Pełny tekst orzeczenia

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 23 maja 2001 r.
III ZP 25/00
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Teresa Flemming-
Kulesza, Józef Iwulski (sprawozdawca), Roman Kuczyński, Jerzy Kwaśniewski,
Jadwiga Skibińska-Adamowicz, Barbara Wagner (współsprawozdawca).
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka
w sprawie z powództwa Franciszka G. przeciwko Polskim Kolejom Państwowym -
Zakładowi Taboru „Z.” w W. o odprawę, po rozpoznaniu w dniu 23 maja 2001 r. za-
gadnienia prawnego przekazanego przez skład trzech sędziów Sądu Najwyższego
postanowieniem z dnia 12 września 2000 r. [...]
„Czy Pakt Gwarancji Pracowniczych zawarty w dniu 23 grudnia 1996 r. pomię-
dzy ogólnopolskimi organizacjami związkowymi działającymi w PKP a Zarządem
PKP w sprawie warunków realizacji II etapu restrukturyzacji przedsiębiorstwa PKP
jest źródłem prawa pracy (art. 9 § 1 KP) ?”
p o d j ą ł następującą uchwałę:
Pakt Gwarancji Pracowniczych zawarty w dniu 23 grudnia 1996 r. pomię-
dzy ogólnopolskimi organizacjami związkowymi działającymi w PKP a zarzą-
dem PKP w sprawie warunków realizacji II etapu restrukturyzacji przedsiębiors-
twa PKP jest źródłem prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 KP.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Najwyższy przedstawił rozpatrywane zagadnienie prawne w następują-
cym stanie sprawy:
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Nysie wyrokiem z 28 kwietnia 1999 r. zasądził od
strony pozwanej PKP Zakładu Taboru "Z." w W. na rzecz powoda Franciszka G.
kwotę 8 057,04 zł wraz z odsetkami tytułem rekompensaty pieniężnej w wysokości 6-
2
miesięcznego wynagrodzenia, przysługującej mu w związku z rozwiązaniem umowy
o pracę z przyczyn dotyczących pracodawcy. Sąd ustalił, że powód był zatrudniony w
Przedsiębiorstwie Państwowym "Polskie Koleje Państwowe" od 1 sierpnia 1965 r.,
ostatnio na stanowisku starszego maszynisty pojazdów trakcji spalinowych w zespole
drużyn trakcyjnych Lokomotywowni Pozaklasowej w K.Z. W dniu 17 stycznia 1997 r.
pozwany pracodawca poinformował pisemnie powoda, że w związku z koniecznością
zmniejszenia zatrudnienia z przyczyn ekonomiczno-organizacyjnych rozwiązuje z
nim umowę o pracę z dniem 31 marca 1997 r. na zasadzie porozumienia stron, sto-
sownie do złożonej wcześniej przez powoda propozycji, co do trybu rozwiązania
umowy. Jako podstawę prawną rozwiązania umowy pozwany powołał art. 30 § 1 pkt
1 KP oraz ustawę z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania
z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o
zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr 4 poz. 19 ze zm.). Z dniem 1 kwietnia
1997 r. powód nabył prawo do emerytury i wystąpił o wypłatę rekompensaty pienięż-
nej na podstawie punktu 4.1 Paktu Gwarancji Pracowniczych z dnia 23 grudnia 1996
r. Pozwany odmówił spełnienia tego świadczenia.
W związku z restrukturyzacją Przedsiębiorstwa Państwowego PKP w dniu 23
grudnia 1996 r. pomiędzy ogólnokrajowymi organizacjami związkowymi działającymi
w PKP a Zarządem PKP zawarty został Pakt Gwarancji Pracowniczych w sprawie
warunków realizacji drugiego etapu restrukturyzacji przedsiębiorstwa. W Pakcie tym
Zarząd PKP gwarantował, że w okresie restrukturyzacji nie będą dokonywane zwol-
nienia grupowe w trybie określonym w art. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r., a w
przypadku rozwiązania umowy o pracę z przyczyn dotyczących pracodawcy, pra-
cownik otrzyma rekompensatę pieniężną w wysokości 6-miesięcznego wynagrodze-
nia (punkt 4.1 Paktu). Pakt wszedł w życie z dniem 1 stycznia 1997 r. W dniu 19 maja
1997 r. pomiędzy Zarządem przedsiębiorstwa PKP a pracownikami przedsiębiorstwa
PKP reprezentowanymi przez ogólnokrajowe centrale związków zawodowych został
zawarty Pakt Gwarancji Pracowniczych w okresie restrukturyzacji Przedsiębiorstwa
Państwowego "Polskie Koleje Państwowe". W § 3 tego Paktu postanowiono o wy-
dzieleniu w budżecie PKP w roku 1997 oraz w latach następnych funduszu z przez-
naczeniem między innymi na rekompensaty dla pracowników odchodzących na
wcześniejsze emerytury, a w § 9 pkt 8 Paktu przewidziano dla pracowników jednora-
zową rekompensatę pieniężną w wysokości 6-miesięcznego wynagrodzenia w przy-
padku rozwiązania z nimi stosunku pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy. Pakt
3
zawarty 19 maja 1997 r. obejmował pracowników zatrudnionych w PKP oraz pracow-
ników, z którymi rozwiązano już wcześniej (tak, jak z powodem) stosunek pracy z
przyczyn dotyczących pracodawcy. Uwzględniając powództwo o zasądzenie rekom-
pensaty pieniężnej w związku z rozwiązaniem z powodem umowy o pracę z przyczyn
dotyczących pracodawcy, Sąd Rejonowy jako podstawę prawną rozstrzygnięcia po-
wołał w uzasadnieniu swojego wyroku punkt 4.1 Paktu Gwarancji Pracowniczych z
dnia 23 grudnia 1996 r. oraz analogiczny w treści § 9 pkt 8 Paktu Gwarancji Pracow-
niczych z dnia 19 maja 1997 r.
Strona pozwana podniosła w odpowiedzi na pozew, że Pakty, z których powód
wyprowadza swoje roszczenie, to umowy cywilnoprawne, powstałe poza systemem
prawa pracy, zwłaszcza poza Kodeksem pracy, stąd też nie jest jednoznaczne, czy
zawarte w nich postanowienia obejmujące zobowiązania do wypłaty świadczeń w
nich ujętych stały się elementami indywidualnych umów o pracę i czy tworzą dla pra-
cownika roszczenie o zapłatę tych świadczeń, możliwe do dochodzenia od praco-
dawcy na drodze sądowej, tak jak to ma miejsce w przypadku postanowień układów
zbiorowych pracy (porozumień normatywnych). Odnosząc się do stanowiska strony
pozwanej w kwestii charakteru prawnego obydwu Paktów Gwarancji Pracowniczych,
Sąd Rejonowy stwierdził, że nie mogą być one traktowane jedynie jako umowy cywil-
noprawne zawarte przez przedsiębiorstwo ze związkami zawodowymi, powstałe
poza systemem prawa pracy. Pakt to inaczej ugoda, układ, porozumienie, umowa
zawarte dla rozstrzygnięcia pewnej kwestii, wywołująca skutki na gruncie tej dziedzi-
ny prawa, jakiej dotyczy. W rozpoznawanej sprawie obydwa Pakty Gwarancji Pra-
cowniczych to umowy pomiędzy pracodawcą a organizacjami związkowymi repre-
zentującymi pracowników. W ocenie Sądu Rejonowego mają one charakter porozu-
mień normatywnych i stanowią źródło prawa pracy w rozumieniu art. 9 KP. Przepis
ten uwzględnia specyficzne dla prawa pracy rozumienie źródeł prawa, które obej-
muje nie tylko akty prawne stanowione przez organy państwowe, ale także porozu-
mienia normatywne, to jest układy zbiorowe pracy oraz inne porozumienia zbiorowe.
Sąd Rejonowy powołał się przy tym na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 czerwca
1997 r., I PKN 201/97 (OSNAPiUS 1998 r. nr 10, poz. 296), w którym uznano za źró-
dło prawa pracy umowę spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, ponieważ regulo-
wała ona prawa i obowiązki pracowników w niej zatrudnionych, będących jednocze-
śnie wspólnikami. Sąd Rejonowy wyraził również pogląd, że wszelkie porozumienia,
nawet pozanormatywne, jeżeli wpływają na stosunek pracy - zwłaszcza w sposób ko-
4
rzystniejszy dla pracownika niż to przewidują przepisy ustawowe prawa pracy - są
źródłem prawa pracy, z którego pracownik może bezpośrednio wywodzić roszczenia
w stosunku do pracodawcy.
W apelacji od wyroku Sądu Rejonowego strona pozwana - zarzucając naru-
szenie prawa materialnego, w szczególności art. 393 KC oraz art. 9 KP - zakwestio-
nowała pogląd Sądu Rejonowego, że Pakty Gwarancji Pracowniczych, będące umo-
wami zawartymi pomiędzy Zarządem przedsiębiorstwa PKP a organizacjami związ-
kowymi działającymi w przedsiębiorstwie PKP, stanowią źródło prawa pracy, a pra-
cownik może bezpośrednio z ich postanowień wywodzić indywidualne roszczenie
wobec pracodawcy. Zdaniem strony pozwanej powołane porozumienia nie zostały
wydane w oparciu o jakiekolwiek ustawowe unormowanie, a ich treść została "wymo-
delowana" zgodną wolą stron umowy (pracodawcy i związków zawodowych). Nie
mieszczą się zatem w systemie źródeł prawa pracy, bowiem art. 9 KP wymaga dla
przypisania porozumieniom zbiorowym charakteru normatywnego, aby były oparte na
ustawie. Tymczasem Pakty powstały bez oparcia w akcie normatywnym.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Opolu, oddalając wy-
rokiem z dnia 14 października 1999 r. [...] apelację strony pozwanej, zgodził się z Są-
dem Rejonowym, że Pakt Gwarancji Pracowniczych będący porozumieniem między
Zarządem PKP a działającymi w PKP związkami zawodowymi jest źródłem prawa
pracy w rozumieniu art. 9 KP. Odwołując się do poglądów wyrażonych w doktrynie,
Sąd Okręgowy podniósł, że wskazany w rozdziale III Konstytucji RP katalog źródeł
prawa (art. 87) został z mocy art. 59 ust. 2 Konstytucji rozszerzony na układy zbioro-
we pracy i inne porozumienia. Jakkolwiek nie są to źródła prawa powszechnie obo-
wiązującego w znaczeniu użytym w art. 87 Konstytucji, to jednak mają charakter ak-
tów obowiązujących ich autorów (partnerów socjalnych) i adresatów (pracowników).
Przyjmując taki charakter prawny Paktów, Sąd Okręgowy stwierdził, że na podstawie
przepisów porozumienia z dnia 23 grudnia 1996 r. i porozumienia z dnia 19 maja
1997 r., powód nabył prawo do zwiększonej odprawy jako pracownik zwolniony z
pracy z przyczyn ekonomicznych.
Kasację od wyroku Sądu Okręgowego wniosła strona pozwana. Jako podsta-
wy kasacji skarżąca wskazała: 1) naruszenie prawa materialnego w wyniku błędnej
wykładni i niewłaściwego zastosowania art. 393 KC w związku z art. 65 KC przez
dokonanie błędnej wykładni postanowień umów zbiorowych - Paktu Gwarancji Pra-
cowniczych z dnia 23 grudnia 1996 r. oraz Porozumienia z dnia 19 maja 1997 r. w
5
sprawie zawarcia Paktu Gwarancji Pracowniczych w okresie restrukturyzacji Przed-
siębiorstwa Państwowego "Polskie Koleje Państwowe" - bez badania zgodnego za-
miaru umawiających się stron i przypisanie tym umowom rangi źródeł prawa z naru-
szeniem art. 87 i art. 59 ust. 2 Konstytucji oraz art. 9 KP; 2) naruszenie prawa proce-
sowego "przez pominięcie wniosku dowodowego z wyjaśnień stron podpisujących
powołane umowy zbiorowe". W uzasadnieniu kasacji strona skarżąca podniosła, że
Sąd drugiej instancji dokonał wadliwej oceny charakteru prawnego umów zbiorowych
zawartych pomiędzy Zarządem przedsiębiorstwa PKP a organizacjami związkowymi
działającymi w tym przedsiębiorstwie, przypisując im rangę źródeł prawa pracy ro-
dzących roszczenia po stronie powoda. Sąd dokonał wykładni oświadczeń woli stron
tych umów, traktując postanowienia umowne jak postanowienia normatywne. Ta wy-
kładnia doprowadziła Sąd do ustalenia treści postanowień umownych obydwu poro-
zumień odmiennej od zamiaru stron składających oświadczenia woli w celu ich za-
warcia, w wyniku czego Sąd zmienił w istotny sposób ich treść, rozszerzając krąg
pracowników, którym przyznano dodatkowe świadczenia pieniężne w przypadku
zwolnienia z pracy w przedsiębiorstwie PKP. Błędem Sądu było uznanie, że nie jest
istotne dla rozstrzygnięcia sprawy badanie zgodnej woli stron zawierających te
umowy z uwagi na przypisanie umowom charakteru źródeł prawa. Skarżący powołał
się na pogląd wyrażony w uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 28
maja 1998 r., I PKN 138/98 (OSNAPiUS 1999 r. nr 12, poz. 398), zgodnie z którym
przewidziany w art. 9 KP wymóg oparcia innych porozumień zbiorowych na ustawie
należy rozumieć jako konieczność co najmniej wymienienia określonego aktu w
ustawie. Tymczasem restrukturyzacja przedsiębiorstwa PKP nie miała (w chwili za-
wierania Paktów Gwarancji Pracowniczych) oparcia w akcie prawnym o randze
ustawy, a była realizowana na podstawie wewnętrznych aktów przedsiębiorstwa
(uchwał Zarządu).
Skład orzekający Sądu Najwyższego, przedstawiając zagadnienie prawne
zważył, co następuje:
I. Zasadniczym problemem prawnym wymagającym rozstrzygnięcia w związku
z przytoczonymi podstawami kasacji jest charakter porozumień zbiorowych w postaci
Paktów Gwarancji Pracowniczych zawartych 23 grudnia 1996 r. (oraz 19 maja 1997
r.) pomiędzy Zarządem przedsiębiorstwa PKP a działającymi w tym przedsiębiorstwie
organizacjami związków zawodowych. Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na to, że w
dotychczasowym orzecznictwie ujawniła się rozbieżność, co do charakteru porozu-
6
mień zbiorowych zawartych przez partnerów socjalnych, to jest Przedsiębiorstwo
Państwowe "Polskie Koleje Państwowe" jako pracodawcę oraz działające w tym
przedsiębiorstwie zakładowe organizacje związkowe jako reprezentacje ogółu pra-
cowników (nie tylko zrzeszonych w tych związkach zawodowych). W wyroku z dnia
28 lipca 1999 r., I PKN 176/99 (OSNAPiUS 2000 r. nr 21, poz. 788) Sąd Najwyższy
przyjął, że porozumienie z dnia 19 maja 1997 r. między Zarządem PKP a związkami
zawodowymi, stanowiące Pakt Gwarancji Pracowniczych w okresie restrukturyzacji
Przedsiębiorstwa Państwowego PKP, jest prawem materialnym w rozumieniu art. 9 §
1 KP i art. 3931
pkt 1 KPC. Rozbieżność orzecznictwa powstała w związku z tym, że
w wyroku z dnia 7 września 1999 r., I PKN 243/99 (OSNAPiUS 2001 r. nr 1, poz. 8)
oraz w wyroku z dnia 17 lutego 2000 r., I PKN 541/99 (dotychczas nie publikowany),
Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że Pakt Gwarancji Pracowniczych z dnia 23 grudnia
1996 r. oraz porozumienie z dnia 19 maja 1997 r. w sprawie zawarcia Paktu Gwaran-
cji Pracowniczych w okresie restrukturyzacji Przedsiębiorstwa Państwowego PKP nie
spełniają podstawowego wymagania dla uznania ich za źródło prawa pracy w rozu-
mieniu art. 9 § 1 KP, a mianowicie nie mają oparcia w przepisach ustawy. Postano-
wienia tych aktów nie powołują się bowiem na jakąkolwiek ustawę jako podstawę ich
zawarcia. Również w wyroku z dnia 26 maja 2000 r., I PKN 674/99 (dotychczas nie
publikowany), Sąd Najwyższy stwierdził, że brak jest podstaw do zaliczenia posta-
nowień Paktu Gwarancji Pracowniczych z dnia 23 grudnia 1996 r. do przepisów
prawa materialnego rozumianych jako źródła prawa pracy. Zgodnie bowiem z art. 9 §
1 KP do materialnych przepisów prawa pracy zalicza się między innymi postanowie-
nia układów zbiorowych i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych okre-
ślających prawa i obowiązki stron stosunku pracy. W takim kodeksowym katalogu
źródeł materialnego prawa pracy nie mieści się Pakt Gwarancji Pracowniczych, w
którym jego strony nie powołały się na umocowanie ustawowe do jego wydania. Sąd
Najwyższy wyraził przy tym pogląd, że moc obowiązująca postanowień tego zbioro-
wego porozumienia prawa pracy nie wynika z materialnoprawnego waloru norma-
tywnego tego Paktu, który nie jest porozumieniem zbiorowym prawa pracy opartym
na ustawie, ale stanowi źródło zobowiązań całego przedsiębiorstwa PKP w stosunku
do pracowników zatrudnionych w tym przedsiębiorstwie, które jako postanowienia
korzystniejsze niż przepisy prawa pracy zostały objęte treścią indywidualnych sto-
sunków pracy wszystkich pracowników PKP (a contrario z art. 18 § 2 KP).
7
Skład orzekający Sądu Najwyższego podkreślił, że zagadnienie, czy porozu-
mienia zbiorowe (porozumienia socjalne) są, czy nie są źródłem prawa pracy w ro-
zumieniu art. 9 § 1 KP, jest zagadnieniem ogólniejszym, dotyczącym nie tylko Paktu
Gwarancji Pracowniczych zawartego w związku z restrukturyzacją Przedsiębiorstwa
Państwowego "Polskie Koleje Państwowe", ale także innych porozumień zawiera-
nych na tle przekształceń własnościowych (procesów prywatyzacyjnych przedsię-
biorstw państwowych). Prywatyzacji towarzyszy bowiem praktyka zawierania poro-
zumień socjalnych (paktów socjalnych), których stronami są działające w przedsię-
biorstwie państwowym zakładowe organizacje związkowe, reprezentujące interesy
pracowników (załogi) oraz inwestor strategiczny zamierzający przejąć w przyszłości
kontrolę (kapitałową) nad jednoosobową spółką Skarbu Państwa powstałą w wyniku
przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego. W wyroku z 17 listopada 1999 r., I
PKN 364/99 (OSNAPiUS 2001 r. nr 7, poz. 219), dotyczącym co prawda innego po-
rozumienia zbiorowego (nazwanego "paktem socjalnym"), zawartego między zakła-
dowymi organizacjami związkowymi działającymi w przedsiębiorstwie państwowym a
zagranicznymi osobami prawnymi zamierzającymi zawrzeć przy udziale Skarbu Pań-
stwa spółkę joint venture działającą według prawa polskiego, która w przyszłości
stanie się pracodawcą dla pracowników tego przedsiębiorstwa państwowego, Sąd
Najwyższy stwierdził, że porozumienie takie stanowi źródło prawa pracy w rozumie-
niu art. 9 KP. Jednocześnie stwierdził, że w tej sprawie nie było co do zasady istotne,
czy to konkretne porozumienie stanowiło źródło prawa pracy w rozumieniu art. 9 KP,
czy też nie, bowiem roszczenia pracownika powstały chociażby z tego powodu, że
porozumienie socjalne należy traktować jako umowę na rzecz każdego pracownika
jako osoby trzeciej (art. 393 KC w związku z art. 300 KP), zawartą przez podmioty,
które utworzą spółkę będącą w przyszłości pracodawcą. Tymczasem w wyroku z
dnia 23 lutego 1999 r., I PKN 588/98 (OSNAPiUS 2000 r. nr 8, poz. 298) Sąd Naj-
wyższy stwierdził, że porozumienie w sprawie gwarancji socjalnych zawarte między
związkiem zawodowym a przyszłym nabywcą akcji w spółce akcyjnej będącej praco-
dawcą nie jest porozumieniem zbiorowym w rozumieniu art. 9 § 1 KP. Nie spełnia
bowiem warunku zaliczenia go do kategorii źródeł prawa pracy, jakim jest oparcie na
ustawie, to znaczy na przepisach rangi ustawowej, a ponadto nie zostało zawarte
przez partnerów socjalnych, to znaczy pracodawcę i zakładową organizację związ-
kową. Skład orzekający Sądu Najwyższego stwierdził więc, że w orzecznictwie ist-
nieje rozbieżność dotycząca traktowania porozumień zbiorowych (porozumień so-
8
cjalnych). Z jednej strony przypisuje się im w szerokim zakresie charakter normatyw-
ny, a z drugiej odmawia się niektórym z nich takiego charakteru, przyjmując jako
kryterium kwalifikacyjne wynikającą z art. 9 § 1 KP konieczność "oparcia ich na usta-
wie". Uzasadnia to przekazanie zagadnienia prawnego budzącego poważne wątpli-
wości powiększonemu składowi Sądu Najwyższego na podstawie art. 39314
KPC.
II. Skład orzekający Sądu Najwyższego uznał, że rozwiązanie przedstawione-
go w pytaniu prawnym problemu powinno uwzględniać ustawowe kryteria zakwalifi-
kowania porozumienia zbiorowego - innego niż układ zbiorowy pracy - do kategorii
źródeł prawa pracy z art. 9 § 1 KP, ale także uwzględniać właściwości (natury) po-
rozumień zbiorowych jako umów zawieranych między partnerami socjalnymi. Zgod-
nie z art. 9 § 1 KP przez prawo pracy rozumie się przepisy Kodeksu pracy oraz prze-
pisy innych ustaw i aktów wykonawczych określające prawa i obowiązki pracowników
i pracodawców, a także postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych
na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów i statutów określających prawa i
obowiązki stron stosunków pracy. Źródłem prawa pracy są zatem także porozumienia
normatywne zawierane między partnerami socjalnymi, w tym układy zbiorowe pracy i
inne porozumienia zbiorowe. Warunkiem zaliczenia porozumienia zbiorowego do
źródeł prawa pracy jest oparcie go na ustawie. Wymieniony akt można zaliczyć do
źródeł prawa pracy tylko wówczas, gdy możliwość jego zawarcia została wyraźnie
przewidziana w ustawie. W postanowieniu z dnia 28 maja 1998 r., I PKN 138/98
(OSNAPiUS 1999 r. nr 12, poz. 398) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, zgodnie z któ-
rym pojęcie "prawo materialne" obejmuje nie tylko akty wymienione w art. 87 Kon-
stytucji RP, ale także akty prawne wymienione w art. 9 KP w związku z art. 59 ust. 2
Konstytucji, przy czym w odniesieniu do aktów wymienionych w art. 9 KP, innych niż
układy zbiorowe, w tym do porozumień zbiorowych, wymaganie oparcia ich na usta-
wie należy rozumieć jako konieczność co najmniej wymienienia ich przez ustawę
(nazwania ich przez ustawę). Zdaniem składu orzekającego, wiele wskazuje na to, że
Pakty Gwarancji Pracowniczych (zarówno zawarty 23 grudnia 1996 r., jak i z dnia 19
maja 1997 r.) nie spełniają podstawowego wymagania dla uznania ich za źródło
prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 KP, a mianowicie nie mają oparcia w przepisach
ustawy. Postanowienia tych aktów nie powołują się na jakąkolwiek ustawę jako pod-
stawę ich zawarcia. Interpretacja ich postanowień nie pozwala na potraktowanie ich
w szczególności jako porozumień w sprawie zwolnień grupowych w rozumieniu art. 4
ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania stosun-
9
ków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw
(Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.). Z analizy poszczególnych postanowień Paktu
nie wynika, aby intencją stron (pracodawcy i związków zawodowych) było nadanie
mu rangi układu zbiorowego pracy. Ponieważ Pakty zostały zawarte w grudniu 1996
r. oraz w maju 1997 r., ustawowego oparcia dla nich w chwili zawierania nie mogła
stanowić uchwalona później ustawa z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji, re-
strukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego "Polskie Koleje Pań-
stwowe" (Dz.U. Nr 84, poz. 948). Prawo związków zawodowych oraz pracodawców i
ich organizacji do zawierania porozumień zbiorowych zostało zagwarantowane w art.
59 ust. 2 Konstytucji. Ustawa zasadnicza nie sprzeciwia się zatem negocjacyjnej
formie tworzenia prawa, mającej zastosowanie przede wszystkim w stosunkach
pracy. Przeciwnie, stanowi dla niej bardzo silne uzasadnienie. Rozważenia wymaga
zatem, czy możliwe jest przyjęcie, iż Pakt Gwarancji Pracowniczych w okresie re-
strukturyzacji Przedsiębiorstwa Państwowego Polskie Koleje Państwowe ma "oparcie
ustawowe" bezpośrednio w przepisach Konstytucji. Zdaniem składu przedstawiają-
cego zagadnienie prawne, jest to wątpliwe. Po pierwsze, art. 59 ust. 2 Konstytucji
należy traktować jako generalną gwarancję dla partnerów socjalnych zawierania po-
rozumień zbiorowych, podczas gdy w art. 9 § 1 KP chodzi o wyraźne określenie w
ustawie dopuszczalności zawarcia konkretnego rodzaju postanowienia zbiorowego.
Po drugie, obydwa poddawane ocenie Pakty Gwarancji Pracowniczych zostały za-
warte przed 17 października 1997 r., czyli przed dniem wejścia w życie Konstytucji
RP. Zatem nie można przyjąć, że "oparcie ustawowe" stanowią dla nich bezpośrednio
przepisy Konstytucji. Ocena charakteru prawnego porozumień zbiorowych powinna
być bowiem dokonana w odniesieniu do stanu prawnego obowiązującego w chwili ich
zawierania. Możliwe jest jednak przyjęcie odmiennego punktu widzenia, zgodnie z
którym od chwili wejścia w życie Konstytucji RP ocena, czy wspomniane Pakty Gwa-
rancji Pracowniczych mają oparcie w ustawie powinna być dokonywana z uwzględ-
nieniem postanowień ustawy zasadniczej.
III. Skład orzekający Sądu Najwyższego wywiódł, że naturę porozumień zbio-
rowych jako umów zawieranych pomiędzy partnerami socjalnymi określa się w dok-
trynie poprzez odwołanie do ich cech konstytutywnych. Są zawierane przez praco-
dawcę (przyszłego pracodawcę) z przedstawicielami załogi (przede wszystkim
związkami zawodowymi), regulują prawa i obowiązki pracowników i pracodawców
oraz dotyczą zarówno indywidualnych, jak i zbiorowych uprawnień pracowniczych,
10
pozwalając na wystąpienie przez konkretnego pracownika z indywidualnym roszcze-
niem albo na wszczęcie sporu zbiorowego. Skutki zawarcia porozumień zbiorowych
oraz ich moc wiążąca dla partnerów socjalnych jako stron takiej umowy zależą od
tego, czy mają one charakter normatywny, czy też nie. W doktrynie zwraca się
uwagę, że charakter prawny porozumienia socjalnego nie mającego oparcia w usta-
wie sprawia, iż bezpośrednio nie dostarcza ono podstawy dla indywidualnych rosz-
czeń pracowniczych, a dla swojej skuteczności jako aktu normatywnego wymaga
przeniesienia do układu zbiorowego pracy lub co najmniej regulaminu wynagradza-
nia. Zanim nastąpi recepcja jego postanowień do układu zbiorowego porozumienie
takie stanowi jedynie gentlemen’s agreement, co najwyżej z możliwością posłużenia
się sankcją związkową w razie niedotrzymania zobowiązań przez pracodawcę. Po-
stanowienia innych niż układy zbiorowe porozumień zbiorowych stają się źródłem
prawa pracy tylko wtedy, jeżeli ich zawarcie następuje na podstawie upoważnienia
ustawowego (znajduje oparcie w ustawie). Upoważnienie takie może być zawarte nie
tylko w przepisach Kodeksu pracy, lecz również we wszelkich innych ustawach re-
gulujących stosunki z zakresu prawa pracy. Wyraźne wymaganie, by było to upo-
ważnienie ustawowe, nie oznacza, by inne porozumienia zbiorowe, nie mające upo-
ważnienia ustawowego i wskutek tego nie zaliczane do źródeł prawa pracy, nie mo-
gły być zawierane na innej podstawie prawnej, np. w oparciu o przepisy prawa cywil-
nego. Będą to jednak porozumienia zbiorowe innego rodzaju i o innym charakterze
prawnym. Porozumienie zbiorowe wiąże nie tylko strony, które je zawarły, lecz także
pracodawcę w stosunku do pracowników, jeżeli dotyczy uprawnień i obowiązków
pracowników. Wynika to z normatywnego charakteru porozumień jako źródła prawa
pracy. Naruszenie porozumienia może spowodować dwojakie skutki prawne. Jeżeli z
treści porozumienia zbiorowego wynikają określone uprawnienia pracowników, to
naruszenie tych uprawnień może być przez nich dochodzone w drodze powództwa
przed sądem pracy. Jeżeli natomiast naruszenie postanowień porozumienia zbioro-
wego dotyczy tylko praw lub obowiązków stron tego porozumienia, może być ono
podstawą sporu zbiorowego, wszczętego przez którąkolwiek z organizacji związko-
wych będących stroną tego porozumienia. Normatywny charakter zbiorowych poro-
zumień w prawie pracy wiąże się przede wszystkim z ich treścią (zakresem regula-
cji), ale także podstawą prawną i zakresem umocowania do ich wydania. Kryterium
normatywnego charakteru aktów wymienionych w art. 9 KP jest zdolność kształtowa-
nia przez nie praw i obowiązków pracownika i pracodawcy. W związku z tym kryte-
11
rium, akt normatywny musi zawierać normy o charakterze ogólnym, tzn. takie, które
w sposób rodzajowy określają adresatów (generalność normy), a także rodzajowo
wyznaczają postępowanie osób (abstrakcyjność normy). Prawo materialne to takie
prawo, które w sposób automatyczny kształtuje treść stosunku prawnego powstałego
wskutek dokonania czynności prawnej. W przypadku szczególnych źródeł prawa
pracy (w tym zwłaszcza porozumień zbiorowych) dodatkowym kryterium zaliczenia
ich do źródeł prawa pracy jest wymaganie oparcia ich o normy ustawowe o charakte-
rze szczególnym. Ostatecznie w doktrynie wskazuje się na dwa wyznaczniki norma-
tywnego charakteru porozumień zbiorowych prawa pracy (jednocześnie istotne kon-
stytutywne cechy tych aktów): po pierwsze, podstawą ich wydania czy zawarcia po-
winny być normy ustawowe, które stanowią zarówno ich legitymację prawną o cha-
rakterze ogólnym (art. 9 KP), jak i szczególnym (w sensie nazwy konkretnego poro-
zumienia czy określenia celu, dla którego ma być ono zawarte), po drugie, "norma-
tywność" porozumień zbiorowych wyraża się w ogólnym charakterze ich postano-
wień, odnoszących się do regulacji indywidualnych i zbiorowych praw podmiotów
stosunków pracy. Normatywne porozumienia zbiorowe cechują się sformalizowanym
trybem zawierania oraz ogólnym charakterem postanowień, których treść dotyczy
praw i obowiązków stron stosunku pracy zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i
zbiorowym. W tym zakresie obserwuje się pewne niedostatki legislacyjne o charak-
terze generalnym w zakresie podstaw prawnych wydawania porozumień zbiorowych
w prawie pracy. Unormowania zawarte w art. 9 KP są niepełne.
Zgodnie z art. 9 KP, aby postanowienia porozumienia zbiorowego mogły być
zaliczone do źródeł prawa pracy muszą być "oparte na ustawie" i określać prawa i
obowiązki stron stosunku pracy. Obie przesłanki muszą być przy tym spełnione łącz-
nie. Prawo związków zawodowych oraz pracodawców i ich organizacji do zawierania
porozumień (zbiorowych) jest zagwarantowane w art. 59 ust. 2 Konstytucji. W dok-
trynie podnosi się, że raczej nie jest możliwe przyjęcie, iż wszystkie porozumienia
zbiorowe mają "oparcie ustawowe" w tym przepisie, bowiem należy go traktować je-
dynie jako generalną gwarancję dla partnerów socjalnych do zawierania porozumień
zbiorowych. Natomiast w art. 9 § 1 KP chodzi o wyraźne określenie w ustawie do-
puszczalności zawarcia konkretnego rodzaju porozumienia zbiorowego. Wynika z
tego, że wśród zakładowych porozumień zbiorowych występują porozumienia speł-
niające przesłanki z art. 9 § 1 KP, a więc zaliczane do źródeł prawa pracy, oraz poro-
zumienia, które nie mogą być traktowane jako źródło prawa pracy. Ustalenie to jest
12
istotne w aspekcie rozważań dotyczących sankcji z tytułu nieprzestrzegania posta-
nowień porozumienia zbiorowego, a także mocy wiążącej i możliwości dochodzenia
roszczeń na podstawie jego postanowień. Co do zasady wszystkie porozumienia
zbiorowe są wiążące dla stron, które je zawarły. W przypadku porozumień norma-
tywnych jest to wniosek oczywisty. Za przyjęciem wiążącego charakteru pozostałych
porozumień przemawiają argumenty natury celowościowej. Przyjęcie, że pozostałe
porozumienia nie mają mocy wiążącej, pozbawiałoby sensu ich zawieranie. Przyto-
czone poglądy doktryny w kwestii charakteru normatywnego porozumień zbiorowych
mają znaczenie i mogą być wzięte pod rozwagę przy ocenie z tego punktu widzenia
Paktu Gwarancji Pracowniczych. Pakt ten nosi bowiem niewątpliwie wiele cech, które
pozwalałyby na zaliczenie go do kategorii porozumień zbiorowych o charakterze
normatywnym. Reguluje bowiem prawa i obowiązki pracowników i pracodawcy w
sposób generalny i abstrakcyjny, zawierając postanowienia o charakterze norm ogól-
nych, rodzajowo (a nie indywidualnie) określających adresatów tych postanowień (po
stronie pracowników) oraz rodzajowo (nie zaś indywidualnie) oznaczając ich właści-
wości czy sposób postępowania. W istocie zatem jedynie brak oparcia na ustawie
porozumienia zbiorowego przesądziłby o odmowie przypisania mu cech źródła prawa
w rozumieniu art. 9 § 1 KP.
IV. Według składu orzekającego, brak "oparcia w ustawie" Paktu Gwarancji
Pracowniczych jako porozumienia zbiorowego zawartego między zakładowymi orga-
nizacjami związkowymi i pracodawcą nie wyłącza sam przez się jego legalności i
możliwości wywoływania skutków prawnych, w tym również w postaci dopuszczalno-
ści dochodzenia przez pracowników indywidualnych roszczeń z powołaniem się na
treść jego postanowień. Porozumienie to należy uznać za szczególnego rodzaju
umowę, której zawarcia nie można wykluczyć tylko z tej przyczyny, że nie jest ona
wyraźnie przewidziana w przepisach prawa pracy. Nie istnieje bowiem wyczerpujące
wyliczenie sytuacji, w których zakładowa organizacja związkowa może zawrzeć po-
rozumienie z pracodawcą (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 1993
r., I PZP 46/93, OSNCP 1994 r. z. 6, poz. 131). Mamy tu do czynienia z nienazwaną
umową zbiorowego prawa pracy. Indywidualne roszczenia pracowników mające
swoje źródło w takiej umowie wynikają z możliwości potraktowania jej zgodnie z art.
300 KP jako umowy na rzecz osoby trzeciej (art. 393 KC), na podstawie której pra-
cownicy, nie będący stroną porozumienia, mogą żądać spełnienia przyrzeczonego
świadczenia bezpośrednio od pracodawcy jako podmiotu, który przyjął na siebie w
13
umowie z partnerem socjalnym (zakładową organizacją związkową) obowiązek ta-
kiego świadczenia. Możliwe jest przyjęcie takiego charakteru Paktu Gwarancji Pra-
cowniczych jako porozumienia zbiorowego w rezultacie potraktowania go jako czyn-
ności prawnej (umowy) w rozumieniu prawa cywilnego (por. wyrok z dnia 26 maja
2000 r., I PKN 674/99, dotychczas nie publikowany). Możliwość dochodzenia rosz-
czeń w przypadku niewywiązania się stron ze zobowiązań wynikających z porozu-
mienia zbiorowego zależy od tego czy porozumienie ma charakter normatywny.
Roszczenia dochodzone na podstawie art. 476 § 1 KPC muszą mieć podstawę
prawną w akcie o charakterze normatywnym. Indywidualne spory ze stosunków
pracy mogą mieć podstawę normatywną zarówno w przepisach prawa pracy (art. 9
KP), jak i w postanowieniach umownych kształtujących stosunek pracy, odbiegają-
cych na korzyść pracownika od przepisów prawa pracy (art. 18 § 1 KP). Zgodnie z
art. 18 § 1 KP postanowienia umów o pracę oraz innych aktów, na których podstawie
powstaje stosunek pracy, nie mogą być mniej korzystne dla pracownika niż przepisy
prawa pracy. Oznacza to, że strony stosunku pracy mogą ukształtować jego treść - w
szczególności w drodze umowy o pracę lub innego aktu kreującego stosunek pracy -
w sposób korzystniejszy dla pracownika, niż to wynika z przepisów prawa pracy.
Przepis art. 18 § 1 KP pełni funkcję gwarancyjną, stanowiąc zakaz naruszania - w
kierunku mniej korzystnym dla pracownika - minimalnych standardów ochrony pra-
cownika wynikających z przepisów prawa pracy, przy równoczesnym pozostawieniu
stronom stosunku pracy swobody umownego kształtowania jego treści w sposób ko-
rzystniejszy dla pracownika. Ta sama zasada uprzywilejowania pracownika powinna
dotyczyć postanowień porozumienia zbiorowego jako umowy zbiorowego prawa
pracy zawartej przez pracodawcę i zakładową organizację związkową, zastrzegającą
świadczenie na rzecz pracownika jako osoby trzeciej (art. 393 § 1 KC w związku z
art. 300 KP). Dla normatywnych porozumień zbiorowych taką samą zasadę przewi-
duje art. 9 § 2 KP. Nienormatywne porozumienia zbiorowe należy z tego punktu wi-
dzenia traktować na równi z umową o pracę lub innymi aktami kreującymi stosunek
pracy i przyjąć, że ma do nich odpowiednie zastosowanie art. 18 § 1 KP, bowiem
uprawnienia wynikające dla pracownika z postanowień porozumienia zbiorowego są
elementami treści jego stosunku pracy. Roszczenia wynikające z postanowień poro-
zumienia zbiorowego o charakterze normatywnym mogą być dochodzone w postę-
powaniu przed sądem pracy. Postanowienia porozumień o charakterze nienorma-
tywnym również wiążą strony, jednak dochodzone na drodze sądowej roszczenia
14
wynikające z ich naruszenia, nie mogą być konstruowane bezpośrednio na ich pos-
tanowieniach, lecz muszą mieć odpowiednie "zaczepienie" w przepisach prawa ma-
terialnego (np. art. 393 § 1 KC w związku z art. 300 KP, art. 18 § 1 KP w związku z
innymi odpowiednimi przepisami prawa pracy regulującymi te same rodzajowo lub
zbliżone uprawnienia pracownicze, w rozpoznawanej sprawie będzie to dotyczyło np.
przepisów ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r.). Aktualne staje się wówczas stanowisko
orzecznictwa co do skuteczności roszczeń pracowników wynikających z postanowień
porozumienia, które dotyczy treści indywidualnego stosunku pracy. Względem pra-
cowników, którzy nie są stroną takiego porozumienia, powinno być ono ocenione jako
umowa na rzecz osoby trzeciej (art. 393 KC), pracownik może żądać spełnienia
przyznanych mu w porozumieniu świadczeń wprost od pracodawcy, ponieważ poro-
zumienie to kształtuje - za konkludentną zgodą pracowników - treść indywidualnych
stosunków pracy.
Sąd Najwyższy w składzie powiększonym zważył, co następuje:
Pakt Gwarancji Pracowniczych z dnia 23 grudnia 1996 r. jest niewątpliwie po-
rozumieniem o charakterze generalnym (nie dotyczy konkretnych pracowników), a
także abstrakcyjnym (rodzajowo wyznacza postępowanie osób). W porozumieniu tym
reprezentant pracodawcy zobowiązał się do konkretnych świadczeń na rzecz nie-
określonych adresatów w przypadku powstania wskazanych zdarzeń prawnych.
Określone w tym Pakcie zobowiązania pracodawcy zostały skonstruowane jako
normy prawne, a nie zobowiązania wchodzące do treści poszczególnych stosunków
pracy. W szczególności dotyczy to zobowiązania do wypłaty rekompensaty pienięż-
nej w wysokości sześciomiesięcznego wynagrodzenia w przypadku rozwiązania sto-
sunku pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy, co ściśle wiąże się z zobowiąza-
niem do powstrzymywania się od dokonywania zwolnień grupowych. Inaczej mówiąc,
w każdym przypadku, gdy pracodawca dokona rozwiązania stosunku pracy z przy-
czyn dotyczących go, to będzie miał obowiązek wypłaty takiego świadczenia. Wolą
stron ustanawiających takie generalne i abstrakcyjne zobowiązanie było niewątpliwie
powstanie indywidualnych roszczeń. Pakt ma charakter zbiorowy. Został zawarty
przez organizacje związkowe występujące w imieniu pracowników. Został także za-
warty w imieniu pracodawców i wiąże ich. Wprawdzie całe przedsiębiorstwo PKP nie
jest pracodawcą (za pracodawców należy uznać poszczególne jego jednostki organi-
15
zacyjne), ale niewątpliwie zarząd PKP działał w imieniu i na rzecz poszczególnych
pracodawców. W tym znaczeniu zarząd przedsiębiorstwa PKP był organem zarzą-
dzającym jednostkami organizacyjnymi będącymi pracodawcami w rozumieniu art. 31
§ 1 KP.
Jedynym więc warunkiem, od którego zależy uznanie Paktu za źródło prawa
pracy w rozumieniu art. 9 § 1 KP jest przyjęcie, że porozumienie to jest "oparte na
ustawie". Spełnienie tego warunku nie musi jednak polegać na powołaniu się jego
stron na taką podstawę, gdyż art. 9 § 1 KP tego nie wymaga. Aby uznać, że porozu-
mienie jest "oparte na ustawie" wystarczające jest wskazanie przepisu ustawy do-
puszczającego zawarcie porozumienia określającego prawa i obowiązki pracodaw-
ców i pracowników. W doktrynie wskazuje się w szczególności na dwa rodzaje typo-
wych (nazwanych) porozumień zbiorowych. Są to porozumienia w sprawie zwolnień
grupowych zawierane na podstawie ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych
zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących
zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.)
oraz porozumienia kończące spór zbiorowy (art. 9 i 14 ustawy z dnia 23 maja 1991 r.
o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, Dz.U. Nr 55, poz. 236). Analizowany Pakt,
jakkolwiek dotyczy przedmiotu w nich wskazanego, to jednak nie może być uznany
za żadne z tych typowych porozumień.
Zgodnie z art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodo-
wych (Dz.U. Nr 55, poz. 234 ze zm.) na zasadach ustalonych odrębnymi przepisami
związkom zawodowym przysługuje prawo prowadzenia rokowań zbiorowych oraz
zawierania układów zbiorowych pracy, a także innych porozumień przewidzianych
przepisami prawa pracy. Należy zwrócić uwagę na różnicę w sformułowaniu tego
przepisu względem art. 9 § 1 KP. Chodzi w nim nie o porozumienia "oparte na usta-
wie" ale o porozumienia "przewidziane przepisami prawa pracy". Oznacza to, że w
przypadku, gdy stroną porozumienia zbiorowego jest związek zawodowy, to wystar-
czy, że przepisy prawa pracy dowolnej rangi przewidują zawieranie porozumień w
określonym przedmiocie, a nie jest konieczne wskazanie podstawy ustawowej. W
tym znaczeniu art. 21 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych jest przepisem po-
zwalającym na zawieranie porozumień zbiorowych w określonym przedmiocie, a
więc może stanowić "oparcie ustawowe" w rozumieniu art. 9 § 1 KP.
Pakt został zawarty w czasie, gdy obowiązywał art. 21 ust. 1 ustawy o związ-
kach zawodowych oraz art. 9 § 1 KP w brzmieniu wprowadzonym ustawą z dnia 2
16
lutego 1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw
(Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm.), a jeszcze nie obowiązywała Konstytucja RP z 1997 r.
Jeżeli Pakt nie miał oparcia w ustawie ani w innych przepisach prawa pracy, to nie
miałby on charakteru źródła prawa pracy. W pierwszej kolejności należy więc rozwa-
żyć, czy w wówczas obowiązującym prawie istniał przepis prawa, na podstawie któ-
rego Pakt mógł być zawarty. Zdaniem Sądu Najwyższego przepisem takim był art. 4
Konwencji nr 98 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej zasad prawa organi-
zowania się i rokowań zbiorowych przyjętej w Genewie dnia 1 lipca 1949 r. (Dz.U. z
1958 r. Nr 29, poz. 126) i ratyfikowanej przez Radę Państwa w dniu 14 grudnia 1956
r. Przepis ten - w polskim tłumaczeniu - stanowi, że w razie potrzeby należy zastoso-
wać środki odpowiadające warunkom krajowym w celu zachowania i popierania jak
najszerszego rozwoju i wykorzystywania procedury dobrowolnych rokowań dla za-
wierania układów zbiorowych pomiędzy pracodawcami i organizacjami pracodawców
z jednej strony a organizacjami pracowników z drugiej, w celu uregulowania w ten
sposób warunków pracy. Przepis ten - w polskim tłumaczeniu - stanowi więc o
zawieraniu układów zbiorowych. Zważyć jednak należy, że zgodnie z art. 16 tej Kon-
wencji moc obowiązującą mają teksty francuski i angielski. Teksty te używają okre-
ślenia o szerszym znaczeniu niż układy zbiorowe (układy zbiorowe pracy w rozu-
mieniu używanym w polskim prawodawstwie), a mianowicie "collective agreements"
lub "conventions collectives", a więc określenia "porozumienia zbiorowe". Przepis ten
stanowił więc podstawę prawną do zawierania wszelkich porozumień zbiorowych w
określonych w nim granicach przedmiotowych i podmiotowych. Po ratyfikacji Kon-
wencja nr 98 MOP stała się elementem polskiego systemu prawnego i stanowiła
podstawę prawną, na której mogły opierać się (w rozumieniu art. 9 § 1 KP) porozu-
mienia zbiorowe. Tak samo jest po wejściu w życie Konstytucji RP z 1997 r. (jej art.
241 ust. 1 w związku z art. 91).
Wskazanie tej podstawy prawnej zawarcia analizowanego Paktu, a tym sa-
mym uznanie jego normatywnego charakteru w rozumieniu art. 9 § 1 KP i art. 21 ust.
1 ustawy o związkach zawodowych, pozwala na uniknięcie stwierdzenia ich sprzecz-
ności z przepisami Konstytucji oraz realizację rzeczywistej funkcji tego porozumienia
zbiorowego. Przepis art. 9 § 1 KP tylko wówczas może być oceniony jako zgodny z
przepisami Konstytucji, jeżeli uznać, iż art. 59 ust. 2 Konstytucji rozszerzył katalog
źródeł prawa określony w jej art. 87 (por. postanowienie z dnia 28 maja 1998 r., I
PKN 138/98, OSNAPiUS 1999 r. nr 12, poz. 398). Przepis art. 59 ust. 2 Konstytucji
17
należy więc rozumieć przede wszystkim jako podstawę zawierania porozumień zbio-
rowych, innych niż układy zbiorowe pracy, które stanowią źródło prawa pracy (a nie
porozumień o charakterze nienormatywnym). Stanowi on, że związki zawodowe oraz
pracodawcy i ich organizacje mają prawo do rokowań, w szczególności w celu roz-
wiązywania sporów zbiorowych, oraz do zawierania układów zbiorowych pracy i in-
nych porozumień. Wynika więc z niego, że porozumienia zawierane między tymi
podmiotami, stanowiące źródła prawa, nie muszą mieć szczególnego "oparcia w
ustawie". Ta wolność polityczna mogłaby być ograniczona w ustawie tylko wtedy,
gdyby było to konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub
porządku publicznego, bądź ochrony środowiska, zdrowia, moralności publicznej,
albo wolności i praw innych osób, bez naruszania istoty tej wolności (art. 31 ust. 3
Konstytucji) oraz gdyby było to dopuszczalne przez wiążące Rzeczpospolitą Polską
umowy międzynarodowe (art. 59 ust. 4 Konstytucji - por. wyrok z dnia 7 grudnia 1999
r., I PKN 438/99, OSNAPiUS 2000 r. nr 12, poz. 475; OSP 2000 r. z. 11, poz. 174 z
glosą L. Florka). Ponieważ umowy międzynarodowe wiążące Rzeczpospolitą Polską
(zwłaszcza wskazana Konwencja nr 98 MOP) nie dopuszczają ograniczenia wolności
zawierania porozumień zbiorowych (rozumianych jako źródła prawa pracy zgodnie z
art. 59 ust. 2 Konstytucji), to już z tego względu takie ograniczenie byłoby sprzeczne
z Konstytucją. Gdyby więc rozumieć regulację art. 9 § 1 KP jako ograniczenie możli-
wości zawierania porozumień zbiorowych stanowiących źródła prawa pracy, to byłby
on sprzeczny z art. 59 ust. 2 w związku z art. 59 ust. 4 Konstytucji. Można by wręcz
uznać, że wejście w życie Konstytucji spowodowało uchylenie tego, sprzecznego z
jej przepisami, ograniczenia zawartego w art. 9 § 1 KP. Takiej sprzeczności unikamy
uznając, że "oparcie ustawowe" w rozumieniu art. 9 § 1 KP dla zawarcia wszelkich
porozumień zbiorowych w granicach określonych w art. 59 ust. 2 Konstytucji stanowił
art. 4 Konwencji nr 98 MOP.
Z tych względów podjęto uchwałę jak w sentencji.
========================================