Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 4 lipca 2001 r.
I PKN 522/00
Nie jest „ponownym zatrudnianiem pracowników” w rozumieniu art. 12
ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z
pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o
zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.) zawarcie umowy
o pracę na czas nie określony z pracownikiem uprzednio zatrudnionym na
podstawie umowy o pracę na czas określony w celu przygotowania zawo-
dowego.
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie: SN Jadwiga
Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca), SA Kazimierz Josiak.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 4 lipca 2001 r. sprawy z powództwa
Barbary Doroty Z. przeciwko Powszechnej Spółdzielni Spożywców „S.” w B. o przy-
wrócenie do pracy, nakazanie nawiązania stosunku pracy i zapłatę, na skutek kasacji
strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Białymstoku z dnia 27 kwietnia 2000 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w punkcie pierwszym (I) w części oddalającej
apelację strony pozwanej od wyroku Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w Białymstoku z
dnia 14 stycznia 2000 r. [...] i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Okręgowe-
mu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku do ponownego rozpo-
znania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Powódka Barbara Z. w pozwie przeciwko Powszechnej Spółdzielni Spożyw-
ców „S.” w B. żądała uznania za bezskuteczne wypowiedzenia umowy o pracę doko-
nanego dnia 22 lutego 1999 r., ze skutkiem na dzień 31 marca 1999 r., a po upływie
okresu wypowiedzenia - nakazania pozwanej przywrócenia jej do pracy na zajmowa-
ne przed wypowiedzeniem stanowisko kasjera w sklepie nr 8 w B., zasądzenia wy-
2
nagrodzenia za okres trzech miesięcy pozostawania bez pracy w kwocie 2.450 zł
oraz zasądzenia kwoty 50 zł za utracony bon towarowy. W toku postępowania, na
rozprawie dnia 11 stycznia 2000 r., pełnomocnik powódki zgłosił dodatkowe żądanie,
tj. żądanie ponownego zatrudnienia powódki, oparte na podstawie przewidzianej w
art. 12 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. Podczas postępowania sądowego okazało
się bowiem, że po rozwiązaniu z powódką umowy o pracę pozwana Spółdzielnia za-
trudniła dwie osoby - najpierw na okres próbny, potem na czas określony. Było to w
lipcu 1999 r.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Białymstoku w wyroku z dnia 14 stycznia 2000 r.
nakazał stronie pozwanej zatrudnić powódkę na stanowisku kasjera-sprzedawcy na
czas nie określony, w pełnym wymiarze czasu pracy, na warunkach odpowiadają-
cych zatrudnieniu w grupie zawodowej powódki i oddalił powództwo w pozostałej
części. Sąd pierwszej instancji ustalił, że powódka rozpoczęła pracę w pozwanej
Spółdzielni w 1984 r. na podstawie umowy o pracę na czas nie określony, w pełnym
wymiarze czasu pracy. Ostatnio pracowała w charakterze sprzedawcy. W dniu 23
lutego 1999 r. strona pozwana wypowiedziała powódce umowę o pracę, podając jako
przyczynę swojej decyzji brak wolnych miejsc pracy, zaś jako jej podstawę - art. 10
ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania sto-
sunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz zmianie niektórych ustaw
(Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.). Sąd Rejonowy uznał, że przyczyna wypowie-
dzenia była prawdziwa, a wybór powódki do zwolnienia dokonany przy zastosowaniu
obiektywnych i sprawiedliwych kryteriów oceny pracowników, wśród których na czo-
łowe miejsce wysunięto umiejętności i kwalifikacje pracownic oraz staż pracy. Z
punktu widzenia tych kryteriów pracodawca miał do powódki zastrzeżenia „gdy cho-
dzi o umiejętność obsługi klientów i zachowanie się wobec nich” - mimo przeprowa-
dzania licznych szkoleń na ten temat i zwracanych jej uwag. Spowodowało to ze
strony pracodawcy negatywną ocenę „potencjału pracowniczego” powódki i również
jednomyślną niekorzystną opinię całego personelu sklepu Nr 11, w którym powódka
ostatnio pracowała. Sąd Rejonowy rozważał również sytuację osobistą powódki i
uznał, że nie była gorsza od sytuacji pozostałych pracowników.
Gdy chodzi o żądanie nawiązania stosunku pracy oparte na podstawie art. 12
ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r., to Sąd Rejonowy ocenił je jako zasadne. Postępo-
wanie dowodowe wykazało bowiem, że w lipcu 1999 r., w związku z modernizacją i
powiększeniem sklepu Nr 16, zostały zatrudnione dwie osoby w grupie zawodowej
3
powódki, tj. przy obsłudze sklepu. Żądanie nawiązania stosunku pracy „powódka
zgłaszała nieustanie w toku postępowania”, zatem zamiar powrotu do zakładu pracy
ujawniła w sposób dostateczny i to w ciągu roku od chwili rozwiązania umowy o
pracę. Z tego względu strona pozwana miała obowiązek ponownego zatrudnienia
powódki.
Od wyroku Sądu Rejonowego złożyły apelacje obie strony: powódka od orze-
czenia oddalającego powództwo o przywrócenie do pracy na poprzednich warun-
kach, natomiast strona pozwana od orzeczenia nakazującego ponowne zatrudnienie
powódki. Pozwana Spółdzielnia zarzuciła Sądowi pierwszej instancji błędne ustale-
nie, jakoby w lipcu 1999 r. doszło do zatrudnienia dwóch nowych pracowników w
grupie zawodowej powódki, podczas gdy chodziło o dwóch pracowników młodocia-
nych zatrudnionych od trzech lat, którym pracodawca przedłużył czas trwania umów
o pracę.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyro-
kiem z dnia 27 kwietnia 2000 r. oddalił apelacje obydwu stron. Stwierdził, że wybór
powódki do zwolnienia z pracy nie nasuwa żadnych wątpliwości, gdyż spośród
wszystkich pracowników została najsłabiej oceniona, a ocenę tę uzasadniały dowody
znajdujące się w aktach osobowych i zeznania świadków. Jednak zasługiwało na
uwzględnienie roszczenie powódki o nawiązanie z nią stosunku pracy oparte na
podstawie art. 12 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwią-
zywania z pracownikami stosunków pracy. Zatrudnienie bowiem dwóch pracowników
młodocianych po zakończeniu przez nich nauki zawodu w pozwanej Spółdzielni sta-
nowi „zatrudnienie pracowników w tej samej grupie zawodowej”, wobec czego po-
wódce przysługiwało pierwszeństwo w zatrudnieniu. Z pracownikami młodocianymi
strona pozwana miała bowiem zawarte umowy o pracę na czas określony, co ozna-
cza, że po wygaśnięciu tych umów pracodawca nie miał obowiązku kontynuowania
stosunku pracy, a skoro to uczynił, to naruszył przepis art. 12 wymienionej ustawy i
wynikające z niego prawa powódki.
W kasacji od powyższego wyroku opartej na podstawie naruszenia prawa
materialnego wskutek błędnej wykładni art. 12 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r.
strona pozwana wniosła o uchylenie tego wyroku i oddalenie powództwa. Zdaniem
strony pozwanej, błędna wykładnia wskazanego przepisu polega na przyjęciu, że
przedłużenie umów o pracę pracownikom młodocianym jest ponownym zatrudnie-
niem pracowników w tej samej grupie zawodowej, do której zaliczała się powódka.
4
Tymczasem pojęcie „ponowne zatrudnianie pracowników” należy odnieść do sytua-
cji, gdy pracodawca zatrudnia osoby nie będące dotychczas jego pracownikami; nie
dotyczy natomiast sytuacji, w której pracodawca przedłuża umowy o pracę dotych-
czasowym swoim pracownikom, a co więcej - gdy przedłuża je na czas określony.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 12 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach
rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu
pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.) stanowi,
że zakład pracy powinien ponownie zatrudnić pracownika, z którym rozwiązał stosu-
nek pracy z przyczyn określonych w art. 1 ust. 1 tej ustawy, w razie ponownego za-
trudniania pracowników w tej samej grupie zawodowej, jeżeli pracownik zgłosi zamiar
powrotu do zakładu pracy w ciągu roku od rozwiązania stosunku pracy.
Sąd Okręgowy, opierając się na ustaleniach Sądu pierwszej instancji, słusznie
przyjął, że powódka spełniła warunek zgłoszenia zamiaru powrotu do zakładu pracy
w wymaganym terminie jednego roku od rozwiązania umowy o pracę. Żądanie po-
nownego zatrudnienia, wyrażające ten zamiar, zgłosiła bowiem w obecności strony
pozwanej dnia 11 stycznia 2000 r. na rozprawie w postępowaniu przed Sądem Rejo-
nowym, natomiast jej stosunek pracy uległ rozwiązaniu dnia 31 marca 1999 r. Prze-
pis art. 12 ustawy nie ustala przy tym żadnej formy dla zgłoszenia przez byłego pra-
cownika zamiaru powrotu do zakładu pracy, co oznacza, że takie zgłoszenie może
nastąpić przez każde zachowanie się pracownika, które ujawnia ów jego zamiar w
sposób dostateczny (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1997 r., I PKN
80/96, OSNAPiUS z 1997 r. nr 23, poz. 463). Jest również niewątpliwe, że przed
rozwiązaniem umowy o pracę powódka pracowała na stanowisku sprzedawcy-kasje-
ra, zatem powstanie w pozwanej Spółdzielni możliwości zatrudnienia na stanowisku
sprzedawcy oznaczałoby spełnienie się przesłanki zatrudnienia „w tej samej grupie
zawodowej”, do której należała powódka. Problem w sprawie dotyczy jednak innej
kwestii, mianowicie tej, czy Sąd Okręgowy trafnie ocenił niesporne okoliczności
istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, polegające na tym, że w lipcu 1999 r. pozwana
Spółdzielnia zawarła z dwojgiem swoich pracowników umowy o pracę na okres
próbny, a następnie na czas określony wynoszący sześć miesięcy, i czy zasadnie
uznał, że było to „ponowne zatrudnianie pracowników”, o którym stanowi art. 12
5
ustawy. Problem ten ma zresztą szersze znaczenie, gdyż w istocie rzeczy dotyczy
tego, czy „ponownym zatrudnianiem pracowników” jest tylko zatrudnianie osób „z
zewnątrz”, czyli pracowników nowych, czy także zatrudnianie osób, które były lub są
pracownikami danego zakładu pracy.
Poruszone zagadnienie - w takim jego ujęciu - nie było dotychczas przedmio-
tem wypowiedzi Sądu Najwyższego. Niemniej warto zasygnalizować tendencję, jaką
można zauważyć podczas lektury orzeczeń w sprawach o roszczenia pracowników
oparte na podstawie wymienionego przepisu.
W uchwale z dnia 22 lutego 1994 r., I PZP 2/94 (OSNAPiUS z 1994 r. nr 1,
poz. 5), zawierającej odpowiedź twierdzącą na pytanie, czy roszczenie o nawiązanie
stosunku pracy przysługuje także wtedy, gdy pracodawca zatrudnił już na określo-
nym stanowisku innego pracownika, Sąd Najwyższy zajmował się zagadnieniem,
którego istotnym elementem było zgłoszenie przez pracownika roszczenia o ponow-
ne zatrudnienie w sytuacji, gdy na jego stanowisku została już zatrudniona inna
osoba, nie będąca dotychczas pracownikiem pozwanego zakładu pracy. Sąd Naj-
wyższy nie miał wątpliwości co do tego, że pracodawca ma obowiązek zatrudnić po-
nownie pracownika zwolnionego z przyczyn określonych w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia
28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosun-
ków pracy nie tylko wtedy, gdy ponownie zatrudnia pracowników w tej samej grupie
zawodowej, ale także wówczas, gdy na stanowisku zwolnionego pracownika zatrud-
nił już osobę nie będącą dotychczas jego pracownikiem. Wprawdzie w tezie podjętej
uchwały Sąd Najwyższy nie posłużył się wyrażeniem „nowy pracownik”, lecz „inny
pracownik”, co mogłoby sugerować, że chodzi zarówno o pracowników dotychczas
nie zatrudnionych w danym zakładzie pracy, jak i zatrudnionych w nim, ale uzasad-
nienie powyższej uchwały kwestię tę wyjaśnia następująco: pracodawca ma obowią-
zek ponownie zatrudnić swojego zwolnionego pracownika, gdy zamierza zatrudniać
pracowników nowych. Również w orzeczeniach z dnia 6 sierpnia 1998 r., I PKN
267/98 (OSNAPiUS z 1997 r. nr 17, poz. 549) oraz z dnia 4 grudnia 1998 r., I PKN
444/98 (OSNAPiUS z 2000 r. nr 2, poz. 45) Sąd Najwyższy przyjął, że pracownikowi
zwolnionemu w trybie ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. przysługuje roszczenie o na-
wiązanie stosunku pracy, gdy na jego stanowisku lub w jego grupie zawodowej pra-
codawca zatrudnia osoby, które dotychczas nie były jego pracownikami, nazywając
je „innymi pracownikami” lub „nowymi pracownikami”. Jednak w wymienionych spra-
wach - ze względu na ich stan faktyczny - Sąd Najwyższy nie musiał się zajmować
6
kwestią, czy zwolnionemu pracownikowi przysługuje roszczenie na podstawie art. 12
ustawy także wtedy, gdy pracodawca zamierza zatrudnić lub zatrudnił na jego sta-
nowisku pracownika, który był już pracownikiem tego (zwalniającego) pracodawcy
lub jest przez niego aktualnie zatrudniony. W tej kwestii dopiero w wyroku z dnia 19
grudnia 1997 r., I PKN 445/97 (OSNAPiUS z 1998 r. nr 22, poz. 648), Sąd Najwyższy
miał okazję wyrazić pogląd, że w razie zatrudniania pracowników na stanowisku pra-
cownika zwolnionego nie chodzi o pracownika, który jest zatrudniony lub był zatrud-
niony w tym zakładzie pracy, a tylko o nowego pracownika. Uprawnienie zwolnione-
go pracownika do ponownego zatrudnienia powstaje bowiem w wypadku, gdy praco-
dawca zamierza zatrudnić nowego pracownika, i to nie tylko na zwolnionym stanowi-
sku, lecz także w tej samej grupie zawodowej. Warto zarazem zaznaczyć, że w wy-
mienionej sprawie Sąd Najwyższy nie wykluczył możliwości zastosowania konstrukcji
nadużycia przez pracodawcę prawa wtedy, gdy na stanowisko zwolnionego pracow-
nika przeniósł pracownika zatrudnionego dotychczas na innym stanowisku, zaś na
miejsce pracownika przeniesionego zatrudnił osobę z zewnątrz.
Problemy związane ze stosowaniem art. 12 ustawy o szczególnych zasadach
rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu
pracy mogą powstać w różnorodnych stanach faktycznych, a wśród nich i w takim,
jaki występuje w przedmiotowej spawie. Jego główne elementy są następujące. W
czasie trwania stosunku pracy powódki strona pozwana zatrudniła dwoje pracowni-
ków młodocianych, tj. Wojciecha O. i Annę S., z którymi zawarła umowy o pracę na
czas określony w celu przygotowania zawodowego, przewidziane w art. 194 KP.
Czas trwania tych umów ustaliła od 1 września 1996 r. do 30 czerwca 1999 r. W lipcu
1999 r., po ich rozwiązaniu, pozwana Spółdzielnia zatrudniła wymienionych pracow-
ników na stanowiskach sprzedawców: najpierw na trzymiesięczny okres próbny, a po
jego upływie - na czas określony wynoszący sześć miesięcy. Byli to pracownicy, a
zarazem absolwenci, wyróżniający się i ten fakt zadecydował o ich zatrudnieniu. Jak
z powyższych niespornych okoliczności wynika, Wojciech O. i Anna S. nie byli pra-
cownikami nowymi, „z zewnątrz” zakładu pracy, lecz pracownikami pozwanej Spół-
dzielni, którzy w ramach trzyletniego przygotowania zawodowego wykonywali pracę
sprzedawców i którzy po odbyciu tego przygotowania zostali zatrudnieni w charakte-
rze sprzedawców. W myśl art. 194 KP, do zawierania i rozwiązywania z młodociany-
mi umów o pracę w celu przygotowania zawodowego mają zastosowanie przepisy
Kodeksu pracy dotyczące umów o pracę na czas nie określony, ze zmianami przewi-
7
dzianymi w art. 195 i w art. 196 tego Kodeksu. Wymienione przepisy przewidują zaś
niezbędne postanowienia umowy o pracę zawieranej w celu przygotowania zawodo-
wego oraz przyczyny rozwiązania takiej umowy za wypowiedzeniem. Poza tym
umowa o pracę zawarta przez pracownika młodocianego nie różni się od typowej
umowy o pracę, a w żadnym razie nie stawia pracownika młodocianego w słabszej
pozycji niż pracowników pozostałych. Co więcej, gdyby umowa tego rodzaju została
zawarta na czas nie określony, to po odbyciu przez pracownika przygotowania za-
wodowego zmieniłaby (przekształciłaby) jedynie z mocy prawa swoją treść w odpo-
wiednim zakresie, lecz nie uległaby rozwiązaniu. W świetle przytoczonych stwierdzeń
za trafny należało więc uznać pogląd strony pozwanej zawarty w apelacji i w kasacji,
przyjmujący, że faktu zatrudnienia Wojciecha O. i Anny S. nie można traktować jako
sytuacji równoznacznej z „ponownym zatrudnianiem pracowników” w grupie zawo-
dowej powódki, o czym stanowi art. 12 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r.
Poza wskazanym argumentem należało jeszcze rozważyć skutki wypływające
z przyjęcia odmiennego niż przedstawione zapatrywania. Otóż gdyby uznać, że za-
warcie terminowej umowy o pracę - po wygaśnięciu umowy zawartej na czas ozna-
czony z pracownikiem należącym do określonej grupy zawodowej - stwarza dla
uprzednio zwolnionego innego pracownika należącego do tej samej grupy zawodo-
wej podstawę do zgłoszenia roszczenia o ponowne zatrudnienie, to pracodawca
byłby pozbawiony możliwości, na przykład, przedłużania umów o pracę lub przesu-
wania pracowników na inne stanowiska, chociaż leżałoby to w jego żywotnym intere-
sie. Tego rodzaju skrępowanie pracodawcy powodowałoby również nieuzasadnione
uprzywilejowanie pracowników, którzy zostali zwolnieni wcześniej, i przyznanie im
pierwszeństwa w zatrudnieniu w stosunku do innych pracowników tego samego za-
kładu pracy.
Przedstawione rozważania i uwagi usprawiedliwiają zatem ocenę, że Sąd
Okręgowy naruszył przepis art. 12 ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z
pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy, gdyż dokonał
niewłaściwej jego wykładni. Uchybienie to uzasadnia więc kasację, powoduje uchyle-
nie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponow-
nego rozpoznania.
Z tego względu na podstawie art. 39313
§ 1 KPC Sąd Najwyższy orzekł jak w
sentencji wyroku.
========================================