Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 21 czerwca 2001 r., III CZP 21/01
Przewodniczący Sędzia SN Stanisław Dąbrowski
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (sprawozdawca), Sędzia SA Jan Kremer
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku „G. & H. Zakłady Gumowe w M.”, spółki z
o.o. o wpis hipoteki kaucyjnej i hipoteki, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 21 czerwca 2001 r., przy udziale prokuratora
Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczyszyn, zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w Rzeszowie postanowieniem z dnia 1 marca 2001 r.:
„Czy przepis art. 95 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r.– Prawo bankowe (Dz.U.
Nr 162 poz. 1118 ze zmianami: Dz.U. z 1999 r. Nr 160 poz. 1063, Nr 11 poz. 95, Nr
40 poz. 399 oraz Dz.U. z 2000 r. Nr 94 poz. 1037, Nr 122 poz. 1316, Nr 114 poz.
1191, Nr 119 poz. 1252, Nr 93 poz. 1027) stanowi podstawę do wpisu hipoteki na
użytkowaniu wieczystym, przysługującym dłużnikowi banku, ujawnionym w księdze
wieczystej prowadzonej dla nieruchomości stanowiącej własność Skarbu Państwa,
na podstawie dokumentów opisanych w zdaniu pierwszym powołanego przepisu?”
podjął uchwałę:
Dokumenty wymienione w art. 95 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. –
Prawo bankowe (Dz.U. Nr 140, poz. 939 ze zm.) stanowią podstawę wpisu do
księgi wieczystej hipoteki na użytkowaniu wieczystym, przysługującym
dłużnikowi banku, jeżeli oświadczenie woli o ustanowieniu hipoteki na rzecz
banku złożone zostało w formie aktu notarialnego.
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało w sprawie, w której wnioskodawca złożył w Sądzie Rejonowym w Mielcu
dwa wnioski o wpis hipoteki zwykłej oraz kaucyjnej na rzecz banku, którego jest
dłużnikiem – w księdze wieczystej KW nr (...), w której jako właściciel
nieruchomości wpisany jest Skarb Państwa, zaś wnioskodawca wpisany jest jako
użytkownik wieczysty gruntu i właściciel budynku.
Sąd Rejonowy postanowieniami z dnia 6 grudnia 2000 r. wezwał
wnioskodawcę do usunięcia w terminie 7 dni przeszkody do dokonania obu wpisów
przez przedłożenie notarialnego oświadczenia o ustanowieniu hipoteki. Sąd
Okręgowy w Rzeszowie, rozpoznając zażalenia wniesione na powyższe
postanowienia, powziął wątpliwości jakie wiążą się z treścią znowelizowanego art.
95 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. Nr 140, poz. 939 ze
zm. – dalej "Pr.bank. z 1997 r.") i przedstawił przytoczone na wstępie zagadnienie
prawne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Artykuł 95 Pr.bank. z 1997 r. przed jego zmianą, wprowadzoną na podstawie
art. 3 pkt 5 ustawy z dnia 9 kwietnia 1999 r. o zmianie ustawy o Bankowym
Funduszu Gwarancyjnym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 40, poz. 399),
miał następujące brzmienie: "Księgi rachunkowe banków, wyciągi z tych ksiąg
podpisane przez osoby upoważnione do składania oświadczeń w zakresie praw i
obowiązków majątkowych banku i opatrzone pieczęcią banku oraz wszelkie
wystawione w ten sposób oświadczenia zawierające zobowiązania, zwolnienie z
zobowiązań, zrzeczenie się praw lub pokwitowanie odbioru należności oraz
stwierdzające udzielenie kredytu, pożyczki pieniężnej, ich wysokość, zasady
oprocentowania, warunków spłaty, mają moc prawną dokumentów urzędowych
oraz stanowią podstawę do dokonania wpisów w księgach wieczystych i rejestrach
publicznych".
Już na tle tej regulacji pojawiły się wątpliwości, czy wymieniony w art. 95
Pr.bank. z 1997 r. dokument, stwierdzający udzielenie przez bank kredytu lub
pożyczki, stanowi wystarczającą podstawę wpisu w księdze wieczystej hipoteki na
rzecz banku. Sąd Najwyższy na tak postawione pytanie udzielił odpowiedzi
negatywnej, podkreślając, że po wejściu w życie Prawa bankowego z 1997 r.
konieczne jest dla dokonania tego wpisu przedłożenie, wyrażonego w formie aktu
notarialnego, oświadczenia właściciela nieruchomości lub innej osoby, której prawo
ma być obciążone hipoteką (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1998 r.,
III CZP 10/98, OSNC 1998, nr 10, poz. 154). Przypomnieć należy, że argumenty
przytoczone w tej uchwale oraz w akceptujących ją wypowiedziach przedstawicieli
doktryny sprowadzają się – w ujęciu najbardziej skrótowym – do stwierdzenia, że o
ile art. 50 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. – Prawo bankowe (jedn. tekst:
Dz.U. z 1992 r. Nr 72, poz. 359 ze zm. – dalej "Pr.bank. z 1989 r.") był przepisem
wyjątkowym w stosunku do zasad rządzących ustanowieniem ograniczonych praw
rzeczowych, w szczególności hipoteki (art. 245 k.c., art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 6
lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, Dz.U. Nr 19 poz. 147 ze zm. – dalej
"u.k.w.h."), o tyle art. 95 Pr.bank. z 1997 r. takiego charakteru nie ma, ponieważ nie
stanowi wyraźnie – w odróżnieniu od art. 50 ust. 1 Pr.bank. z 1989 r. – że
oświadczenia stwierdzające udzielenie kredytu, pożyczki pieniężnej i warunków ich
spłaty stanowią podstawę wpisu hipoteki do księgi wieczystej.
Zmiana art. 95 Pr.bank. z 1997 r. dokonana nowelą, powołaną na wstępie,
polega na dodaniu zdania drugiego i trzeciego o treści następującej: "Dokumenty te
są podstawą wpisu hipoteki do księgi wieczystej nieruchomości stanowiącej
własność dłużnika banku. Jeżeli nieruchomość nie posiada księgi wieczystej,
zabezpieczenie może być dokonane przez złożenie tych dokumentów do zbioru
dokumentów". Artykuł 95 Pr.bank. z 1997 r. w brzmieniu obowiązującym zbieżny
jest zatem z treścią art. 50 ust. 1 Pr.bank. z 1989 r.; różni się jedynie określeniem
podmiotu, na którego nieruchomości można ustanowić hipotekę (w art. 50 ust. 1 był
to "kredytobiorca", obecnie jest to "dłużnik banku"), inne jest też określenie
dokumentów bankowych.
Na tle takiego uregulowania odżyć musiały – formułowane w czasie
obowiązywania art. 50 ust. 1 Pr.bank. z 1989 r. – wątpliwości dotyczące formy
oświadczenia o ustanowieniu tego ograniczonego prawa rzeczowego. Sąd
Okręgowy w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego spotęgował je
przez sformułowanie tezy, że skoro art. 95 Pr.bank. "zawiera ograniczenie
możliwości uproszczonego wpisu hipoteki tylko do nieruchomości stanowiących
własność dłużnika banku", to powstaje wątpliwość, "czy przywilej banku może
rozciągać się również na wieczyste użytkowanie". Treść art. 95 Pr.bank. z 1997 r.
nie powinna takich wątpliwości wywoływać. Skoro przepis ten stanowi, że
wymienione w nim dokumenty są podstawą wpisu hipoteki do księgi wieczystej
"nieruchomości", to niewątpliwie hipoteką bankową można obciążyć nieruchomość,
część ułamkową nieruchomości, jeżeli stanowi udział współwłaściciela, a także
użytkowanie wieczyste. Pomijając – nie objętą zagadnieniem prawnym, a
omówioną w doktrynie i judykaturze – kwestię możliwości wpisu hipoteki bankowej
w księdze wieczystej prowadzonej dla ograniczonych praw rzeczowych, wskazać
należy, że nowelizacja art. 95 Pr.bank. z 1997 r. nie usunęła wątpliwości
dotyczących – przedstawionej w zagadnieniu prawnym – kwestii formy
ustanowienia hipoteki.
Odnosząc się do niej, przede wszystkim podkreślić należy, że art. 95 Pr.bank.
z 1997 r. nie określa formy oświadczenia woli podmiotu ustanawiającego hipotekę.
Wobec tego, że jego treść w znacznym zakresie – jak już zaznaczono – nawiązuje
do rozwiązań art. 50 ust. 1 Pr.bank. z 1989 r., najprościej byłoby odwołać się do
poglądu wówczas prezentowanego w orzecznictwie. Zgodnie z nim, art. 50 ust. 1
Pr.bank. z 1989 r. był wyjątkiem w stosunku do przepisu art. 32 ust. 1 u.k.w.h.,
nakazującego dołączenie do wniosku o wpis ograniczonego prawa rzeczowego
oświadczenia właściciela nieruchomości, które stosownie do art. 245 § 2 k.c.
wymaga formy aktu notarialnego. Pogląd ten uzasadniany był stwierdzeniem, że
zmiana wymagań co do charakteru i treści dokumentu będącego podstawą wpisu,
pozbawiła znaczenia dokumenty konstytuujące czynność prawną ustanowienia
hipoteki bankowej, a tym samym pozbawiła znaczenia szczególną formę tych
czynności (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 5 października
1995 r., III CZP 129/95, OSNC 1996, nr 1, poz. 14).
Przytoczony pogląd mógł nie budzić zastrzeżeń na gruncie Prawa bankowego
z 1989 r., którego art. 50 ust. 1 pozostawał w ścisłym związku z przepisami,
przyznającymi bankom szczególne przywileje. Powielanie takiego zapatrywania
przy dokonywaniu wykładni art. 95 Pr.bank. z 1997 r. nie jest uzasadnione.
Oznaczałoby to powrót do założeń Prawa bankowego z 1989 r., które wobec
powszechnej krytyki zostały odrzucone w Prawie bankowym z 1997 r. Poszukując
odpowiedzi na przedstawione zagadnienie prawne nie można zatem – zważywszy
na zakres zmian dokonanych w prawie bankowym – kierować się, przedstawioną w
judykaturze Sądu Najwyższego, wykładnią art. 50 ust. 1 Pr.bank. z 1989 r., pomimo
podobieństwa tego przepisu do znowelizowanego art. 95 Pr.bank.
U podstaw zmian wprowadzonych do obowiązującego prawa bankowego legło
założenie, że szczególne uprawnienia banków w zakresie zabezpieczenia ich
wierzytelności mają – co należy z całą mocą podkreślić – charakter cywilnoprawny.
Wiąże się to z koniecznością uszanowania obowiązującej w stosunkach
cywilnoprawnych zasady równości stron i w konsekwencji objęcia ochroną dłużnika,
który w stosunkach z bankiem, mającym ekonomiczną przewagę, jest stroną
słabszą. Pamiętając o tym nie sposób, że celem nowelizacji art. 95 Pr.bank. z
1997 r. było ponowne stworzenie takiej konstrukcji prawnej, która spotkała się z
powszechną krytyką, a przede wszystkim sprzeczna była z zasadami prawa
cywilnego.
Można oczywiście bronić – prezentowanego w piśmiennictwie – poglądu, że
ustawodawca dlatego znowelizował art. 95 Pr.bank. z 1997 r., bowiem uznał za
nietrafne unormowanie, dające podstawę do wykładni przyjętej we wspomnianej
uchwale Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1998 r. Prezentując takie
zapatrywanie należałoby konsekwentnie przyjąć, że ustawodawca, który wcześniej
zdecydował się na gruntowną zmianę Prawa bankowego w celu zapewnienia jego
zgodności z Konstytucją (własność i inne prawa majątkowe podlegają równej dla
wszystkich ochronie prawnej), uznał, iż zapewnienie utrzymania powszechności
zasady wynikającej z art. 245 k.c. (ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych w
formie aktu notarialnego) nie jest – także w warunkach gospodarki rynkowej –
wartością godną poszanowania. Nie wydaje się, aby takie działanie pozostawało w
zgodzie z racjonalnym tworzeniem prawa. Ponadto stanowiłoby, na co trafnie
zwrócono uwagę w doktrynie, zupełną anomalię w stosunku do wszystkich
prawodawstw zagranicznych, którym obce jest rozwiązanie upoważniające banki,
także prywatne, do wystawiania dokumentów stanowiących wystarczającą
podstawę do ustanowienia hipoteki. Wreszcie, gdyby taka była przyczyna decyzji o
potrzebie znowelizowania omawianego przepisu, to ustawodawca nadałby mu
jasną, jednoznaczną treść w zakresie formy ustanawiania hipoteki bankowej.
Omawiany przepis swą regulacją nie obejmuje formy ustanawiania hipoteki, co
więcej, w ogóle nie dotyczy ustanawiania hipoteki, stwierdza jedynie jakie
dokumenty bankowe są podstawą wpisu hipoteki. Oznacza to, że ustanowienie
hipoteki powinno nastąpić zgodnie z regułą przyjętą w art. 245 k.c. Rozważania te
prowadzą do wniosku, że dokumenty wymienione w art. 95 Pr.bank. z 1997 r.
stanowią podstawę wpisu do księgi wieczystej hipoteki na użytkowaniu wieczystym,
przysługującym dłużnikowi banku, jeżeli oświadczenie woli o ustanowieniu hipoteki
na rzecz banku złożone zostało w formie aktu notarialnego.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.