Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 30 maja 2001 r., III CKN 155/01
Od postanowienia sądu drugiej instancji w przedmiocie orzeczenia środka
wychowawczego w stosunku do nieletniego kasacja jest niedopuszczalna
(art. 5191
k.p.c. w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania cywilnego ..., Dz.U. Nr 48, poz. 554).
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca), Sędzia SN
Bronisław Czech, Sędzia SA Jan Kremer
Sąd Najwyższy w sprawie nieletniego Dominika S. przy uczestnictwie Barbary i
Stanisława małżonków S. o zastosowanie środka wychowawczego, na posiedzeniu
niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 30 maja 2001 r., na skutek kasacji
wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego w Kielcach z dnia 24 listopada
2000 r.
odrzucił kasację.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 31 lipca 2000 r. Sąd Rejonowy w Kielcach uznał, że
nieletni Dominik S. wykazał przejawy demoralizacji, w związku z czym – na
podstawie art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu
w sprawach nieletnich (Dz.U. Nr 35, poz. 228 ze zm. – dalej „u.p.n.”) – udzielił mu
upomnienia.
Apelację matki nieletniego Barbary S. od tego postanowienia Sąd Okręgowy w
Kielcach – orzeczeniem z dnia 24 listopada 2000 r. – oddalił. W ocenie tego Sądu,
postanowienie Sądu pierwszej instancji jest prawidłowe zarówno w zakresie ustaleń
faktycznych oraz oceny dowodów, jak i w zakresie zastosowanego środka
wychowawczego.
W kasacji wniesionej przez nieletniego podniesiono obydwie podstawy z art. 3931
k.p.c., a w ich ramach zarzuty obrazy art. 2, 3 § 1 i art. 39 ustawy z dnia 26
października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, a także art. 233 § 1
k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 20 u.p.n., w sprawach nieletnich – pominąwszy postępowanie
poprawcze, powoływanie i działanie obrońcy, a także zbieranie, utrwalanie
i prowadzenie dowodów przez Policję – stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu
postępowania cywilnego o trybie nieprocesowym. Z kolei, w myśl art. 59 § 2 u.p.n.,
jeżeli wobec nieletniego zastosowano środek wychowawczy, postępowanie
odwoławcze toczy się na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego,
z zachowaniem unormowań ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich
o postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym. Z zestawienia wymienionych
przepisów wynika, że w sprawach nieletnich o dopuszczalności kasacji od
postanowień, w których zastosowano środek wychowawczy, decyduje art. 5191
k.p.c.
Problem ten Sąd Najwyższy podejmował już w postanowieniu z dnia 5 marca
1998 r., II CKN 771/97 (OSNC 1998, nr 10, poz. 168) stwierdzając, że od
omawianych postanowień sądu drugiej instancji kasacja jest dopuszczalna.
W rozpoznawanej sprawie stanowisko to musi być jednak poddane weryfikacji,
albowiem zaskarżone kasacją orzeczenie zapadło w dniu 24 listopada 2000 r.,
a więc już po wejściu w życie ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania cywilnego ... (Dz.U. Nr 48, poz. 554), w związku z czym,
zgodnie z art. 5 ust. 2 tej ustawy, wykładanym z uwzględnieniem obowiązującej
w prawie procesowym cywilnym zasady bezzwłocznego działania norm (por. art. XV
§ 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks
postępowania cywilnego – Dz.U. Nr 43, poz. 297 ze zm.), do złożenia, i –
ewentualnie – rozpoznania kasacji mają zastosowanie przepisy nowe.
Nowelizując art. 5191
k.p.c., ustawodawca – w nawiązaniu do art. 392 k.p.c. –
przyjął w § 1, że w postępowaniu nieprocesowym kasacja przysługuje, jeżeli przepis
szczególny nie stanowi inaczej, od wydanego przez sąd drugiej instancji
postanowienia co do istoty sprawy oraz postanowienia w przedmiocie odrzucenia
wniosku i umorzenia postępowania, kończących postępowanie w sprawie.
Jednocześnie jednak już w tym przepisie zwęził katalog spraw, w których kasacja
przysługuje, tylko do spraw z zakresu prawa osobowego, rzeczowego
i spadkowego, chyba że – co wynika z § 4 – kasacja została wyłączona. W
pozostałych sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym kasacja
przysługuje tylko w wypadkach wyraźnie wymienionych w § 2 i 3 omawianego
przepisu.
W art. 5191
k.p.c. nie wymieniono expressis verbis spraw nieletnich, co prowadzi
do wniosku, że obecnie – po wejściu w życie ustawy z dnia 24 maja 2000 r. –
kasacja w tych sprawach jest niedopuszczalna. Wniosek ten mógłby być
podważony tylko wówczas, gdyby udało się wykazać, że sprawy nieletnich
mieszczą się w pojęciu spraw z zakresu prawa osobowego; nie jest to jednak
możliwe.
Prawo osobowe jest pojęciem doktrynalnym i normatywnym. W nauce rozumie
się przez nie tę dziedzinę prawa, która zajmuje się osobami fizycznymi oraz
osobami prawnymi, ich statusem oraz zdolnością prawną i zdolnością do czynności
prawnych. Przyjmuje się ponadto, że prawo osobowe chroni także dobra osobiste w
ujęciu art. 23, 24 i 43 k.c. Takiemu rozumieniu prawa osobowego odpowiadają, nie
wyczerpując, rzecz jasna, wszystkich jego zagadnień, przepisy działu I, tytułu II,
księgi drugiej kodeksu postępowania cywilnego („Sprawy z zakresu prawa
osobowego”, art. 526-560 k.p.c.), regulujące sprawy o uznanie za zmarłego i
stwierdzenie zgonu oraz sprawy o ubezwłasnowolnienie. Wśród spraw z zakresu
prawa osobowego wymienia się w związku z tym jeszcze sprawy dotyczące
obywatelstwa (ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim, jedn. tekst:
Dz.U. z 2000 r. Nr 28, poz. 353), dotyczące imion i nazwisk (ustawa z dnia 15
listopada 1956 r. o zmianie imion i nazwisk, jedn. tekst: Dz.U. z 1963 r. Nr 59, poz.
328 ze zm.), z zakresu akt stanu cywilnego (ustawa z dnia 29 września 1986 r. –
Prawo o aktach stanu cywilnego, Dz.U. Nr 36, poz. 180 ze zm.) oraz sprawy
dotyczące ochrony zdrowia psychicznego (ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o
ochronie zdrowia psychicznego, Dz.U. Nr 111, poz. 535 ze zm.; por. uzasadnienie
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2001 r., III CKN 1454/00,
OSNC 2001, nr 7-8, poz. 116).
W tej sytuacji jest oczywiste, że sprawy dotyczące nieletnich, których głównym
celem jest zapobieganie i zwalczanie demoralizacji, nie mogą być zakwalifikowane
do spraw z zakresu prawa osobowego. Jednocześnie należy stanowczo odrzucić
spotykane niekiedy w piśmiennictwie prawniczym próby przypisywania pojęciu
prawa osobowego szerszego znaczenia i włączania do niego także innych praw
związanych z osobą. Według tych poglądów, prawo osobowe sensu largo obejmuje,
obok praw ściśle osobistych (prawa osobowego sensu stricto), także prawo
małżeńskie, rodzinne i opiekuńcze. Mogłoby to oznaczać, zważywszy na –
wyznaczane celami i środkami prawnymi – pokrewieństwo prawa dotyczącego
nieletnich z prawem opiekuńczym, że sprawy normowane ustawą o postępowaniu
w sprawach nieletnich mogą być zaliczone do spraw z zakresu prawa osobowego.
Przedstawionych poglądów nie sposób jednak zaaprobować, gdyż nie znajdują
współcześnie żadnego odniesienia w prawie materialnym i formalnym, nie znajdując
go zresztą także poprzednio, gdy poglądy te były głoszone, a więc pod rządem
dekretu z dnia 29 sierpnia 1945 r. – Prawo osobowe (Dz.U. Nr 40, poz. 223) oraz
ustawy z dnia 18 lipca 1950 r. – Przepisy ogólne prawa cywilnego (Dz.U. Nr 34,
poz. 311).
Dla oceny dopuszczalności kasacji od postanowień, w których zastosowano
w stosunku do nieletniego środek wychowawczy, nie mogą mieć także żadnego
znaczenia próby zaliczenia tych spraw do spraw z zakresu prawa rodzinnego,
opiekuńczego i kurateli, w tych bowiem sprawach kasacja przysługuje jedynie od
postanowień w przedmiocie przysposobienia oraz podziału majątku wspólnego,
jeżeli wartość przedmiotu zaskarżenia nie jest niższa niż pięćdziesiąt tysięcy zł
(art. 5191
§ 2 k.p.c.). Przeciwko dopuszczalności kasacji w sprawach nieletnich
przemawia w końcu fakt, że orzeczone w stosunku do nieletniego środki
wychowawcze mogą być zmieniania lub uchylane stosownie do okoliczności, jeżeli
przemawiają za tym względy wychowawcze (por. art. 79 u.p.n.).
W konsekwencji należy postawić wniosek, że pod rządem przepisu art. 5191
k.p.c. w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania cywilnego ... (Dz.U. Nr 48, poz. 554) od postanowienia sądu
drugiej instancji w przedmiocie orzeczenia w stosunku do nieletniego środka
wychowawczego kasacja jest niedopuszczalna.
Z tych względów Sąd Najwyższy kasację odrzucił (art. 373 w związku z art. 39319
k.p.c.).