębiorstwa zarzutów co do tego, że dane
przedsiębiorstwo nie może być przedmiotem upaństwowienia na podstawie art. 2
ustawy nacjonalizacyjnej; po drugie – art. 7 i art. 11 KPA oraz art. 328 § 2 KPC w
związku z art. 59 ustawy z dnia 11 maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie Administra-
cyjnym (Dz.U. Nr 74, poz. 368 ze zm.), a to wobec braku poczynienia rzetelnych
ustaleń co do dnia, który w okolicznościach konkretnej sprawy może być rzeczywi-
ście uznany za dzień wszczęcia postępowania na podstawie art. 3 ustawy nacjonali-
zacyjnej. W konsekwencji, w rewizji nadzwyczajnej, na podstawie art. 57 ust. 2
ustawy o NSA, sformułowany został wniosek o uchylenie zaskarżonego wyroku Na-
czelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie i przekazanie sprawy temu Sądowi
do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu rewizji nadzwyczajnej podniesiono w
szczególności, że:
Po pierwsze – decyzja Ministra Gospodarki stwierdzająca nieważność orze-
czenia nacjonalizacyjnego opierała się na ustaleniu przez ten organ, że w latach
czterdziestych doszło do wydania tego orzeczenia na podstawie art. 3 ustawy nacjo-
nalizacyjnej w wyniku postępowania wszczętego po dniu 31 marca 1947 r., a więc z
oczywistą obrazą art. 3 ust. 6 ustawy nacjonalizacyjnej. Naczelny Sąd Administracyj-
ny stanął na stanowisku, że to ustalenie Ministra Gospodarki jest wadliwe, choć nie
uzasadnił go w sposób przekonywający. Równocześnie jednak Sąd ten uznał, że w
tej sytuacji zbędne jest wypowiadanie się co do tego, czy orzeczenie nacjonalizacyj-
ne wywołało, czy też nie wywołało nieodwracalnych skutków prawnych w rozumieniu
4
art. 156 § 2 KPA.
Po drugie – w rozpoznawanej sprawie niewątpliwie złożona jest kwestia daty
wszczęcia postępowania na podstawie art. 2 lub art. 3 ustawy nacjonalizacyjnej, tym
niemniej możliwe jest racjonalne ustalenie tej daty przy uwzględnieniu między innymi
następujących okoliczności. Ani ustawa nacjonalizacyjna, ani też rozporządzenie
Rady Ministrów z 1947 r. nie precyzują tego, jakie zdarzenie uważa się za dzień
wszczęcia postępowania nacjonalizacyjnego. Z tego względu, że w § 81 rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z 1947 r. znalazło się odesłanie do niektórych przepisów
obowiązującego ówcześnie rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 22 marca 1928 r.
o postępowaniu administracyjnym (Dz.U. Nr 36, poz. 341), należy mieć na uwadze i
to, że także przepisy rozporządzenia Prezydenta RP nic nie stanowiły w kwestii daty
wszczęcia postępowania administracyjnego. Pytanie o dzień wszczęcia postępowa-
nia nacjonalizacyjnego nie jest istotne w wypadku, gdy upaństwowienie nastąpiło na
podstawie art. 2 ustawy nacjonalizacyjnej (w tym wypadku przejście na własność
Państwa następowało bez odszkodowania), ma ono natomiast znaczenie zasadni-
cze, gdy nacjonalizacja nastąpiła w trybie art. 3 ustawy nacjonalizacyjnej (w tym
wypadku przejście na własność Państwa następowało za odszkodowaniem). Bowiem
art. 3 ust. 6 ustawy nacjonalizacyjnej, w brzmieniu nadanym temu przepisowi przez
art. 1 pkt 1 dekretu z dnia 30 grudnia 1946 r., stanowi, że „orzeczenie w trybie niniej-
szego artykułu może nastąpić tylko wówczas, jeżeli przed dniem 31 marca 1947 r.
zostało wszczęte postępowanie o przejęciu danego przedsiębiorstwa na własność
Państwa”. Postępowanie nacjonalizacyjne miało charakter dwuetapowy. Pierwszy
etap obejmował, w zależności od przedmiotu nacjonalizacji, naprzód – albo postę-
powanie przed właściwą ze względu na miejsce położenia mienia wojewódzką komi-
sją do spraw upaństwowienia przedsiębiorstw, albo przed Główną Komisją do Spraw
Upaństwowienia Przedsiębiorstw, a od dnia 13 maja 1949 r. już tylko przed Główną
Komisją (z mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 12 maja 1949 r. – Dz.U. Nr
29, poz. 212, które zmieniało rozporządzenie Rady Ministrów z 1947 r.). Natomiast
drugi etap postępowania nacjonalizacyjnego, jeżeli w ogóle miał miejsce, toczył się
już przed ministrem właściwym ze względu na przedmiot nacjonalizacji. Postępowa-
nie przed właściwą komisją mogło się toczyć w dwóch fazach – naprzód jako postę-
powanie przygotowawcze, a następnie – w wypadku zgłoszenia praw lub zarzutów
przez podmioty uprawnione – także jako postępowanie wyjaśniające. Postępowanie
przed właściwą komisją mogło się zakończyć albo przedstawieniem odpowiedniego
5
wniosku ministrowi, albo oddaleniem wniosku o wpisanie przedsiębiorstwa do wyka-
zu przedsiębiorstw podlegających nacjonalizacji, albo wreszcie skreśleniem przed-
siębiorstwa z wykazu przedsiębiorstw podlegających nacjonalizacji. Przy czym pos-
tanowienie właściwej komisji o oddaleniu wniosku o wpisanie przedsiębiorstwa do
wykazu przedsiębiorstw podlegających nacjonalizacji lub o skreśleniu przedsiębior-
stwa z takiego wykazu mogło być następnie przedmiotem postępowania odwoław-
czego, a także przedmiotem postępowań nadzorczych (na skutek wniosku właściwe-
go ministra o ponowne rozpatrzenie sprawy lub wniosku o wznowienie postępowa-
nia).
Biorąc powyższe pod uwagę, można teoretycznie założyć, iż wszczęcie pos-
tępowania nacjonalizacyjnego mogło być następstwem jednego z jedenastu nastę-
pujących zdarzeń: 1) wpłynięcia do właściwej komisji spisu przedsiębiorstw podlega-
jących nacjonalizacji, który mógł być sporządzony przez podmioty wymienione w §
16 rozporządzenia Rady Ministrów z 1947 r. w jego pierwotnym brzmieniu, albo
wpłynięcia do właściwej komisji wniosku o wszczęcie postępowania nacjonalizacyj-
nego od podmiotu lub podmiotów wymienionych w § 19 rozporządzenia Rady Minis-
trów z 1947 r., który zawierał dane określone w § 20 tego rozporządzenia;
2) sporządzenia przez przewodniczącego właściwej komisji wykazu przedsiębiorstw
podlegających nacjonalizacji; 3) zakończenia przed właściwą komisję postępowania
przygotowawczego w formie ogłoszenia w wojewódzkim dzienniku urzędowym wy-
kazu przedsiębiorstw podlegających nacjonalizacji z danymi dotyczącymi określo-
nego przedsiębiorstwa, ogłoszenia w kształcie takim, jaki i wymagał § 25 rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z 1947 r.; 4) uwzględnienia odwołania (początkowo) na pos-
tanowienie właściwej komisji o oddaleniu wniosku o wpisanie określonego przedsię-
biorstwa do wykazu przedsiębiorstw podlegających nacjonalizacji lub (potem) na
postanowienie ustalające, że przedsiębiorstwo nie podlega wpisaniu do takiego wy-
kazu, a w konsekwencji także w związku z ogłoszeniem w wojewódzkim dzienniku
urzędowym wykazu przedsiębiorstw z danymi dotyczącymi określonego przedsię-
biorstwa, a więc w związku z ogłoszeniem w kształcie takim, jaki wymagał § 25 roz-
porządzenia Rady Ministrów z 1947 r.; 5) uwzględnienia wniosku właściwego mini-
stra o ponowne rozpatrzenie sprawy zakończonej postanowieniem właściwej komisji
o oddaleniu wniosku o wpisanie określonego przedsiębiorstwa do wykazu przedsię-
biorstw podlegających nacjonalizacji, a w konsekwencji także w związku z ogłosze-
niem w wojewódzkim dzienniku urzędowym wykazu przedsiębiorstw z danymi doty-
6
czącymi określonego przedsiębiorstwa, a więc w związku z ogłoszeniem w kształcie
takim, jaki wymagał § 25 rozporządzenia Rady Ministrów z 1947 r.; 6) uwzględnienia
wniosku o wznowienie postępowania zakończonego postanowieniem właściwej ko-
misji o oddaleniu wniosku o wpisanie określonego przedsiębiorstwa do wykazu
przedsiębiorstw podlegających nacjonalizacji, a w konsekwencji także w związku z
ogłoszeniem w wojewódzkim dzienniku urzędowym wykazu przedsiębiorstw z da-
nymi dotyczącymi określonego przedsiębiorstwa w kształcie takim, jaki wymagał § 25
rozporządzenia Rady Ministrów z 1947 r.; 7) uwzględnienia odwołania od postano-
wienie właściwej komisji o skreśleniu danego przedsiębiorstwa z wykazu przedsię-
biorstw podlegających nacjonalizacji; 8) uwzględnienia wniosku właściwego ministra
o ponowne rozpatrzenie sprawy zakończonej postanowieniem właściwej komisji o
skreśleniu danego przedsiębiorstwa z wykazu przedsiębiorstw podlegających nacjo-
nalizacji; 9) uwzględnienia wniosku o wznowienie postępowania w sprawie zakoń-
czonej postanowieniem właściwej komisji o skreśleniu danego przedsiębiorstwa z
wykazu przedsiębiorstw podlegających nacjonalizacji; 10) przesłania przez komisję
do właściwego ministra wykazu przedsiębiorstw podlegających nacjonalizacji, w
szczególności w następstwie braku zgłoszenia praw lub zarzutów do wykazu takich
przedsiębiorstw w terminie określonym w § 30 rozporządzenia Rady Ministrów z
1947 r.; 11) wpłynięcia do właściwego ministra wniosku właściwej komisji o nacjona-
lizację określonych przedsiębiorstw (wykazu przedsiębiorstw podlegających nacjona-
lizacji). Trudność we wskazaniu właściwego zdarzenia, jako przesądzającego o
wszczęciu postępowania, wynika stąd, że po pierwsze Rada Ministrów uznała
wszystkie właściwe komisje (wojewódzkie komisje i Główną Komisję) za organy wła-
ściwych ministrów (§ 2 rozporządzenia Rady Ministrów z 1947 r.); po drugie, Rada
Ministrów stwierdziła, że postanowienia właściwych komisji o oddaleniu wniosku o
wpisanie określonego przedsiębiorstwa do wykazu oraz o jego skreśleniu z wykazu
mogą być przedmiotem zarówno postępowania odwoławczego, jak i wniosków o po-
nowne rozpatrzenie sprawy oraz wniosków o wznowienie postępowania; po trzecie,
przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z 1947 r. w jego pierwotnej wersji zostały
zastąpione innymi przepisami, w których stanowi się o „wszczęciu postępowania”, a
następnie po kolejnych nowelizacjach tego rozporządzenia pozostawiono możliwość
nieuwzględnienia wniosku o wpisanie do wykazu przedsiębiorstw podlegających
nacjonalizacji w formie postanowienia ustalającego, że przedsiębiorstwo nie podlega
wpisowi do wykazu przedsiębiorstw podlegających nacjonalizacji.
7
Ponadto w § 47 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z 1947 r. właściwa ko-
misja została zobowiązana do zmiany w zakresie wskazania podstawy prawnej na-
cjonalizacji także w momencie wydania postanowienia „o przedstawieniu właści-
wemu ministrowi wniosku o wydanie orzeczenia o przejściu lub przejęciu przedsię-
biorstw na własność Państwa lub osób prawnych prawa publicznego”, co oznaczało,
że inna podstawa prawna mogła zostać podana w wykazie przedsiębiorstw podlega-
jących nacjonalizacji, który podlegał opublikowaniu w wojewódzkim dzienniku urzę-
dowym, a inna mogła zostać podana we wniosku skierowanym do ministra, a tym
samym inna mogła zostać powołana w orzeczeniu ministra, przy założeniu, że minis-
ter był związany takim wnioskiem. Innymi słowy, powyżej wskazane okoliczności mo-
gły mieć znaczenie zarówno dla ustalenia daty wszczęcia postępowania, jak i dla
ustalenia podstawy prawnej nacjonalizacji. Natomiast nie było możliwe wydanie
przez właściwego ministra orzeczenia nacjonalizacyjnego bez uprzedniego przesła-
nia przez właściwą komisję stosownego wykazu przedsiębiorstw lub wniosku o wy-
danie orzeczenia o przejściu lub przejęciu przedsiębiorstw na własność Państwa lub
osób prawnych prawa publicznego. Należy jednak stanąć na stanowisku, że za dzień
wszczęcia postępowania nacjonalizacyjnego w stosunku do określonego przedsię-
biorstwa należy uznać a) albo dzień sporządzenia przez przewodniczącego właści-
wej komisji wykazu przedsiębiorstw podlegających nacjonalizacji, w którym są dane
pozwalające na identyfikację danego przedsiębiorstwa, a wykaz ten został ogłoszony
w wymagany sposób i później przedsiębiorstwo to nie zostało z niego formalnie wy-
kreślone oraz nie doszło do uchylenia postanowienia o jego skreśleniu z tego wyka-
zu; za tym wariantem przemawia to, że działania komisji były uważane za działania
podejmowane w ramach kompetencji ministra właściwego do wydania orzeczenia
nacjonalizacyjnego; a przeciwko temu wariantowi przemawia to, że postępowanie
przed komisją miało charakter postępowania wstępnego – przygotowawczego i samo
umieszczenie określonego przedsiębiorstwa w wykazie przedsiębiorstw podlegają-
cych nacjonalizacji oraz jego publikacja nie przesądzała jeszcze o tym, że minister
wyda orzeczenie nacjonalizacyjne; b) albo dzień, w którym wpłynął do właściwego
ministra sporządzony przez właściwą komisję wykaz przedsiębiorstw podlegających
nacjonalizacji lub wniosek takiej komisji o wydanie orzeczenia o przejściu lub prze-
jęciu przedsiębiorstwa na własność Państwa lub osób prawnych prawa publicznego;
za tym wariantem przemawia to, że w samej ustawie nacjonalizacyjnej nie ma mowy
ani o postępowaniu wstępnym, ani o postępowaniu przed innymi organami aniżeli
8
właściwi ministrowie, co mogłoby oznaczać, że postępowania te miały charakter
"wewnętrznych” postępowań administracyjnych (co zdaje się wynikać z art. 2 ust. 7
ustawy nacjonalizacyjnej w związku z art. 3 ust. 5 tej ustawy oraz § 47 ust. 2 rozpo-
rządzenia Rady Ministrów z 1947 r.).
Należy mieć także na uwadze to, że na gruncie obecnie obowiązujących prze-
pisów KPA, które również nie określają daty wszczęcia postępowania „z urzędu”, w
orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego przyjęto, iż w tym wypadku „za
datę taką można uznać dzień pierwszej czynności urzędowej dokonanej w sprawie,
której postępowanie dotyczy, przez organ do tego uprawniony, działający w grani-
cach przysługujących mu kompetencji, pod warunkiem, że o czynności tej powiado-
miono stronę” (postanowienie NSA w Warszawie z dnia 4 marca 1981 r., SA 654/81
– ONSA z 1981 r. nr 1 poz. 15).
Po trzecie, w tej sytuacji należałoby stwierdzić, że w stosunku do przedsię-
biorstwa H. i S-ka Spółka z o. o. w P. zostało wszczęte dopiero w dniu 2 października
1947 r. postępowanie w sprawie przejęcia na własność Państwa na podstawie art. 3
ustawy nacjonalizacyjnej, kiedy Wojewódzka Komisja do Spraw Upaństwowienia
Przedsiębiorstw w P., działając z woli Rady Ministrów oraz w ramach kompetencji
Ministra Przemysłu i Handlu, wydała stosowne postanowienie, które zawierało infor-
mację o tym, że w stosunku do tego przedsiębiorstwa będzie prowadzone postępo-
wanie w przedmiocie przejęcia na własność Państwa na podstawie art. 3 ustawy na-
cjonalizacyjnej i postanowienie to zostało udostępnione stronom. Natomiast przed
dniem 2 października 1947 r. takie postępowanie w stosunku do tego przedsiębiors-
twa nie było prowadzone.
Po czwarte, biorąc powyższe pod uwagę, trafna była w rozpoznawanej spra-
wie decyzja Ministra Gospodarki, w której stwierdzono, że wszczęcie postępowania
na podstawie art. 3 ustawy nacjonalizacyjnej w stosunku do przedsiębiorstwa H. i S-
ka Spółka z o. o. w P. nastąpiło po dniu 31 marca 1947 r. Natomiast fakt podniesie-
nia jesienią 1946 r. zarzutu przez polski podmiot przeciwny nacjonalizacji, w związku
z ogłoszeniem w P. Dzienniku Wojewódzkim Nr 22 z dnia 30 września 1946 r. infor-
macji, że przedsiębiorstwo to ma być przedmiotem nacjonalizacji na podstawie art. 2
ust. 1 ustawy nacjonalizacyjnej jako przedsiębiorstwo niemieckie, nie może być
uznany za równoznaczny z tym, że dane przedsiębiorstwo stało się „automatycznie”
przedmiotem postępowania nacjonalizacyjnego prowadzonego na podstawie art. 3
ustawy nacjonalizacyjnej, jak to – w opinii rewizji nadzwyczajnej – nietrafnie zinter-
9
pretował Naczelny Sąd Administracyjny.
Skarżący w odpowiedzi na rewizję nadzwyczajną wniósł o jej oddalenie jako
bezzasadnej. W uzasadnieniu tego wniosku skarżący podniósł w szczególności co
następuje:
Po pierwsze, rewizja nadzwyczajna została, zdaniem skarżącego, oparta na
błędnym założeniu, „że przepisy nacjonalizacyjne nie precyzowały daty wszczęcia
postępowania nacjonalizacyjnego”. Tymczasem, z dniem 13 maja 1949 r. weszło w
życie rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1949 r., którego § 1 pkt 14
zmienił dotychczasowe brzmienie § 17 rozporządzenia Rady Ministrów z 1947 r.; z tą
datą § 17 rozporządzenia Rady Ministrów z 1947 r. stanowił wyraźnie, że: „1.
Wszczęcie postępowania następuje z chwilą przedłożenia wniosków określonych w §
19. 2. Na podstawie wniosków (§ 16) Przewodniczący Głównej Komisji sporządza
bezzwłocznie wykazy przedsiębiorstw, które przechodzą lub podlegają przejęciu na
własność Państwa lub osób prawnych prawa publicznego”. Wprawdzie nowelizacja
ta weszła w życie już po zakończeniu postępowania nacjonalizacyjnego wobec
przedsiębiorstwa H. i S-ka Spółka z o. o. w P., tym niemniej – w opinii skarżącego –
należy mieć na uwadze to, że: „przepis ten miał wprost zastosowanie do postępowań
nacjonalizacyjnych prowadzonych na podstawie przepisów rozporządzenia Rady Mi-
nistrów z dnia 30 stycznia 1947 r. w sprawie trybu postępowania przy przejmowaniu
przedsiębiorstw na własność Państwa – także tych, które wszczęte zostały przed
datą nowelizacji. Moc wsteczna obowiązywania omawianego przepisu wynika z jego
treści, a w szczególności z ust. 2 § 17 (...)”; natomiast gdyby przyjąć, że przepis § 17
ust. 1 w jego znowelizowanej wersji ”nie miał mocy wstecznej, to byłby on przepisem
martwym z uwagi na treść art. 3 ust. 5 ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu
na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej, w brzmieniu na-
danym art. 1 pkt 1 dekretu z dnia 20 grudnia 1946 r. o zmianie w.w. ustawy nacjonali-
zacyjnej. Przepis ten bowiem dopuszczał przejęcie danego przedsiębiorstwa na
własność Państwa tylko wówczas, gdy przed dniem 31 marca 1947 r. zostało
wszczęte postępowanie nacjonalizacyjne”; a w rozpoznawanej sprawie jest poza
sporem, że postępowanie nacjonalizacyjne wobec przedsiębiorstwa H. i S-ka Spółka
z o. o. w P. toczyło się także pod rządami rozporządzenia Rady Ministrów z 1947 r.
przed jego nowelizacją.
Po drugie, rewizja nadzwyczajna zakłada w sposób nieuprawniony dwueta-
powość postępowania w sprawach nacjonalizacyjnych, wedle której etap pierwszy, to
10
postępowanie przed właściwą komisją, a etap drugi, to postępowanie przed właści-
wym ministrem. Tymczasem należy mieć na uwadze, że § 2 rozporządzenia Rady
Ministrów z 1947 r. wyraźnie stanowił, iż właściwe komisje działają jako organy właś-
ciwych ministrów i równocześnie; a) przepisy tego rozporządzenia zawierały posta-
nowienia zatytułowane „II. Postępowanie”, na który składały się kolejno przepisy
dotyczące: A. Postępowania przygotowawczego; B. Ogłaszania wykazów i zgłasza-
nia zarzutów; C. Postępowania wyjaśniającego; D. Postanowienia wojewódzkiej
komisji; E. Odwołania; F. Postępowania przed Główną Komisją; oraz postanowienia
dotyczące Orzeczenia Ministra o przejściu lub przejęciu przedsiębiorstwa na włas-
ność Państwa lub osób prawnych prawa publicznego; b) w § 47 znalazło się przy tym
jednoznaczne stwierdzenie, że dopiero na podstawie wyniku postępowania Główna
Komisja wydaje postanowienie w sprawie ewentualnego przedstawienia właściwemu
ministrowi wniosku o wydanie orzeczenia o przejęciu lub przejściu przedsiębiorstwa
albo o jego skreśleniu z wykazu; c) i wreszcie, art. 2 ust. 7 oraz art. 3 ust. 5 ustawy
nacjonalizacyjnej wyraźnie stanowił, że orzeczenie właściwego ministra w sprawie
przejęcia lub przejścia przedsiębiorstwa „jest ostateczne i nie ulega zaskarżeniu do
Najwyższego Trybunału Administracyjnego”. Z powyższego wynika, że
”postępowanie nacjonalizacyjne musiało zostać wszczęte wcześniej aniżeli data
przekazania postanowienia właściwemu ministrowi”.
Po trzecie, ponadto w odpowiedzi na rewizję nadzwyczajną podkreślono, że
„Kierując się przy tym cytowanym w rewizji nadzwyczajnej postanowieniem NSA z
dnia 4 marca 1981 r. (SA 654/81) za datę wszczęcia postępowania nacjonalizacyjne-
go w stosunku do przedsiębiorstwa H. i S-ka Spółka z o. o. w P. należałoby przyjąć
najpóźniej dzień 28 października 1946 r., czyli dzień sporządzenia zarzutu przeciw
umieszczeniu przedsiębiorstwa H. i S-ka w wykazie przedsiębiorstw przechodzących
na własność Państwa. Mając natomiast na uwadze późniejszy wyrok NSA z dnia 8
grudnia 1999 r. (I S.A./Lu 1262/98 LEX nr 40366), w którym przyjęto, że za datę
wszczęcia postępowania z urzędu należy uznać dzień pierwszej czynności proceso-
wej, jaką podjął organ wobec strony, jeżeli brak było zawiadomienia o wszczęciu po-
stępowania w myśl art. 61 § 4 KPA, datę wszczęcia postępowania nacjonalizacyjne-
go należy wiązać z zamieszczeniem przedsiębiorstwa H. i S-ka Spółka z o. o. w P. w
wykazie przedsiębiorstw przechodzących na własność Państwa w P. Dzienniku Wo-
jewódzkim Nr 22 z dnia 30 września 1946 r.”.
11
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rewizja nadzwyczajna nie jest zasadna. Uzasadnienie zaskarżonego wyroku
Naczelnego Sądu Administracyjnego jest wprawdzie nader lakoniczne, a w szcze-
gólności nie zawiera ono bliższego wyjaśnienia kwestii prawnej kluczowej dla treści
rozstrzygnięcia w rozpoznawanej sprawie, a mianowicie tego, na jakiej podstawie
Sąd przyjął, że w danym wypadku postępowanie nacjonalizacyjne toczyło się na
podstawie art. 3 ustawy nacjonalizacyjnej już od dnia 28 października 1946 r., czyli
od daty zgłoszenia przez pełnomocnika właścicieli przedsiębiorstwa H. i S-ka Spółka
z o. o. w P., nie odrzuconych przez organ prowadzący to postępowanie, zarzutów
przeciwko umieszczeniu tego przedsiębiorstwa w wykazie przedsiębiorstw przezna-
czonych do nacjonalizacji w trybie art. 2 ustawy nacjonalizacyjnej, przewidzianym dla
nacjonalizacji przedsiębiorstw niepolskich, pomimo że właściciele tego przedsię-
biorstwa byli obywatelami polskimi. Tym niemniej, uchybienie to nie posiadało zna-
mion rażącego naruszenia przepisów postępowania (art. 328 § 2 KPC), skoro uza-
sadnienie zaskarżonego wyroku nie jest merytorycznie błędne, a treść zaskarżonego
rewizją nadzwyczajną rozstrzygnięcia w pełni odpowiada prawu. Przesądzają o tym
następujące okoliczności:
Po pierwsze, wydane na podstawie art. 2 ust. 7 i art. 3 ust. 5 oraz art. 10
ustawy nacjonalizacyjnej rozporządzenie Rady Ministrów z 1947 r. zakładało łączne
przeprowadzenie postępowania przy przejmowaniu przedsiębiorstw na własność
Państwa na podstawie art. 2 (bez odszkodowania) oraz na podstawie art. 3 (za odsz-
kodowaniem) ustawy nacjonalizacyjnej. Dlatego też w przepisach tego rozporządze-
nia dotyczących zarówno właściwości wojewódzkich komisji do przeprowadzenia
postępowania nacjonalizacyjnego (§ 14 rozporządzenia), jak i określających ich
obowiązki w zakresie sporządzania i ogłaszania wykazów przedsiębiorstw (§ 17 i §
24 - § 26 oraz § 30 rozporządzenia), a w konsekwencji także zgłaszania praw lub
zarzutów dotyczących przedsiębiorstw objętych wykazami (§ 27 - § 28 i § 32 rozpo-
rządzenia) oraz przebiegu postępowania wyjaśniającego w tych sprawach (§ 34 - §
46 rozporządzenia) stanowi się równocześnie o przedsiębiorstwach, które „przecho-
dzą” i przedsiębiorstwach, które „przejmuje się” na własność Państwa lub innych
osób prawnych prawa publicznego (§ 17 rozporządzenia). Natomiast kwestia pods-
tawy prawnej „przejścia” (art. 2 ustawy nacjonalizacyjnej) lub „przejęcia” (art. 3
ustawy nacjonalizacyjnej) przedsiębiorstwa na własność Państwa lub innej osoby
12
prawnej prawa publicznego powinna zostać określona przez właściwą komisję dopie-
ro w jej postanowieniu kończącym postępowanie wyjaśniające, przy czym mogła to
być inna podstawa prawna aniżeli wskazana w urzędowym ogłoszeniu wykazu
przedsiębiorstw podlegających nacjonalizacji (§ 47 ust. 2 rozporządzenia).
Po drugie, przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z 1947 r. nakładały na
właściwe komisje, które działały jako organy właściwych ministrów (§ 2 rozporządze-
nia), obowiązek ogłoszenia wykazu przedsiębiorstw podlegających procedurze na-
cjonalizacyjnej w dzienniku urzędowym województwa, na którego terenie położone
było dane przedsiębiorstwo, z wyraźnym zastrzeżeniem (§ 25 ust. 3 rozporządzenia),
że w ogłoszeniu należy przytoczyć treść przepisów przyznających prawo składania
zarzutów przeciwko przejęciu przedsiębiorstwa zarówno właścicielom przedsię-
biorstw objętych wykazem (§ 27 rozporządzenia), jak i – w razie ich nieobecności –
„krewnym w linii prostej (zstępnym i wstępnym, również dzieciom nieślubnym), ro-
dzeństwu, dzieciom rodzeństwa, małżonkowi, osobom sprawującym zarząd przed-
siębiorstwa nieobecnego właściciela oraz udziałowcom i akcjonariuszom spółek han-
dlowych” (§ 79 rozporządzenia).
Po trzecie, w rozpoznawanej sprawie jest poza sporem, że w opublikowanym
w urzędowym P. Dzienniku Wojewódzkim Nr 22 z dnia 30 września 1946 r. wykazie
przedsiębiorstw przechodzących na własność Państwa umieszczone zostało także
przedsiębiorstwo H. i S-ka Spółka z o. o. w P., co właśnie sprawiło, że w imieniu
właścicieli tego przedsiębiorstwa w dniu 28 października 1946 r. zgłoszone zostały
zarzuty przeciwko traktowaniu tego przedsiębiorstwa jako poniemieckiego, czyli
podlegającego nacjonalizacji na podstawie art. 2 ustawy nacjonalizacyjnej. W tej
sytuacji, przyjmując, że za datę wszczęcia postępowania administracyjnego „z
urzędu” należy uważać dzień, w którym strona została poinformowana przez organ o
wszczęciu postępowania administracyjnego (postanowienie Naczelnego Sądu Ad-
ministracyjnego z dnia 4 marca 1981 r. – S.A. 654/81) – w danym wypadku byłby to
dzień 30 września 1946 r., czyli data publikacji P. Dziennika Urzędowego Nr 22, w
którym opublikowano wykaz podlegających nacjonalizacji przedsiębiorstw, a pośród
nich także firmy H. i S-ka Spółka z o. o. w P., co potwierdza fakt zgłoszenia w dniu
28 października 1946 r. przez pełnomocnika właścicieli tego przedsiębiorstwa w try-
bie § 27 ust. 1 rozporządzenia zarzutów przeciwko potraktowaniu tego przedsiębior-
stwa jako przedsiębiorstwa poniemieckiego. Oznacza to, że postępowanie w sprawie
nacjonalizacji przedsiębiorstwa H. i S-ka Spółka z o. o. w P. zostało wszczęte jesz-
13
cze przed dniem 31 grudnia 1946 r., a więc zgodnie z wymaganiem prawnym okre-
ślonym w art. 3 ust. 6 ustawy nacjonalizacyjnej (w brzmieniu nadanym temu przepi-
sowi przez art. 1 pkt 1 dekretu z dnia 20 grudnia 1946 r. – Dz.U. Nr 72, poz. 394).
Natomiast dla oceny daty wszczęcia postępowania nacjonalizacyjnego w rozpozna-
wanej sprawie nie może mieć znaczenia to, że właściwa Wojewódzka Komisja do
Spraw Upaństwowienia Przedsiębiorstw dopiero w dniu 2 października 1947 r. za-
kończyła postępowanie w tej sprawie i przedstawiła wniosek o upaństwowienie
przedsiębiorstwa H. i S-ka Spółka z o. o. w P. na podstawie art. 3 ustawy nacjonali-
zacyjnej, bowiem możliwość taką wyraźnie przewidywały przepisy rozporządzenia
Rady Ministrów z 1947 r. (47 ust. 2 zdanie ostatnie rozporządzenia).
Biorąc powyższe pod uwagę, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
KPC w
związku z art. 10 ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania
cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej – Prawo upadłościowe i
Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego,
ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 43, poz. 189 ze zm.) orzekł jak w sentencji.
========================================