Pełny tekst orzeczenia

WYROK Z DNIA 2 KWIETNIA 2001 R.
V KKN 481/99
Oparcie odpowiedzialności Skarbu Państwa za niewątpliwie nie-
słuszne tymczasowe aresztowanie (art. 552 § 4 k.p.k.) na ryzyku pozostaje
w spójności z uregulowaniem nakładającym na Państwo odpowiedzialność
odszkodowawczą w warunkach określonych w art. 552 § 1 i 2 k.p.k., także
w sytuacji, gdy na poczet prawomocnie orzeczonej kary, której skazany nie
powinien był ponieść, zaliczono okres tymczasowego aresztowania. W obu
wypadkach racją odpowiedzialności Państwa na zasadzie ryzyka jest to, by
dolegliwości poniesionych kar lub stosowania tymczasowego aresztowania,
zostały zrekompensowane skazanemu lub oskarżonemu, gdy wynik postę-
powania (toczącego się również po uprawomocnieniu się orzeczenia) wy-
kazał, że nie powinien oni ponieść odpowiedzialności karnej, bądź poniósł
ją w rozmiarze większym, niż określony w ostatecznym rozstrzygnięciu w
sprawie.
Przewodniczący: sędzia SN W. Kozielewicz.
Sędziowie SN: H. Gradzik (sprawozdawca), J. Musioł.
Prokurator Prokuratury Krajowej: B. Drozdowska.
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 2 kwietnia 2001 r., sprawy
Ryszarda M., o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne tymcza-
sowe aresztowanie z powodu kasacji, wniesionej przez pełnomocnika
wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w W. z dnia 19 maja 1999 r.,
utrzymującego w mocy wyrok Sądu Wojewódzkiego w W. z dnia 30 paź-
dziernika 1998 r.
2
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w W.
do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym (...).
Z u z a s a d n i e n i a :
Sąd Rejonowy w L. wyrokiem z dnia 27 listopada 1997 r. uniewinnił
Ryszarda M. od zarzutu popełnienia przestępstwa z art. 208 w zw. z art. 60
§ 2 d.k.k. Wyrok uprawomocnił się w postępowaniu pierwszoinstancyjnym,
przy czym, wobec braku stosownego wniosku stron, uzasadnienie wyroku
na piśmie nie zostało sporządzone. W stosunku do oskarżonego Ryszarda
M. stosowano tymczasowe aresztowanie od dnia zatrzymania, tj. od 7 maja
1997 r. do dnia wydania wyroku uniewinniającego, tj. do 27 listopada
1997 r.
Po uprawomocnieniu się wyroku Ryszard M. złożył wniosek o zasą-
dzenie od Skarbu Państwa kwoty 20 000 zł tytułem odszkodowania i za-
dośćuczynienia za niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Po rozpoznaniu
wniosku Sąd Wojewódzki w W. wyrokiem z dnia 30 października 1998 r.
oddalił żądanie Ryszarda M. W uzasadnieniu rozstrzygnięcia Sąd Woje-
wódzki stwierdził, między innymi, że z samego faktu prawomocnego unie-
winnienia nie wynika automatycznie, iż stosowanie tymczasowego aresz-
towania wobec oskarżonego było niewątpliwie niesłuszne. Wyraził pogląd,
ze niewątpliwa niesłuszność aresztowania zachodzi wówczas, gdy zostało
zastosowane mimo braku dowodów dostatecznie uprawdopodobniających,
że oskarżony popełnił zarzucony mu czyn. Uznał zarazem, że w odniesie-
niu do osoby wnioskodawcy, dowody takie istniały zarówno w chwili wyda-
nia postanowienia o tymczasowym aresztowaniu, jak i w toku całego dal-
szego postępowania karnego. Swoje wywody Sąd Wojewódzki skonkludo-
wał stwierdzeniem, że stosowanie wobec Ryszarda M. izolacyjnego środka
3
zapobiegawczego było słuszne i całkowicie uzasadnione dostatecznym
uprawdopodobnieniem popełnienia zarzuconego mu przestępstwa oraz
dążeniem do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania.
Pełnomocnik wnioskodawcy zaskarżył powyższy wyrok apelacją. Za-
rzucił obrazę prawa art. 552 § 4 k.p.k. przez błędne przyjęcie, że tymcza-
sowe aresztowanie Ryszarda M. było zasadne i słuszne do chwili wydania
w jego sprawie wyroku uniewinniającego. Przeciwstawił tej ocenie właśnie
treść wyroku, z którego wynika, iż dolegliwość aresztowania dotknęła oso-
bę, która nie popełniła zarzucanego jej przestępstwa. W konkluzji domagał
się zmiany rozstrzygnięcia i uwzględnienia dochodzonego żądania.
Po rozpoznaniu apelacji Sąd Apelacyjny w W. utrzymał w mocy za-
skarżony wyrok. Podzielając wywody i oceny sądu pierwszej instancji Sąd
Apelacyjny podkreślił, że do czasu wydania wyroku uniewinniającego ze-
brane dowody uzasadniały stawiany Ryszardowi M. zarzut popełnienia
przestępstwa kradzieży z włamaniem. Zauważył przy tym, że „przy stoso-
waniu środków zapobiegawczych nie jest wymagane niezbite przekonanie,
iż dana osoba jest sprawcą czynu”.
Od prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 19 maja
1999 r. pełnomocnik wnioskodawcy wywiódł kasację. Podobnie jak w ape-
lacji, zarzucił rażące naruszenie przepisu art. 552 § 2 k.p.k. przez nietrafne
przyjęcie, że tymczasowe aresztowanie Ryszarda M. do chwili wydania wy-
roku uniewinniającego było słuszne. W uzasadnieniu powtórzył argumenta-
cję zawartą w apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawą roszczenia wnioskodawcy jest norma zawarta w art. 552
§ 4 k.p.k., ustanawiająca odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Pań-
stwa za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Przepis ten jest
w swym brzmieniu niemal identyczny z regulującym tę samą kwestię art.
487 § 4 k.p.k. z 1969 r., w którym ustawodawca posłużył się synonimicz-
4
nym w stosunku do „niewątpliwie niesłusznego” określeniem „oczywiście
niesłusznego” tymczasowego aresztowania.
Jeszcze pod rządem kodeksu postępowania karnego z 1969 r. za-
znaczyła się rozbieżność między stanowiskiem doktryny a orzecznictwem
sądowym co do kryterium oceny „oczywistej niesłuszności” tymczasowego
aresztowania. W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominował pogląd, ze
ocena słuszności stosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego po-
winna być dokonywana według stanu sprawy, który istniał ex tunc, tj. w
chwili podejmowania decyzji procesowej o zastosowaniu aresztowania i w
toku jego stosowania (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 18 czerwca
1985 r., VI KZP 14/85, OSNKW 1985, z. 11-12, poz. 87, postanowienia SN
z 3 czerwca 1976 r., I KZ 59/86, OSNKW 1976, z. 7-8, poz. 98; z 13 paź-
dziernika 1995 r., II KRN 124/95, OSNKW 1996, z. 1-2, poz. 7). W konse-
kwencji wypowiadano się w przedmiocie słuszności tymczasowego aresz-
towania w zależności od tego, czy w odnośnym stadium postępowania za-
chodziły ustawowe przesłanki do jego stosowania. Jeśli stwierdzono, że
decyzję procesową o zastosowaniu aresztowania podjęto z naruszeniem
przepisów regulujących tę materię, bądź też zaniechano uchylenia aresz-
towania, mimo ustania przyczyn warunkujących jego stosowanie, wówczas,
z zasady, uznawano aresztowanie za oczywiście niesłuszne. Skarb Pań-
stwa ponosił natomiast odpowiedzialność odszkodowawczą na zasadzie
winy, tj. za uchybienia organów procesowych, które zdecydowały o zasto-
sowaniu tego środka zapobiegawczego, bądź nie uchyliły go. Odmienna
ocena słuszności tymczasowego aresztowania, podjęta z punktu widzenia
przepisów określających przyczyny jego stosowania, wyłączała odpowie-
dzialność Skarbu Państwa, niezależnie od tego, jakim orzeczeniem zakoń-
czyło się postępowanie karne.
Tymi właśnie kryteriami, zakładającymi miarodajność oceny słuszno-
ści tymczasowego aresztowania, podejmowanej z pozycji ex tunc, kierowa-
5
ły się w niniejszej sprawie sądy obu instancji. Trafność oceny końcowej nie
nasuwałaby zastrzeżeń, gdyby za podstawę odpowiedzialności Skarbu
Państwa przyjąć, jak to czyniono w orzecznictwie ukształtowanym pod rzą-
dem przepisów k.p.k. z 1969 r., zasadę winy.
W uzasadnieniu kasacji zakwestionowano kryterium oceny słuszności
tymczasowego aresztowania przyjęte w prawomocnym wyroku i wskazano
na potrzebę uwzględnienia treści końcowego rozstrzygnięcia w sprawie
Ryszarda M., uwalniającego go od winy. Skarżący odwołał się zatem do
koncepcji odpowiedzialności Skarbu Państwa za niesłuszne tymczasowe
aresztowanie na zasadzie ryzyka. W tym właśnie kierunku, zgodnym z po-
stulatami przeważającymi w wypowiedziach doktryny, nastąpiła weryfikacja
dotychczasowego stanowiska w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Wyra-
zem tej zmiany jest uchwała SN z 15 września 1999 r. I KZP 27/99,
OSNKW 1999 z. 11-12, poz. 72. W tezach uchwały wypowiedziano pogląd,
że odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego aresztowania
opiera się na zasadzie ryzyka. Natomiast niewątpliwie niesłusznym, w ro-
zumieniu art. 552 § 4 k.p.k., jest takie tymczasowe aresztowanie, które było
stosowane z obrazą przepisów rozdziału 28 k.p.k. oraz tymczasowe aresz-
towanie powodujące dolegliwość, której oskarżony nie powinien doznać w
świetle całokształtu okoliczności ustalonych w sprawie, a także, w szcze-
gólności, prawomocnego jej rozstrzygnięcia. Zasada ryzyka poszerza pole
oceny słuszności tymczasowego aresztowania na całokształt okoliczności
istniejących w czasie rozstrzygania w przedmiocie roszczenia o odszkodo-
wanie (ex nunc).
Sąd Najwyższy przy rozpoznaniu niniejszej kasacji podziela stanowi-
sko wyrażone w powołanej uchwale. Zawarte w niej tezy odpowiadają in-
tencjom ustawodawcy, który w uzasadnieniu projektu k.p.k. z 1997 r.
stwierdził, że odpowiedzialność Skarbu Państwa za niesłuszne skazanie,
tymczasowe aresztowanie i zatrzymanie oparta została na ryzyku.
6
Niezależnie od argumentów przytoczonych w uzasadnieniu cytowa-
nej uchwały, za oparciem na ryzyku odpowiedzialności Skarbu Państwa za
niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie przemawia inny jeszcze
powód. Zauważyć bowiem trzeba, że w wypadku uniewinnienia skazanego,
umorzenia wobec niego postępowania, lub skazania go na łagodniejszą
karę w rezultacie rozpoznania nadzwyczajnego środka zaskarżenia lub
stwierdzenia nieważności orzeczenia, na Skarbie Państwa ciąży z mocy
art. 552 § 1 i 2 k.p.k., obowiązek odszkodowania także za zaliczone
uprzednio na poczet kary tymczasowe aresztowanie. Przesłankę po temu
stwarza już samo uchylenie (połączone ewentualnie z umorzeniem postę-
powania) lub zmiana prawomocnego orzeczenia skazującego. Kwestia
niewątpliwej niesłuszności tymczasowego aresztowania, zaliczonego
wcześniej w prawomocnym orzeczeniu na poczet kary, nie podlega odręb-
nemu badaniu, gdyż zaświadcza o niej sama niesłuszność skazania. Jedy-
nie wystąpienie okoliczności wymienionych w art. 553 § 1 i 3 k.p.k. zwalnia
Skarb Państwa z obowiązku odszkodowawczego lub redukuje jego rozmia-
ry.
W świetle uregulowań zawartych w art. 552 § 1 i 2 k.p.k. nie ma ra-
cjonalnych powodów, by przy rozstrzyganiu o roszczeniu bazującym na
przepisie art. 552 § 4 k.p.k. ferować ocenę słuszności tymczasowego
aresztowania z pozycji ex tunc, a przy tym z pominięciem treści prawo-
mocnego orzeczenia w sprawie. Przecież prawomocne rozstrzygnięcie nie
mniej wyraziście, niż orzeczenie wydane w wyniku rozpoznania nadzwy-
czajnych środków zaskarżenia lub stwierdzenia nieważności, ukazuje
ewentualną niesłuszność tymczasowego aresztowania. Założenie, że róż-
ną miarę przykłada się do oceny słuszności tymczasowego aresztowania w
zależności od tego czy roszczenie odszkodowawcze opiera się na prze-
słankach określonych w art. 552 § 1 lub 2 k.p.k., czy też na przesłance
7
wskazanej w art. 552 § 4 k.p.k., zaprzeczałoby dyrektywie racjonalności
ustawodawcy.
Oparcie odpowiedzialności Skarbu Państwa za niewątpliwie nie-
słuszne tymczasowe aresztowanie (art. 552 § 4 k.p.k.) na ryzyku pozostaje
w spójności z uregulowaniem nakładającym na Państwo odpowiedzialność
odszkodowawczą w warunkach określonych w art. 552 § 1 i 2 k.p.k., także
w sytuacji, gdy na poczet prawomocnie orzeczonej kary, której skazany nie
powinien był ponieść, zaliczono okres tymczasowego aresztowania. W obu
wypadkach racją odpowiedzialności Państwa na zasadzie ryzyka jest to, by
dolegliwości poniesionych kar lub stosowania tymczasowego aresztowania,
zostały zrekompensowane skazanemu i oskarżonemu, gdy wynik postę-
powania (toczącego się również po uprawomocnieniu się orzeczenia koń-
cowego) wykazał, że nie powinni oni ponieść odpowiedzialności karnej,
bądź ponieśli ją w rozmiarze większym, niż określony w ostatecznym roz-
strzygnięciu w sprawie.
Odnosząc powyższe rozważania do zarzutu kasacji, wytykającego
rażące naruszenie przepisu art. 552 § 4 k.p.k., należy stwierdzić, ze nie
można skarżącemu odmówić słuszności. Skoro bowiem żądanie wniosko-
dawcy zostało rozpoznane w konwencji, że odpowiedzialność Skarbu Pań-
stwa za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie opiera się na
zasadzie winy organów procesowych i z pozycji ex tunc, to zasadny staje
się wniosek, że rozstrzygnięcie merytoryczne zostało podjęte przy błędnej
wykładni tego przepisu, zamieszczonego wprawdzie w ustawie procesowej,
ale mającego charakter materialnoprawny. W efekcie tego uchybienia, nie
usuniętego w postępowaniu odwoławczym, poza zakresem ustaleń i roz-
ważań pozostały te okoliczności, które miałyby znaczenie przy stosowaniu
przepisu art. 552 § 4 k.p.k. przy prawidłowej jego wykładni, tj. jako normy
nakładającej na Skarb Państwa odpowiedzialność odszkodowawczą na
zasadzie ryzyka. Podstawowe znaczenie dla tak pojętej odpowiedzialności
8
powinna mieć treść prawomocnego wyroku w postępowaniu jurysdykcyj-
nym. Nie ulega zatem wątpliwości, że obraza wskazanego w kasacji prze-
pisu nosi cechy rażącego naruszenia prawa i mogła mieć wpływ na treść
zaskarżonego wyroku.
Uznając trafność zarzutu kasacji Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony
wyrok. Nie zachodziła potrzeba uchylenia wyroku Sądu Okręgowego i
przekazania sprawy do ponownego rozpoznania w pierwszej instancji. Za-
rzut obrazy przepisu art. 552 § 4 k.p.k. zamieszczony był już wszak w ape-
lacji. Przy jej rozpoznaniu zachodziła możliwość merytorycznego rozstrzy-
gnięcia w przedmiocie żądania wnioskodawcy także przez jego uwzględ-
nienie, chociażby częściowe. W dalszym ciągu, po uchyleniu prawomocne-
go wyroku, zachodzą ku temu warunki. Wystarczające jest więc przekaza-
nie sprawy do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Przy ponownym rozpoznaniu Sąd Apelacyjny, w myśl art. 442 § 3 w
zw. z art. 518, k.p.k. będzie związany zapatrywaniami prawnymi wyżej wy-
rażonymi, odnoszącymi się w szczególności do zasady ryzyka, jako kształ-
tującej zakres odpowiedzialności Państwa za niewątpliwie niesłuszne tym-
czasowe aresztowanie. Niezbędne stanie się również rozważenie czy za-
chodzą w sprawie przesłanki wyłączenia, bądź ograniczenia tej odpowie-
dzialności, wymienione w art. 553 k.p.k..
W razie ewentualnego przyjęcia, że stosowane wobec wnioskodawcy
tymczasowe aresztowanie było niewątpliwie niesłuszne, Sąd Apelacyjny
uwzględni, że stosowanie tego środka od 25 maja do 27 listopada 1997 r.
zostało zaliczone Ryszardowi M. na poczet kary pozbawienia wolności
orzeczonej w sprawie Sądu Rejonowego w L. Za ten okres nie służy już
wnioskodawcy roszczenie o odszkodowanie (...).